Nitel Verilere Dayalı Sonuçlar

Sosyoloji ders programının ortaöğretim yetkinliklerini karĢılama düzeyini belirlemek amacıyla yarı yapılandırılmıĢ görüĢme formu ile öğretmenlerle gerçekleĢtirilen görüĢmelerden anlamlı sonuçlara ulaĢılmıĢtır.

Sosyoloji ders programının doğrudan karşıladığı “anadilde iletişim” yetkinliğinin oldukça ve “sosyal ve vatandaşlık” yetkinliğinin ise kısmen karşılandığı sonucuna ulaşılmıştır. Bu iki yetkinliğin geliştirilmesine yönelik çalışmaların öğretmenler tarafından sosyoloji dersi uygulaması içerisinde yapıldığını belirten öğretmenler anadil gelişiminde okuma, yazma, sözlü ifade çalışmalarının, sosyal ve vatandaşlığın geliştirilmesi için vatandaş olmanın temellerinin yine bu derste atıldığını açıklamışlardır.

Ġlgili alanyazının incelenmesi sonucu anadilde iletiĢim ve sosyal ve vatandaĢlıkla ilgili yetkinlikleri destekleyen çalıĢmalara ulaĢılmıĢtır. Bunlardan biri öğretmenlerin anadilde iletiĢim yeterliliğini; dinleme, okuma, konuĢma, kurallara uygun yazma alt boyutlarında oldukça önemli gördükleri çalıĢmadır (Evran Acar, 2005). Sosyoloji ders programı ile ilgili çalıĢmalarda ise programın etkileĢimi arttıran (Arslan Temel, 2018), yaĢanılan durumu bilinçli bir Ģekilde yorumlama yeteneğini geliĢtirmeyi (MEB, 2009b) ve öğrencilerin anlam ve kültür dünyasını geniĢletmeyi (NRW, 2015) hedefleyen nitelikte olduğu görülmektedir. Sosyoloji dersinin öğrencilere tartıĢma, argüman sunma ve kavramlar üzerinde derin düĢünme becerisi kazandırmaktadır (Papke, 2009; Yavuzer, 2015). Sosyoloji ders programının da benzer amaçlar taĢıdığı görülmektedir. Programda öğrencilerin toplumsal sorunları kavramasını, toplumun, kültürel ve ekonomik kalkınmasına bilinçli bir Ģekilde katkıda bulunmasını, toplumsal iliĢki ve etkileĢimlerin yapısı ve iĢleyiĢi ile ilgili kural ve ilkeleri kavramasını, bireyin sorunlarını toplumla, toplumun sorunlarını da bireylerle iliĢkilendirmesini, toplumu, geçmiĢiyle iliĢkisi içinde tanıyarak içinde yaĢanılan durumu bilinçli bir biçimde yorumlamasını hedeflemektedir. Ayrıca toplumsal yaĢamı değiĢtiren ve dönüĢtüren koĢulları analiz etmesini, toplumun yapısını, iĢleyiĢini, değiĢimini ve bunların bağlı olduğu toplumsal yasaları bilmesini, toplumsal kurumları ve iĢlevlerini tanımasını, toplumun farklılıkları kuĢatan bir birlik halinde ve demokrasi temelinde geliĢip güçlenmesi gerektiğine inanmasını

amaçlamaktadır (MEB, 2009b). Sosyoloji ders programının anadil ve sosyal ve vatandaĢlıkla ilgili yetkinlikleri karĢılama düzeyine iliĢkin öğretmen görüĢlerinden elde edilen nicel sonuçlar, görüĢmelerden elde edilen nitel verilerin sonuçlarıyla tutarlılık göstermektedir. Bu iki yetkinliğin tam anlamıyla olmasa bile karĢılandığı görülmektedir.

Öğretmenlere göre yetkinliklerin tam olarak karşılanamamasının nedenlerinin; yazma, okuma gibi anlam ve zihin dünyasını geliştiren çalışmalar yerine sınav kaygısının neden olduğu test ağırlıklı çalışmalar yapılması ve konuların çok teorik olması nedeniyle öğrencilerin ilgisini çekmemesi olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Öğretmenler kuramdan sıyrılan, hayatın içinde olan, projelerle desteklenen daha aktif bir sosyoloji dersi önermişlerdir. Bu aktif sosyoloji dersinin bütün öğrencilerin yararlanabileceği şekilde genişletilmesi ve sınav kaygısının daha az olduğu 9 veya 10. sınıfta sunulmasının gerekliliğini ortaya koymuşlardır.

