Nord Pool’da kısıt yönetimi

Nord Pool elektrik piyasasında kısıt yönetimi, biri fiyatlandırmaya diğeri ise kısıtı gidermeye yönelik iki farklı metodun birlikte kullanılması ile yapılır. Bunlardan ilki ve fiyatlandırmaya yönelik olanı bölgesel fiyatlandırma, yani piyasa ayrışımı metodudur. İkincisi ve kısıtı gidermeye yönelik olanı ise karşı ticaret metodudur.

Planlama döneminde, yani gün öncesi piyasasında, piyasa ayrışımı metodu ile birlikte iç şebekede oluşan darboğazların (kısıtların) bölge sınırlarına kaydırılması ve içsel (her bir teklif bölgesinin kendi sınırları içerisinde yapılan) karşı ticaret yöntemi de kullanılıyor olsa da, gün öncesi piyasasında kullanılan asıl yöntem piyasa ayrışımıdır. İşletme dönemi olan gerçek zamanlı piyasada ise, oluşan kısıtların karşı ticaret yöntemi ile giderilmesine çalışılır.

4.5.4.1. Piyasa ayrışımı (market splitting)

Şekil 4.14. Nord Pool’daki teklif bölgeleri

Nord Pool’da, Norveç (NO1 ve NO2) ve Danimarka’da (DK1 ve DK2) ikişer, İsveç (SE) ve Finlandiya’da (FI) ise birer olmak üzere temel olarak 6 adet teklif bölgesi vardır. Bu bölgeler Şekil 4.14’de gösterilmiştir.

Bu bölgelerin haricinde ihtiyaç duyulması halinde başka teklif bölgeleri de oluşturulabilir (örneğin Norveç’teki NO3).

Nord Pool’daki teklif bölgeleri, genel olarak iletim sistemi işletmecilerinin bulundukları coğrafi bölgelerin sınırları dikkate alınarak belirlenmiştir. Bu çerçevede, İsveç’te ve Finlandiya’da birer teklif bölgesi bulunmaktadır (Nord Pool ile piyasa bağlama metodu aracılığı ile irtibatlı olan Almanya’ın Kontek bölgesi de bir teklif bölgesidir). Danimarka’daki Jutland’da ve Zealand’da bulunan iletim şebekeleri de birbirleri ile fiziksel olarak irtibatlı olmadıklarından birer teklif bölgesi oluşturmuşlardır.

Norveç’te ise durum biraz farklıdır. Bu ülkedeki iletim sistemi işletmecisi olan Statnett, elektrik sistemini belirli bir süre boyunca gerçekleştirdiği gözlemler sonucunda yaptığı muhtemel yük akışları, iletim kısıtları ve arz güvenliği analizlerine göre hâlihazırda iki teklif bölgesine bölmüş olup zaman zaman bu sayı üçe çıkmaktadır. Norveç’teki teklif bölgelerinin sayısı, benzer analizlerden elde edilecek sonuçlara ve şebekenin gelişimine göre ayrıca artabilmektedir.

Söz konusu teklif bölgeleri baz alınarak Elspot’ta yapılan gün öncesi dengelemede, sistemdeki kısıtlar dikkate alınmayarak, arz ve talebin dengelendiği noktada sistem fiyatı (spot fiyat) belirlenir. Sonrasında ise, bu sistem fiyatını sağlayacak yük akışlarının teklif bölgeleri arasındaki iletim kapasitesi limitlerini ihlal edip etmediğine bakılır. Eğer sistemde herhangi bir kısıtın yaşanacağı anlaşılırsa, ilgili teklif bölgelerinde piyasa ayrışımına gidilir ve söz konusu bölgeler arasındaki yük akışının ilgili iletim hattının kapasitesini aşmayacağı noktaya gelininceye kadar bölgelerin kendi içlerinde yeniden dengeleme yapılır. Kısıtın yaşandığı bölgelerin kendilerine ait bölgesel fiyatları, nihai olarak yapılan dengeleme neticesinde oluşur.

Elspot kapandıktan sonra çalıştırılmaya başlanan ve piyasa katılımcılarının pozisyonlarını dengelemelerine imkân veren Elbas piyasasında, Elspot’ta kullanılmayan iletim kapasitesi kullanıma sunulur. Daha önce de belirtildiği gibi, Elbas’ta gerçekleştirilen işlemler neticesinde bölgeler arasında kısıt yaşanacak olursa, otomatik olarak piyasa ayrışımı yapılır.

