Fire ve Zayiat Oranlarını Belirleyen Kurumlar

Vergi incelemeleri esnasında gerçekleştirilen randıman hesaplamalarının güvenilir sonuçlar verebilmesi için üretimi yapılan mamul ve sektör itibariyle fire ve zayiat oranlarının bilinmesine ihtiyaç vardır. Buna rağmen uygulamada tüm kuruluşlarca kabul edilen ve vergi idaresi tarafından geçerliliği onaylanan standart fire oranları bulunmamaktadır. Üretim ve satış aşamalarında yaşanan kayıpların hangi oranlarda gerçekleşeceği çeşitli kurum ve kuruluşlar tarafından yapılan çalışmalar sonucunda tahmini olarak belirlenmektedir. Söz konusu kurumlar başta ticaret ve sanayi odaları olmak üzere dernekler, üniversiteler ve meslek grubu ile ilgili kamu kurumlarıdır.¹³⁰

2.3.2.1. Maliye Bakanlığı

Vergi idaresi fire ve zayiat oranlarını bizzat tespit etmemektedir. Ancak vergi incelemesi sırasında mükellefin bildirdiği üretim kayıplarına ilişkin verilerin doğruluğu araştırılırken, üniversiteler, sanayi ve ticaret odaları ile diğer mesleki dernek ve kuruluşlar ve kamu kurumlarından temin edilen fire ve zayiat oranları vergi inceleme elemanları tarafından kullanılmaktadır.

127 Dn. 4.D., 26.03.1981 tarih K 1981/818 (Yaşaran, a.g.e., s.70.)

128 Dn. 4.D., 19.02.1976 tarih K 1976/554 (Yaşaran, a.g.e., s.71.)

129 Dn. 7.D., 17.01.1991 tarih K 1991/127 (Yaşaran, a.g.e., s.73.)

130 Ali Demirel, a.g.e., s.3-4.

2.3.2.2. Sanayi ve Ticaret Odaları

Sanayi ve Ticaret Odaları, üyelerinin müşterek ihtiyaçlarını karşılamak, mesleki faaliyetlerini kolaylaştırmak, mesleğin gelişmesini sağlamak, üyelerin birbirleri ve halk ile olan ilişkilerinde dürüstlük ve güveni hakim kılmak üzere meslek disiplinini ve meslek ahlakını korumak amacıyla kurulan kamu kurumu niteliğinde tüzel kişiliğe sahip meslek kuruluşlarıdır. Sanayi ve ticaret odaları resmi makamlarca istenecek bilgileri vermek ve bilhassa ticaret ve sanayi erbabının mesleklerinin icrasında ihtiyacı olabilecek her çeşit bilgiyi müracaatları halinde kendilerine vermekle görevlidirler.¹³¹

Ülkemizde sanayi ve ticaret odaları, 5174 sayılı TOBB İle Odalar ve Borsalar Kanununa dayanarak yayınlanan Oda Muamelat Yönetmeliğinin 45. maddesi gereği fire, zayiat ve randıman oranlarını tespit ve ilan etmektedirler. Oda yönetim kurulları tarafından alınan fire ve zayiat kararları teamül niteliğinde olup hukuki anlamda bağlayıcılığı bulunmamaktadır.

Ancak yıllar içerisinde gerek vergi idaresinin çeşitli muktezaları ve gerekse Danıştay Kararları, fire oranlarının tespitinde Ticaret ve Sanayi Odalarının yetkin olduğunu doğrulamaktadır. Başka bir ifade ile vergi mevzuatımızda fire oranlarının hangi kurumlar tarafından nasıl tespit edileceği ve firelerin vergi matrahını nasıl etkileyeceğine dair bir hüküm bulunmasa da, yargı kararlarında Ticaret ve Sanayi Odaları tarafından yayınlanan fire oranlarına itibar edilmektedir.¹³²

Sanayi ve ticaret odaları tarafından tespit edilen fire, zayiat ve randıman oranları, odaların internet sitelerinde yayınlanmaktadır. Sanayi ve ticaret odaları tarafından tespit edilemeyen konularda, işletme tarafından ilgili odalara başvurularak fire ve zayiat oranlarının tespit edilmesi istenebilir.

