Nebâti Süsleme ve Diğer Tezyini Unsurlar

Örgülü-Çiçekli kûfî yazılı kitâbelerin zeminlerinde rumiyle birlikte yaprak ve çiçek motifleri de kullanılmıştır. Yazıdan kalan boşlukları doldurma ve kompozisyonu bütünleme amaçlı kullanılan diğer tezyini unsurlar arasında güneş, yıldız, şamdan, kandil, nokta, damla gibi formlar da bulunmaktadır.

39 Zülfe: Sözlük anlamı saçak, püskül olan Arapça kökenli kelime, bir hat terimi olarak; elif harfinin üstündeki çengel biçimini ifade eder.

17

3. KATALOG

Yapılan kaynak araştırmaları sonucunda, mimarisinde kûfî yazılı çini kitâbe olduğu tespit edilen ve 13. yüzyıla ait olan (veya olduğu düşünülen) bütün Anadolu Selçuklu ve Beylikler dönemi yapıları kronolojik olarak bu katalog altında sıralanmıştır. Çalışmalar sonucunda 25 adet yapıda toplam 81 adet kitâbeye ulaşılmıştır. Bu kitâbelerin

78 tanesi⁴⁰ yerinde fotoğraflanmıştır. Kitâbe sayısının fazla, tez süresinin kısıtlı olması

nedeniyle 81 kitâbe arasından (farklı türde örnekler vermeye çalışarak) 51 tanesinin çizimi yapılmıştır. Toplamda 87 parça olan çizimlerin 58’i kitâbelerin detaylarını içerirken, 29’u kitâbeyi bütün olarak belgeleyen çizimlerdir.

Bulunduğu yapıya ait olmayan veya sonradan ilave edildiği düşünülen kitâbeler, yapım tarihi hakkında bir bilgi veya öngörü varsa, içinde bulunduğu yapının inşa tarihine göre değil, kendi yapım tarihine göre sıralamaya alınmıştır. Yapı içerisinde tek bir alanda kûfî kitâbe bulunuyorsa, katalog ismi spesifik olarak bu noktayı işaret ederken, birden fazla kûfî kitâbe içeren yapılarda katalog ismi olarak yapının adı verilmiş, kitâbeler bu katalog numarasına alt başlıklar açılması suretiyle irdelenmiştir. “Yapım Tarihi-Sanatkârı” şeklinde açılan katalog maddelerinde, varsa hem yapının hem de kitâbenin tarihine yer verilmiştir. Sanatkâr kitâbesi çini malzemeli olan yapılarda, kitâbede geçen isimler “çini sanatkârı” olarak belirtilmiştir. Çini malzemeli usta kitâbesi olmayan yapılarda ise, sadece mimar ismi yazılmıştır. Kitâbelerin özellikleri; ölçü – form, malzeme – teknik, motif – kompozisyon, transkripsiyon – tercüme maddeleri içerisinde açıklanmış, fotoğraf ve çizimlerle anlatımlar desteklenmiştir.

Kitâbelerin bulunduğu yapıların kronolojik dizilimi şu şekildedir41:

1. Akşehir Ulu Cami Mihrabı (1213 öncesi) 2. Sivas Ulu Cami Minaresi (1213)

3. Aksaray Cıncıklı Mescid (13. yüzyılın ilk çeyreği)

4. Sivas I. İzzeddin Keykâvus Şifâhânesi Türbe Cephesi (1217)

5. Eski Malatya Ulu Cami / I. İzzeddin Keykâvus Dönemi (1210-1219) 6. Konya Alaaddin Camii Mihrabı (1220)

40 Tez süresi boyunca restorasyonda olan Sivas Gök Medrese’nin mihrabında bulunan 2 kitâbe ve Konya

Beyhekim Mescidi’nin yurtdışına kaçırılmış olan mihrabında bulunan 1 kitâbe yerinde incelenememiştir. Beyşehir Eşrefoğlu Camii’nin kubbe kilit taşında bulunan Kitâbenin fotoğraf çekimi esnasında ışık problemi yaşanmıştır. Çekilen fotoğraflar baskı ve çizim için uygun netlikte çıkmamıştır. Bu Kitâbenin fotoğrafı Dr. Öğr. Üyesi Zekeriya Şimşir arşivinden alınarak katalog bölümünde kullanılmıştır.

41 81 adet kitâbe içerik kısmında katalog ve sayfa numaralarıyla birlikte verildiğinden burada yalnızca

18 7. Tokat Ali Tûsî Türbesi (1234)

8. Konya Sırçalı Medrese (1242-43)

9. Konya Beşarebey Mescidi (Sırçalı Medreseden alınma kitâbeler) 10. Konya Karatay Medresesi (1251)

11. Afyon Mısri Cami Mihrabı (13. yüzyıl ortaları) 12. Antalya Yivli Minare (13. yüzyılın 2. yarısı)

13. Erzurum Çifte Minareli Medrese (13. yüzyılın 2. yarısı)

14. Konya Tahir ile Zühre (Sahip Ata) Mescidi (13. yüzyılın 3. çeyreği) 15. Konya Sahip Ata Cami (1258)

16. Konya İnce Minareli Medrese (1263-64) 17. Sivas Çifte Minareli Medrese (1271 – 72) 18. Sivas Gök Medrese (1271-72)

19. Afyon Çay Taş Medrese (1278-79) 20. Konya Sahip Ata Hankâhı (1279-80) 21. Konya Sahip Ata Türbesi (1283-84)

22. Beyşehir Eşrefoğlu Camii (1296-97) – (1299-1300) 23. Kayseri Külük (Gülük) Cami (13. yüzyıl sonu) 24. Konya Beyhekim Mescidi (13. yüzyıl sonu) 25. Tokat Gök Medrese (13. yüzyıl sonu)