Anadil yetkinliğinin karĢılanamamasının nedeni daha çok sınav kaygısından kaynaklanan sorunlardır. Sınava hazırlanan 11 ve 12. Sınıf öğrencilerinde sınav kaygısının oluĢtuğu (Softa vd., 2015; ġahin vd., 2006) bilinmektedir. Bu nedenle öğrencilerin daha çok test çalıĢmalarına ilgi duymaları, uzun soluklu okuma-yazma çalıĢmalarına sıcak bakmamaları beklenen bir tepkidir. Öğretmenler bu sorunun önlenebilmesi için sosyoloji dersinin daha erken yıllarda açılmasını önermiĢlerdir. Sosyal ve vatandaĢlıkla ilgili yetkinliğin karĢılanamamasının nedenleri ise; sosyoloji ders programı, ders kitabı ve kullanılan yöntem ve tekniklerden kaynaklanan problemlerdir. Yapılan çalıĢmalarda da sosyoloji ders programı; öğrencilerin toplumsal sorunlara ilgi göstermesini ve çözüm üretmesini sağlayacak Ģekilde yapılandırılmamıĢ olması, aktüel konulara yer vermemesi, kuramsal ve teorik olması (Alican, 2007; Banoğlu ve BaĢ, 2012) bakımından eleĢtirilmektedir. Ders kitaplarının ise benzer Ģekilde; bilgi aktaran ve ezberciliği destekleyen nitelikte olduğu, sosyolojik eleĢtirel bir bakıĢı desteklemediği, toplumsal gerçekliğin tam olarak yansıtmadığı ve bireyleri toplumsal sorunları tartıĢmaya ve çözüm üretmeye teĢvik edici olarak hazırlanmadığı dikkat çekmektedir (Anık, 2008). Öğretmenler sosyoloji ders programının konularının öğrencilerin gündemini yansıtmasını ve derslerin proje Ģeklinde, öğrencilerin daha aktif olduğu çalıĢmalarla yapılandırılmasını

önermiĢlerdir. Sosyoloji dersinin öğrenci merkezli, araĢtırma ve sorgulama becerisini geliĢtirici, etkinlik temelli, öğrencinin aktif olmasını destekleyici nitelikte yapılandırılmasının bu olumsuzlukları giderdiği (Güzide, Uysal, MeĢe ve Korkmaz, 2014), oluĢturulan bu demokratik ortamın kaygı düzeyini azalttığı ve akademik baĢarıyı arttırdığı (Yıldırım, 2003) bilinmektedir. Bu Ģekilde sosyoloji ders programı dersin amacıyla tutarlı olarak okul ile yaĢam arasında bir köprü iĢlevi görebileceği (Papke, 2009) görülmektedir. Sosyoloji ders programının öğrencilerin gündemini oluĢturan toplumsal ve güncel sorunları içermesi, bu sorunların okuma, yazma, tartıĢma gibi üretmeye dayanan yöntemler kullanılarak öğretilmesi ile bu iki yetkinlik alanını daha yüksek düzeyde karĢılanacağı düĢünülmektedir.

Sosyoloji ders programının ortaöğretim yetkinliklerini dolaylı olarak karşılama durumuna ilişkin öğretmen görüşlerine bakıldığında bu beş yetkinliği (yabancı dillerde iletişim, matematik ve bilim/teknolojide yetkinlik, dijital kullanım, öğrenmeyi öğrenme, inisiyatif alma ve girişimcilik, kültürel farkındalık ve ifade) yeterli düzeyde karşılamadığı sonucuna ulaşılmaktadır.

Ancak yapılan çalıĢmalarda bu yetkinlikleri kazanmanın teorik bilgi öğrenmekten daha fazla sonraki akademik ve sosyal yaĢantılarına faydalı olduğu tespit edilmiĢtir (Nair, 2020). Sosyoloji öğretim programında bu yetkinliklerle ilgili olarak bazı kazanımlar bulunmaktadır. Yetkinlik alanlarının sosyoloji ders programında ve diğer çalıĢmalarda incelenmesi sonucunda aĢağıdaki sonuçlara ulaĢılmıĢtır.