131 08.03.1950 tarih ve 5590 sayılı “Ticaret ve Sanayi Odaları”, “Ticaret Odaları”,”Sanayi Odaları”, “Deniz Ticaret Odaları”, “Ticaret Borsaları” ve “Türkiye Ticaret, Sanayi, Deniz Ticaret Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği” Kanunu, Md. 1-5. (RG. 15.03.1950/7457).

132 Demirel, a.g.e., s.4.

2.3.2.3. Takdir Komisyonları

Verginin tarh edilebilmesi için öncelikle vergi matrahının tespit edilmesi gerekir.

Vergi idaresi mükellef tarafından beyan edilen matrahın gerçeği yansıtıp yansıtmadığını tespit konusunda zorluklar yaşayabilmektedir. Ayrıca vergilendirmeye etki eden belirli ölçülerin tespit edilmesi ve değerlemelerin yapılmasına da ihtiyaç vardır. Bu görevler, VUK md. 72 ye göre kurulan takdir komisyonları tarafından yerine getirilmektedir. ¹³³

Takdir komisyonları yetkili makamlar tarafından istenilen matrah veya servet takdirlerini yapmak ve vergi kanunlarında yazılı fiyat, ücret veya sair matrah ve kıymetleri takdir etmekle görevledir. Takdir komisyonu illerde defterdar, ilçelerde mal müdürünün veya bunların görevlendireceği memurlar başkanlığında, vergi dairelerinden iki memur ve seçilmiş iki üye olmak üzere beş üyeden oluşur. Seçilmiş üyeler tüccarlar için ticaret odasınca, diğer sanat ve meslek erbabı için bunların mensup oldukları mesleki kuruluşlar tarafından, kendi üyeleri arasından veya hariçten seçilir. ¹³⁴ Takdir komisyonları vergi idaresinin organik şemasında yer almamalarına rağmen, yapmakta oldukları görevler ve kullandıkları yetkiler ve kamu gücü ayrıcalıkları bakımından maddi anlamda idari birimdirler. Takdir komisyonları diğer birimler gibi kendi görev alanlarına giren konularda, yasa ile verilen kamu gücünü kullanma yetkisi ile gerekli araştırma ve incelemeleri yaparak, mükellefler ve vergi idaresi açısından bağlayıcı nitelikte kararlar alabilmektedirler.¹³⁵

İşletme faaliyetleri sırasında çeşitli nedenlerle olağanın üzerinde üretim kayıpları meydana gelebilmektedir. Vergi mevzuatımıza göre normal sınırlar içerisinde meydana gelen kayıpların maliyetleri üretilen malın maliyetine yansıtılırken, anormal üretim kayıplarının maliyetleri doğrudan sonuç hesaplarına kaydedilmekte ve kanunen kabul edilmeyen gider olarak değerlendirilmektedir. Normal sınırlar içerisinde gerçekleşen, iktisadi, ticari ve teknik gereklere uygun olan üretim kayıpları için takdir komisyonuna başvurmaya gerek yoktur. Ancak anormal üretim kayıpları meydana geldiğinde, durumun takdir komisyonu tarafından tespit edilmesi, kayba uğrayan emtia

133 Adil Nas, “Takdir Komisyonları ve Takdir Komisyonlarının Kararlarının Hukuki Niteliği”, Vergi Dünyası Dergisi, Sayı 358, Haziran 2011,s.141.

134 04.01.1961 tarih ve 213 sayılı Vergi Usul Kanunu,72-74.md. (RG. 10.01.1961/10703-10705)

135 Danıştay VDD’nin 07.05.2004 tarih ve E:2004/17,K:2004/56 sayılı kararı (Adil Nas, a.g.e., s.148.)

veya mamulün emsal bedelinin takdir komisyonu tarafından belirlenmesi gerekmektedir. Takdir komisyonu tarafından belirlenen tutar vergi matrahının tespitinde gider olarak kullanılabilecektir.