Tokat’ın Niksar ilçesinde bulunan ve 1220 yılına tarihlendirilen Niksar Kırkkızlar Kümbeti’nin pencere alınlığında bulunan kûfî karakterli sanatkâr kitâbesi, harflerin tamamının sırsız tuğladan oluşması dolayısı ile kataloğa dahil edilmemiştir. Ancak Şerare Yetkin bu kitâbeden bahsederken harflerin kırmızı hamurlu firuze çinilerden oluştuğunu dile getirmiştir42. Sırların zamanla döküldüğü ve geriye yalnızca tuğla görünümlü kırmızı çini hamurunun kaldığı düşünülebilir. Yazıyı çevreleyen bordürde turkuaz sırlı çiniler varlığını korumaktadır. Bu çiniler de sırlarının döküldüğü yerlerden görüldüğü üzere kırmızı çamurla yapılmışlardır. Yazı kısmı dikkatli incelendiğinde kareye yakın 6 karodan oluştuğu, yazıların etrafındaki zeminin kazındığı ve harflerin kabarık bir şekilde durduğu görülmektedir. Katalog kısmına dahil edilmemekle birlikte, teknik açıdan bir örnek teşkil etmesi nedeniyle bu bölüme eklenmiştir (Bkz. Fotoğraf 3.).

19

Fotoğraf 3. Niksar Kırkkızlar Kümbeti Sanatkâr Kitâbesi: Amelü Ahmed bin Ebu Bekir el-Merendî (S. Yılmaz, 2015)

20 Akşehir Ulu Cami

Yapım Yılı – Sanatkârı: Caminin inşa kitâbesi bulunmamaktadır. Yapıya sonradan eklendiği düşünülen minarenin kaidesinde bulunan kitâbede 610 H. (1213) tarihi vardır43. Mihrap tasarım-kompozisyon ve işçilik açılarından incelendiğinde, bu tarihten önce yapılmış olduğu düşüncesi ağır basmaktadır44. Mimar veya sanatkârı ile ilgili bir bilgi yoktur.

Fotoğraf 3.1. Akşehir Ulu Cami mihrabı (S. Yılmaz, 2015)

43 Ömür Bakırer, a.g.e., s. 136.

21 Katalog No 3.1. Akşehir Ulu Cami Mihrabı, Mukarnas Üstü Köşebentleri

Ölçü – Form: Çini mihrabın mukarnas üstü köşebentleri, 100 cm genişliğinde, 190 cm yüksekliğinde simetrik iki üçgen şeklinde tasarlanmıştır.

Malzeme – Teknik – Renk: Beyaz alçı zemin üzerine turkuaz renkli çinilerden kesilmiş parçalarla mozaik tekniğinde uygulanmıştır.

Motif ve Kompozisyon: Ma’kılî olarak yazılan “Ali” ismi üçlü olarak istiflenmiş ve ortaya çıkan altıgen formu bal peteği dizilimi şeklinde sıralanarak tüm yüzey kaplanmıştır. Turkuaz çinilerle oluşturulan bu istif, beyaz alçı zeminde de 60 derece döndürülmüş olarak yer almaktadır (Bkz. Çizim 3.1.)

Transkripsiyon-Tercüme:

ىلع Ali

22

23 Katalog No 3.2. Akşehir Ulu Cami Mihrap Alınlığı

Ölçü – Form: Kitâbe 35x200 cm ölçülerinde, dikdörtgen formundadır.

Malzeme – Teknik – Renk: Beyaz alçı zemin üzerine turkuaz renkli çinilerden ve kahverengi sırsız tuğlalardan kesilmiş parçalarla mozaik tekniğinde uygulanmıştır. Motif ve Kompozisyon: Sade kûfî diyebileceğimiz bir hatla yazılmış olan kitâbede harfler turkuaz rengindedir. Zeminde kalan boşluklara farklı boyutlarda 14 adet 6 kollu yıldız serpiştirilmiştir. Yıldızlar kahverengi sırsız tuğladan yapılmıştır. Kitâbeyi turkuaz çinilerden kesilme ince bir bordür çerçevelemektedir.

Transkripsiyon-Tercüme: Kitâbeyi oluşturan harfler ve kelimeler anlamlı bir bütün oluşturacak şekilde okunamamıştır. Sağdan ikinci yıldızla yedinci yıldız arasında kalan kısım ( قَحْلا ُكِلَمْلا ) “el-Melik-ül Hakku” şeklinde çözümlenebilir. Ancak baş kısmında ve sonrasında bu ifadeyi içeren olası ayet ve hadislerle uyumlu kelimeler bulunmamaktadır. Kitâbenin özgün olmadığı, restorasyonlar esnasında dizilimin eksik ve yanlış olarak yapıldığı düşünülebilir.