Yabancı dillerde iletiĢim yetkinliği ile ilgili sosyoloji ders programında farklı kültürlere bakıĢ açısının nasıl olması gerektiği ya da farklı toplumlara evrensel ve önyargısız bakma konusunda kazanımlar (MEB, 2009b) bulunmaktadır. Yabancı dillerde iletiĢim yetkinliğinin ölçüldüğü hayat boyu öğrenme çalıĢmalarında yabancı dillerde iletiĢim yeterliği diğer yeterlik alanlarından daha düĢük olarak bulunmuĢtur (Akta, 2019; Babanlı, 2018). Bu çalıĢmanın nicel kısmında da aynı sonuca ulaĢılmıĢtır. Bu durum yabancı dillerde iletiĢim yetkinliğinin sosyoloji ders programında yeterli ölçüde karĢılanmadığı ve öğrencilerin yabancı dil öğrenme konusunda ilgilerinin arttırılması gerektiği Ģeklinde yorumlanabilir.

Bilimsel yetkinliğin sosyoloji öğretim programında ve sosyoloji ders kitabında; sosyolojik araĢtırmalarda kullanılan yöntemler araĢtırılarak sınıfta sunulması ve sosyolojide yapılan küçük bir alan çalıĢmasında bu yöntemlerin kullanılması (MEB, 2009b) kazanımı ve sosyolojinin felsefeden ayrılarak bilim dalı haline gelme nedenlerinin tartıĢılması (Ekici, 2017) Ģeklinde yer bulduğu görülmektedir. Ayrıca yakın çevrelerinden tanıdıkları çocuk, genç, yetiĢkin ve yaĢlı kimselerin davranıĢlarındaki değiĢikliklerinin gözlenerek sosyalleĢmenin hayat boyu devam eden bir süreç olduğunun fark edilmesi ve günümüzde kullanılan toplum sınıflandırmalarında hangi ölçütlerin kullanıldığını bilmesi, sosyolojik araĢtırma türlerinin ayırt edebilmesi, toplumsal yapıyı oluĢturan ögeleri analiz edebilmesi, toplumsal grupları çeĢitli özelliklerine göre sınıflandırabilmesi ve tablo, grafik ve diyagram hazırlayabilmesi (MEB, 2009b) gibi kazanımlar matematik ve bilim, teknolojide temel yetkinliği karĢılayan maddeler olarak zikredilebilir. Sosyoloji ders programında bu Ģekilde yer alan yetkinlik alanının uygulamada yeterince yer bulmadığı söylenebilir.

Dijital yetkinlik alanının sosyoloji ders programında toplumsal değiĢme ve geliĢme ünitesindeki bilim, teknoloji ve kitle iletiĢim araçlarının toplumsal değiĢmeye (olumlu- olumsuz) etkisini değerlendirir (MEB, 2009b) kazanımıyla yer bulduğu görülmektedir. Bu durum öğretmenlerin dijital yetkinliği geliĢtirmek yerine olumlu olumsuz etkileri hakkında bilinç kazandırma konusunda çalıĢmalar yapıldığı Ģeklindeki yorumlarıyla tutarlılık göstermektedir. Yetkinliği karĢılayabilecek yakın bir diğer madde ise programın ekler bölümünde öğrencilerin proje hazırlarken televizyon, gazete, radyo, internet, çalıĢma kâğıdı gibi materyaller kullanmasının (MEB, 2009b) tavsiye edilmesidir. Ancak bu tavsiye, yetkinliği karĢılayacak nitelikte olmayıp çok genel bir ifadedir. Sosyoloji ders programında ve sınıf içi uygulamalarda dijital yetkinlik alanının amacına uygun Ģekilde yer almadığı söylenebilir.

Öğrenmeyi öğrenme yetkinliği sosyoloji ders programında, etkinlik önerisi bölümünde konunun grup çalıĢması Ģeklinde düzenlenip toplumsal değiĢmeyi etkileyen faktörlerin araĢtırılması ve sonuçların sınıfta sunulması (MEB, 2009b) önerisiyle yer almaktadır. Ancak bu kazanım; bilginin hızla değiĢtiği, bilgi

okuryazarlığının yani bilgiye ihtiyaç duyulduğunda ona ulaĢarak, o bilgileri eleĢtirel Ģekilde değerlendirmenin ve etkili kullanmanın oldukça önem kazandığı (Adıgüzel, 2005) ve öneminin günden güne arttığı günümüz Ģartları göz önüne alındığında oldukça yetersizdir. Bu sonuçlara göre; öğrenmeyi öğrenme yetkinliğinin sosyoloji ders programında ve sınıf içi uygulamalarda yetkinliği karĢılayacak düzeyde çalıĢmalara yer vermediği söylenebilir.