2.3.2.4. Ticaret Borsaları

Ülkemizde ticaret borsaları, 5174 sayılı TOBB İle Odalar ve Borsalar Kanununa dayanarak yayınlanan Borsa Muamelat Yönetmeliğinin 37. maddesi gereği fire, zayiat ve randıman oranlarını tespit ve ilan etmektedirler. Bu madde şu şekildedir ¹³⁶:

“Borsalar, çalışma alanlarına münhasır olmak üzere gerekli gördükleri veya ilgililerin talep ettikleri maddelerin fire, zayiat ve randıman oranlarını tespit eder.

Fire, zayiat ve randıman oranları ilgili meslek komitesinin görüşü veya gerekli durumlarda yönetim kurulu tarafından görevlendirilecek eksper heyetinin raporu üzerine yönetim kurulu kararıyla tespit edilir.

Borsalar, şubeleri aracılığıyla da gerekli gördükleri veya ilgililerin talep ettikleri maddelerin fire, zayiat ve randıman oranlarını tespit edebilir. “

Borsa yönetim kurullarının aldıkları fire tespit kararları da teamül niteliğinde olması ve hukuki bağlayıcılığı olmamasına rağmen, vergi idaresi tarafından genel kabul görmektedir.

2.3.2.5. Diğer Kuruluşlar

Sadece ticaret ve sanayi odaları değil esnaf ve sanatkârlar odaları da kendi mesleki alanlarına giren konularda fire ve randıman oranlarını tespit etmektedirler.

Örneğin camda fire ve randıman oranları Ankara Camcılar Odası tarafından tespit edilerek yayınlanmaktadır.

136 Borsa Muamelat Yönetmeliği, Md.45. (RG. 12.09.2005/25934)

4458 sayılı Gümrük Kanunu’nun 106. maddesi uyarınca antrepolarda ve antrepo arası taşımalarda fire veren eşya ile antrepoda yapılmasına izin verilen elleçlemeden (Gümrük gözetimi altındaki eşyanın asli niteliklerini değiştirmeden istiflenmesi, yerinin değiştirilmesi, büyük kaplardan küçük kaplara aktarılması, kapların yenilenmesi veya tamiri, havalandırılması, kalburlanması, karıştırılması.) dolayı noksanlaşan eşyanın fire oranları, ilgili kuruluşların görüşleri alınarak Gümrük Müsteşarlığınca belirlenmektedir.¹³⁷ Ayrıca Maliye Bakanlığının bir muktezasında, solüsyon ve neopren bazlı yapıştırıcı üretimi ile ilgili olarak, ÖTV uygulamasında sanayi odası tarafından belirlenen fire oranlarının mı, yoksa Gümrük Yönetmeliğinin 14 numaralı ekinde belirtilen fire oranlarının mı dikkate alınması gerektiği hususundaki soruya, tecil-terkin uygulaması kapsamında üretimde kullanılacak olan mallarda, üretim sırasında oluşabilecek fire ile ilgili olarak Gümrük Yönetmeliği'nin 14 numaralı ekinde (07.10.2009'da yürürlüğe giren Gümrük Yönetmeliğinin Ek:11 Bazı maddelerin Fire Oranlarına İlişkin Listesinde belirlenen oranlar) belirlenen fire oranlarının dikkate alınması..gerektiği..belirtilmiştir.¹³⁸

Yukarıda saydığımız kurum ve kuruluşlar dışında Danıştay 3. ve 4. Daireleri aşağıda tarih ve sayıları verilen kararlarında Tarım Orman ve Köy işleri Bakanlığı, Gıda İşleri Genel Müdürlüğü, Gıda Kontrol ve Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Belediye İktisat Müdürlüğü, Toprak Ofisi Ajans Müdürlüğünce belirlenen fire ve zayiat oranlarına itibar etmiştir;¹³⁹

-(Dn. 4. Daire 17.4.1978 tarih E:77/3192) -(Dn. 4. Daire 13.5.1983 tarih E:82/2165) -(Dn. 3. Daire 29.3.1988 tarih E:87/540) -(Dn. 3. Daire 9.11.1988 tarih E:88/2)

137 27.10.1999 tarih ve 4458 sayılı Gümrük Kanunu, Md. 106. (RG. 04.11.1999/23866)

138 02/05/2011 tarih ve B.07.1.GİB.4.20.15.01-40-3-MUK-2010/219—80 sayılı Maliye Bankalığı Muktezası.

139 Yaşaran, a.g.e., s.74.