Bölgesel fiyatlar, bekleneceği üzere, gün öncesi dengelemede üretim eksiği bulunan bölgede yüksek, üretim fazlası bulunan bölgede ise düşük olarak gerçekleşir. Bölgesel fiyatlar ile sistem fiyatı arasında oluşan farka kısıt getirisi denir ve bu kısıt getirisi sistem işletmecisine kalır. Her ne kadar bu gelir sistem işletmecisi için şebekeye yatırım yapmak amacıyla kullanılabilecek bir kaynak olarak görülse de, aslında sistem işletmecisini bu yatırımlara teşvik eden bir unsur yoktur. Zira sistem işletmecisi bu yatırımı yapmamaktan herhangi bir zarar görmemekte, aksine ihtiyaç olduğu halde yatırım yapmadığı bölgelerde oluşan kısıtlardan gelir elde etmektedir. Bu nokta, piyasa ayrışımının önemli bir eksiğidir. Çünkü bölgesel fiyatların oluşması ile piyasa katılımcılarına gerekli olan ekonomik sinyalleri verebilen piyasa ayrışımı metodu, sistem işletmecisini, şebekenin ihtiyaç duyulan bölgelerine kapasiteyi genişletmek üzere yatırım yapmak için kaynak sağlasa da, bu yatırımlar için teşvik etmez.

Piyasa ayrışımı metodunun bu eksikliği, sistem işletmecisinin tabi olduğu ekonomik düzenlemeler ile bir ölçüde giderilebilir. Örneğin, sistem işletmecisinin

tarifesinin Norveç’te olduğu gibi gelir tavanı yöntemi kullanılarak düzenlenmesi ile kısıt gelirlerinin, sistem işletmecisinin toplam gelirinde bir artış olmaması nedeniyle, şebeke yatırımlarına ayrılması sağlanabilir. Diğer bir alternatif ise, sistem işletmecisine kısıtlardan elde edilecek gelirin doğrudan şebeke yatırımlarına harcanması gibi şart koşulması olabilir. Böylelikle, hem piyasa katılımcılarına ekonomik sinyaller veren hem de sistem işletmecisini ihtiyaç duyulan yatırımları gerçekleştirmeye teşvik eden bir kısıt yönetimi yapılmış olur.

4.5.4.2. Piyasa bağlama (market coupling)

Hatırlanacağı üzere, piyasa ayrışımı (bölgesel fiyatlandırma) ve piyasa bağlama metotları, gerçekleştirilen işlemler ve sonuçları itibariyle birbirlerine çok benzemekle birlikte, piyasa ayrışımı metodunun uygulandığı farklı teklif bölgelerinin aslında bir bütünün parçaları iken sonradan ayrılmaları, piyasa bağlama metodunun ise aslında ayrı olan iki piyasayı birbirine bağlaması nedeniyle farklı adlandırılmaktadırlar ve esas olarak örtük açık artırma metoduna dayanırlar.

Piyasa bağlama metodu, hâlihazırda Nord Pool ile Almanya arasındaki bağlantıda uygulanmaktadır. Bu iki piyasanın birbirlerine piyasa bağlama metodu ile bağlanmaları EMCC (European Market Coupling Company) tarafından sağlanmakta olup, bu sayede Almanya da Elspot’a ve Elbas’a kısmen de olsa dahil durumdadır.

Diğer taraftan, ilerleyen zaman içerisinde, Norveç ve Hollanda arasındaki 700 MW kapasiteli bir DC hat olan NorNed enterkonneksiyonunda da EMCC tarafından piyasa bağlama metodu ile işletilmesi planlanmaktadır.

4.5.4.3. Karşı ticaret (counter trading)

Gün öncesi piyasasında yapılan dengeleme neticesinde bir kısıt yaşanacağının anlaşılması durumunda piyasa ayrışımı yapılırken, gerçek zamanlı dengeleme aşamasında bir kısıt oluşacağı anlaşılırsa karşı ticaret metodu kullanılır. İhtiyaç duyulması halinde gün öncesinde de uygulandığı olmaktadır. Karşı ticaret metodunu kullanan sistem işletmecisi, ilgili hattın her iki tarafındaki arz-talep dengesini kurarak kısıtı giderebilmek için yukarı ve aşağı dengeleme listelerinden alım yapmaya başlar. Bu işlem, net yük akışı kısıtın yaşandığı hattın kapasitesine düşene kadar devam ettirilir.