Ġnisiyatif alma ve giriĢimcilikle ilgili öğretmenlerin görüĢleriyle tutarlı olarak fikirlerin geliĢmesi için tartıĢma, değerlendirme, yorumlama gibi kazanımların bulunduğu ancak fikirlerin eyleme geçmesi noktasında kazanımlar bulunmadığı görülmektedir. Sosyoloji ders programında toplumsal çözülmeyi önlemeye yönelik çözüm önerileri geliĢtirme (MEB, 2009b) kazanımı bulunmaktadır. Bu kazanım fikirlerin eylem boyutunu planlamakla birlikte onların hayata geçirilmesi noktasında bir hedefi bulunmamaktadır. Bu anlamda yapılan birçok çalıĢma üniversite öğrencilerinin giriĢimcilik düzeylerini yüksek (Arslan, 2002; Salik ve Kaygın, 2016;Yılmaz ve Sünbül, 2009) bulmuĢ olsa da bu yetkinliğin geliĢtirilmesi için sosyoloji ders programında ve ders içi uygulamalarda destekleyici çalıĢmalar bulunmamaktadır. Öğrencilerin bu yetkinliği diğer dersler aracılığıyla ya da informal öğrenmeler yoluyla kazandıkları düĢünülebilir.

Kültürel farkındalık ve ifade yetkinliğinin sosyoloji ders programında çok kısıtlı bir Ģekilde yer verildiği görülmektedir. Kazanımlarda; farklı toplumlardaki aile yapısı ile Türk aile yapısını karĢılaĢtırır, toplumların kültürel tutumlarını ve farklı kültürlere bakıĢ açılarını sorgular (farklı kültürlere hoĢgörünün gereği vurgulanarak) (MEB, 2009b) Ģeklinde kültürel farkındalığa bir atıf bulunmaktadır. Ancak görüĢmeye katılan öğretmenlerin vurguladığı gibi farkındalığın yaratıcı bir Ģekilde ifade edilmesine yönelik bir kazanım bulunmamaktadır. Kültürel farkındalık düzeyinin ölçüldüğü çalıĢmalarda gençlerin yaratıcılıklarını geliĢtirme potansiyellerini arttırmak için ciddi bir ihtiyacın oluĢtuğu (Dilay, 2016), ancak programlarda yeteri kadar yer almadığı (Seban ve Uyanık, 2016) Ģeklinde sonuçlara ulaĢılmıĢtır. Sosyoloji ders programında benzer Ģekilde bu yetkinliğin karĢılanmadığı görülmektedir.

Öğretmenler karşılamamasının nedeni olarak sosyoloji öğretim programının böyle bir hedefi olmamasını gerekçe göstermişlerdir. Yürüttükleri proje çalışmalarının ise tüm yetkinlik alanlarını karşıladığına dikkat çeken öğretmenler bu konuda da öğrencilerin isteksizliğinden yakınmışlardır. Kısmen de olsa matematik ve bilim teknolojide temel yetkinliği; grafik, tablo okuma, istatistikleri yorumlama ve bilimsel yöntemin aşamalarını teorik olarak öğrenme gibi çalışmalarla karşılanmakta olduğu tespit edilmiştir. Dijital yetkinlik ise dijital kullanıma eleştirel bakış kazandırma yönüyle karşılık bulmaktadır. Drama çalışmaları kültürel farkındalık ve ifade, performans ödevleri öğrenmeyi öğrenme, yabancı kelimelerin anlamlarını açıklama yabancı dillerde iletişim başlıklarında zikredilmiştir. Öğretmenler; öğrencilerin proje çalışmalarına katılımının cazip hale getirilmesini, dersin kuramdan sıyrılıp günlük hayatın, toplumsal yaşamın içine dönmesini, performans ödevlerinin amacına uygun yapılandırılmasını, ilgi çekici web 2 araçları geliştirilmesini, toplum tarafından kabul gören baskın kültürün yoğunluğunun seyreltilerek alt kültürleri ve yabancı kültürleri de içine almasını önermektedirler.

Yetkinliklerin her dersin öğretiminde temel yapıyı oluĢturması gerekliliği (AkbaĢ ve Özdemir, 2002; TYÇ, 2016b) içinde bulunulan çağda sıkça vurgulanmaktadır. Hayat boyu öğrenme ile ilgili yapılan çalıĢmalarda da sıkça bu vurgu görülmüĢtür. Ancak bir önceki bölümde incelendiği gibi sosyoloji ders programında bu yetkinlik alanlarının çok kısıtlı bir Ģekilde karĢılanması ve öğretmenlerin programlara eklenen değiĢiklikler hakkında hiç ya da yüzeysel düzeyde bilgilerinin olması yetkinliklerin kazanılmasına engel teĢkil ettiği düĢünülmektedir. Yapılan çalıĢmalar resmi program ve uygulanan program arasındaki uyumun öğretmen motivasyonunu etkilediğini göstermektedir (Madsen, 2020).

