Nitel veri toplama araçları

Araştırmanın nitel boyutunda öğretmenlerden; Vatandaşlık ve Demokrasi Eğitimi dersinin önem ve gerekliliği, etkinliklerin kazanımları gerçekleştirmedeki yeterliliği, derse ilişkin istek ve öneriler, derste yaşanılan sorunlar, ders kapsamında okul içi ve okul dışında yapılan etkinlikler ve dersin daha etkili uygulanabilmesine ilişkin görüşlerini almak amacıyla yarı yapılandırılmış görüşme formu hazırlanmıştır. Aynı şekilde öğrencilerden, programda yer alan kazanımların kendilerine neler kazandırdığı, ders kapsamında okulda yapmış oldukları uygulamaların neler olduğu, karşılaşılan sorunlar, derse ilişkin istek ve önerilerine yönelik görüşlerini almak amacıyla yarı yapılandırılmış görüşme formu hazırlanmıştır.

Görüşme kaynak kişinin ilgi, görüş, tutum ve davranışlarını ortaya çıkarmak için iki kişi arasında bilgi değişimini sağlayan sosyal ortamı oluşturmak amacıyla düzenlenir (Dillman, 1978; Akt. Balcı, 2001, s.159). Nitel Araştırmalarda kullanılan en yaygın veri toplama araçlarından biri olan görüşme, iletişimin en yaygın biçimi olan konuşmayı ele aldığı için bireylerin görüşlerini, deneyimlerini ve duygularını ortaya çıkaran oldukça güçlü bir araçtır. Görüşme yöntemi; görüşme formunun hazırlanması, formun test edilmesi, görüşmelerin ayarlanması, hazırlıkların yapılması ve görüşmelerin gerçekleştirilmesi aşamalarından oluşur (Yıldırım ve Şimşek, 2006, s.127). Hazırlanan görüşme soruları Fırat Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Programları ve Öğretim Ana Bilim Dalındaki üç öğretim üyesinin görüş ve değerlendirmesine sunulmuştur. Gelen görüş ve eleştiriler doğrultusunda altı sorudan oluşan öğretmen görüşme formu ve dört sorudan oluşan öğrenci görüşme formu hazırlanmıştır.

Görüşmenin yapılış biçimine göre farklı isimler aldığı bilinmektedir. Görüşmeler yapılış biçimine göre yapılandırılmış, yapılandırılmamış ve yarı yapılandırılmış olmak üzere üç grupta toplanmaktadır (Merriam, 1998, s.73; Ekiz, 2003, s.62; Karasar, 2004,

92

s.167-168; Lichtman, 2006, s.118). Yapılandırılmış görüşme, görüşmenin yapıldığı kişinin özgürlüğünü en fazla kısıtlayan, cevapların denetimi ve sayısallaştırılmasının en kolay olduğu görüşme tekniğidir. Yapılandırılmamış görüşme sorulacak soruların ana çizgilerle belli olduğu ancak çok bağlayıcılığı olmayan, kişisel görüş ve yargıların en derin şekilde incelenmesine imkân tanıyan; ancak değerlendirme noktasında araştırmacıya zorluk yaşatacak görüşme tekniğidir. Yarı yapılandırılmış görüşme tekniği ise bu iki uygulamanın harmanlamasıyla gerçekleştirilir (Karasar, 2004, s.168). Yarı yapılandırılmış görüşmede görüşmenin seyrine göre mevcut soruları açımlayıcı alt soruların da sorulmasına imkân vardır (Lichtman, 2006, s.118).

Görüşme ile elde edilen verilerin kaydedilmesi için cihaz ile kaydetme ve not alma şeklinde iki temel yol izlenmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2006, s.147). Araştırmada öğrenci ve öğretmenlerle yapılan görüşmelerde görüşme formunda bulunan sorular yöneltilmiş ve görüşme verilerini bireylerin ifade ettikleri şekilde alıp çözümlemek amacıyla ses kaydıyla birlikte not alma da tercih edilmiştir. Görüşme verileri çözümlenirken öğretmen ve öğrencilerin görüşleri, ifade ettikleri biçimde kullanılmıştır.

Nitel araştırmalarda en önemli eleştirilerden biri, geçerlik ve güvenirlik sorunudur. Nitel araştırmalarda nicel araştırmalarda olduğu gibi tanım, testler ve yöntemin olmayışı, geçerlik ve güvenirlik konusunda eleştirilmesine neden olmaktadır. Buna rağmen alınacak bazı önlemler, bu durumu ortadan kaldırmaktadır (Yıldırım ve Şimşek, 2006, s.256).

Araştırmada kullanılan yarı yapılandırılmış görüşme formunun geçerliliği için çeşitli ölçütler bulunmaktadır. Bunlardan biri katılımcı teyididir. Bu noktada araştırmaya katılan öğretmen ve öğrencilerin seçiminde gönüllülük esas alınmış ve sorulara içten cevap vermelerini sağlamak için isimlerinin gizli tutulacağı ifade edilmiştir. Yıldırım ve Şimşek (2006) araştırmalara gönüllü katılımın, geçerlik ve güvenirliği sağlama açısından önemli olduğunu belirtmişlerdir. Bundan dolayı öğretmen ve öğrencilere araştırmaya gönüllü katılmalarını sağlamak için araştırmanın önemi ve kendilerinin sunacakları katkı anlatılmış ve araştırmaya gönüllü olanlar katılmıştır.

93

İkinci ölçüt ise verilerin katılımcılar ile yüz yüze derinlemesine görüşülerek toplanmasıdır. Bunun için araştırmacılar ile yüz yüze görüşmeler yapılmış ve veriler bu yolla toplanmıştır. Toplanan verilerin ayrıntılı olarak rapor edilmesi ve araştırma sonuçlarına nasıl ulaşıldığının açıklanması da nitel araştırmalarda geçerliğin önemli ölçütleri arasında yer almaktadır (Yıldırım ve Şimşek, 2006).

Görüşme formunun uzman görüşüne sunularak teyit edilmesi de araştırmanın güvenirliğini sağlayan önemli bir ölçüttür. Bu çerçevede konu ile ilgili olarak Fırat Üniversitesinde görev yapan üç öğretim üyesinin görüşüne başvurulmuştur. Güvenirliği sağlayan bir diğer ölçüt ise katılımcıların görüşlerinin bulgular kısmında doğrudan aktarım yoluyla gösterilmesidir. Bunun için öğretmen ve öğrencilerin görüşleri aynen olduğu gibi aktarılmıştır. Soruların katılımcıların anlayabileceği açıklık ve belirginlikte olmasına; karmaşık, anlaşılması güç olmamasına ve yanlış anlamaya yol açmayacak nitelikte olmasına dikkat edilmiştir. Araştırmada nesnelliğin sağlanabilmesi için dışarıdan bir uzmanın veri toplama araçlarına, ham verilere, analiz aşamasındaki kodlamalara ve raporlaştırma sürecine ilişkin incelemeler yapması gerekmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2006, s.272). Bu amaçla; veriler araştırma süresinde önce araştırmacı tarafından çözümlenmiş, daha sonra aynı işlemler uzman kişi (tez danışmanı) ile birlikte tekrarlanmıştır. Bu yolla toplanan verilerin geçerlik ve güvenirliğinin olumsuz yönde etkilenmesi engellenmeye çalışılmıştır. Araştırmada, geçerlik ve güvenirliği sağlamak amacıyla sıralanan yollar dikkate alınmış ve uygulanmıştır.