Nord Pool’da uygulanmakta olan karşı ticaret metodu basit (ekonomik sıralama bazlı) karşı ticarettir. Bu yöntemin haricinde, dengeleme güç piyasasında üretimine ihtiyaç duyulan üreticilerin sistemdeki optimum yük akışını sağlayacak şekilde seçilerek marjinal fiyat üzerinden ödeme yapıldığı ve üreticilere oluşan marjinal fiyat değil kendi teklif fiyatları üzerinden ödeme yapıldığı iki tane daha karşı ticaret yöntemi vardır. Nord Pool’da uygulanmakta olan ekonomik sıralama bazlı karşı ticaret yönteminde ise dengeleme güç piyasasında yapılan ekonomik sıralama neticesinde devreye alınan üreticilere piyasada oluşan marjinal fiyat üzerinden ödeme yapılmaktadır.

Sistem işletmecisinin kısıtı giderebilmek amacıyla devreye aldığı üreticilerin (devreden çıkardığı tüketicilerin) veya devreden çıkardığı üreticilerin (devreye aldığı tüketicilerin) mali uzlaştırması, üreticilerin veya tüketicilerin teklif verebildikleri dengeleme güç piyasasında gerçekleştirilir. Bu piyasada, sistem işletmecisi tarafından en düşük fiyat teklifinden başlanarak seçim yapılır ve sistem dengesinin oluştuğu noktada belirlenen denge fiyatı üzerinden dengelemeye katılanlara ödeme yapılır. Böylelikle, sistemde bir tek spot fiyat varken gerçek zamanlı dengelemeye katılan oyunculara daha farklı bir fiyat üzerinden ödeme yapılmış olur.

Karşı ticaret metodu, elektrik enerjisinin fiyatın yüksek olduğu bölgeden alınıp fiyatın düşük olduğu bölgede satılmasını gerektirdiğinden, sistem işletmecisi için maliyetli bir yöntemdir. Dolayısıyla karşı ticaret metodu ile sistem işletmecisi kısıtı kalıcı olarak giderecek önlemler almaya teşvik edilmiş olur. Bu durumun aksine, karşı ticaret metodu piyasadaki oyuncular için gayet avantajlıdır. Zira bu metotta, kısıtın olduğu ve olmadığı bölgelerdeki oyunculara farklı fiyat uygulanmamaktadır. Bu durumda, bölgesel fiyat farklılıklarından kaynaklanabilecek ticari risk ortadan kalkar ve sadece sistem fiyatını hedge etmeye yarayan alivre veya vadeli işlemler sözleşmeleri ile tüm fiyat risklerinden korunmuş olunur.

Karşı ticaret metoduna piyasa açısından bakıldığında ise, oyunculara gerekli olan ekonomik sinyallerin verilememesi ve sürekli kısıtların oluştuğu bölgelerde oyuncuların piyasa gücünü kullanmaya yönelme ihtimalinin söz konusu olması nedeniyle, karşı ticaret metodunu kullanmanın sakıncaları da vardır. Bu nedenledir ki, Nord Pool’da kısıtların giderilmesi için sadece karşı ticaret metodu kullanılmamaktadır. Nord Pool’da, piyasanın gün öncesinden dengelenmesi esastır ve bu iş için dengeleme işlemleri Elspot’ta fiziki teslimattan 36 saat öncesinde başlayabilmekte ve Elbas’ta bir saat öncesine kadar devam etmektedir. Kısıtın oluşacağının tespit edilmesi halinde ise piyasa ayrışımı yapılarak bölgesel fiyatlandırmaya geçilmekte ve böylelikle kısıtın

maliyetinin kısıta neden olan piyasa oyuncularına yansıtılması sağlanmaktadır. Karşı ticaret metodu ise piyasa ayrışımından sonra olmak üzere sistemde yaşanan kısıtların giderilmesi için başvurulmaktadır. Diğer bir ifadeyle, karşı ticaret aslında piyasa ayrışımını destekleyen bir metot olarak kullanılmaktadır.

Sistemde yaşanan kısıtların giderilmesi için uygulanan metotlara rağmen, işin doğası gereği kısıtların yaşanması kaçınılmazdır. Nord Pool’da kısıt olduğu durumda piyasa ayrışımına gidilerek bölgesel fiyatlandırma yapılıyor olması nedeniyle, piyasada ticaret yapan oyuncular sistem fiyatı ile bölgesel fiyat arasında oluşacak farktan dolayı risk altındadırlar. Bu riskin giderilmesi için, daha önce de belirtildiği üzere, fark sözleşmeleri kullanıma sunulmuştur. Fark sözleşmelerine, Nord Pool’daki kısıtların yönetilmesi için sistem işletmecisi tarafından kullanılan kısıt yönetimi metotlarına karşılık, piyasa katılımcılarının kısıtlardan doğan risklerden kendilerini korumak için kullandıkları bir araç olarak bakılabilir.

4.6. Avrupa’da Uygulanmakta Olan Kısıtlılık Yönetimi Metotları ve Kapasite