Proje çalıĢmalarının öğrencilere kazandırdıkları ile ilgili yapılan çalıĢmalarda öğrencilerin tutumunu (KarakuĢ, 2004; Öztürk, 2016), sorun çözme (KarakuĢ, 2004) ve araĢtırma becerisini arttırdığı, güncel olayların takibini sağladığı (Kaymakçı ve Öztürk, 2011) Ģeklinde sonuçlara ulaĢılmıĢtır. Programın ölçme değerlendirme bölümünde alternatif ölçme yaklaĢımlarından proje çalıĢmalarının yapılabileceği belirtilmiĢtir. Öğrencilerin grup halinde istedikleri bir alanda inceleme, araĢtırma ve

yorum yapma, görüĢ geliĢtirme, yeni bilgilere ulaĢma, özgün düĢünce üretme ve çıkarımlarda bulunarak çalıĢma yapmaları önerilmiĢtir (MEB, 2009b). Öğretmenler de proje çalıĢmalarının arttırılmasının ve teĢvik edilmesinin gerekliliği konusunda fikir beyan etmiĢlerdir. Ancak programda proje çalıĢmalarının öneri boyutunda kalması, sınav kaygısı baĢlamıĢ olan 11. Sınıf öğrencileri için çok cazip görünmemektedir (Ö2). Proje çalıĢmalarının kazanımlarının bilimsel süreç becerilerine (Yiğit ve Bilgin, 2013) ve sosyalleĢmeye (Çetin ve ġengezer, 2013) olumlu katkısı olduğu görülmektedir. Ancak not alma kaygısı ile yapılan bu projelerden öğrencilerin yeterince faydalanamadıkları ve yaratıcılıklarını ortaya çıkaramadıkları da ulaĢılan sonuçlar arasındadır (Yiğit ve Bilgin, 2013). Buna göre sosyoloji ders programında proje çalıĢmalarının yaygınlaĢtırılarak projelere katılımlarının teĢvik edilmesinin tüm yetkinlik alanlarının geliĢimine destek olacağı ve toplumsal hayata katılımı arttıracağı yorumunda bulunulabilir.

Performans ödevlerinin amacına uygun olarak yapılandırılmadığı gerekçesi yapılan diğer çalıĢmalarla desteklenmektedir (Arslan, 2013; CoĢkun vd, 2009; Yücel, 2008). Ancak yine de performans ödevleri öğrenci geliĢimini destekleyici (CoĢkun vd., 2009) ve öğrenciyi aktifleĢtirici (Yücel, 2008) olarak değerlendirilmektedir. Buna göre performans ödevleri öğrenciyi aktifleĢtiren ve öğrenme sorumluluğunu arttıran bir etkinliktir. Sosyoloji ders programının bu amacı gerçekleĢtirebilmesi için performans ödevlerini tekrar yapılandırması ve etkinleĢtirmesi gerekliliği dikkat çekmektedir.

Web 2.0 teknolojileri öğrenenlerin içeriği üretebildikleri, gerçek yaĢam ve okul arasında iletiĢimi sağlama potansiyeline sahip, eğitim olanağı sağlayan sosyal ağlardır. Aynı zamanda öğrenci beklentilerini karĢılama ve bilgi toplumunun gerekliliği olan sosyal biliĢsel yeterlikleri geliĢtirmeye olanak sağlamaktadır (Atıcı ve Yıldırım, 2010). Öğretmen görüĢleri ile paralellik gösteren bu olanaklar bilim ve teknolojide yetkinlik geliĢimini destekleyici olarak değerlendirilebilir.

Çok kültürlü eğitimi derslere entegre etmekte zorluk çekildiği ancak yabancı diller eğimi ile çok kültürlü eğitimin daha kolay gerçekleĢtirilebildiği görülmüĢtür (Demir, 2012). Aynı Ģekilde sosyoloji ders programının da çok kültürlü eğitimi içermesinin kültürel farkındalık ve ifade yetkinliğini geliĢtireceği ve yabancı dillerde

iletiĢim yetkinliğinde dil öğrenme konusunda olumlu tutum kazandıracağı öngörülmektedir.