Muzari Fiilli Cümleler

Arapça dilbilgisi kurallarına göre muzari fiil gelecek zaman veya Ģimdiki zaman

ifade etmektedir. Cürcânî, Ģimdiki zaman ifade eden muzari fiilin hemzeli soru cümlelerinde öznenin (fâil) önüne takdîmiyle oluĢan mananın, mazi fiilin takdîmiyle oluĢan mana ile aynı olduğunu belirtmektedir.205

Ancak gelecek ifade eden muzari fiil hemzeli soru cümlelerinde öznesinden (fâil) önce zikredilmesi durumunda bu cümle iki farklı manaya delâlet edebilmektedir: 1) Fiilin gerçekleĢmesinin mümkün olmadığı, 2) Fiilin gerçekleĢmesinin uygun olmadığı.206

204_{A.g.e., s. 113.} 205_{A.g.e., s. 122.} 206_{A.g.e., s. 116-117.}

Abdülkahir el-Cürcânî, muzari fiilli cümlelerde takdîm ve tehîr meselelesini anlatırken muzari fiilin gelecek ifade etmesi ile Ģimdiki zaman ifade etmesine göre mananın değiĢtiğini belirtmiĢ ve iki ayrı kısımda incelemiĢtir. Eğer muzari fiil, Ģimdiki zaman ifade ediyorsa, “؟وؼفحأ” (E tef‟alu?: Yapıyor musun?) Ģeklinde sorulduğunda mazi fiildeki gibi yapılmakta olan fiilin gerçekleĢip gerçekleĢmediği sorulmaktadır, “؟وؼفح جّأأ” (E ente tef‟alu?: Sen mi yapıyorsun?) Ģeklinde özne fiilin önüne takdîm edilerek sorulduğunda yine mazi fiildeki gibi yerine getirilmekte olan fiilin öznesini (fâilini) onaylatma isteği vardır.207

Fakat gelecek ifade eden muzari fiil için durumun farklı olduğu gözlemlenmektedir; Cürcânî bu durumda, daha önce de zikredildiği gibi, iki farklı mananın ortaya çıkabileceğini belirtmiĢ ve çeĢitli bağlamlar içerisinde bu iki manayı ele almıĢtır:

1- Eğer hemzeli soru cümlesi, gelecek ifade eden bir muzari fiil ile baĢlarsa o soruyu soran kiĢi, o fiilin gerçekleĢmeyeceğini yani gerçekleĢmesinin mümkün olmadığını öne sürmek istemiĢ olabilir. Ġmruülkays‟a ait olan Ģu beyitte olduğu gibi:208

ٜؼرخعٍ ُّٜفرشَى ٗ ُْٜيخقٝأ ...

ِه ٘أأ ِبخّٞأم دٌ ْا دٌتّْ٘ضٍ ٗ

(E yektulunî ve‟l-meĢrifiyyu mudâci‟î ... ve mesnûnetun zurkun keenyâbi eğvâli) Tercümesi: Kılıcım ile canavarların diĢleri gibi mavi oklarım yatağımda bile benimle iken o beni öldürebilir mi ki?

Cürcânî‟ye göre Ģair (Ġmruülkays) bu beyitle, kendisini ölümle tehdit eden kiĢiyi yalanlamıĢ ve kendini öldüremeyeceğini yani fiilin tahakkuk etmesinin mümkün olmadığını vurgulamıĢtır.

2- Benzeri olmayan bir durumun gerçekleĢmesini ümit eden birine, onun bu ümidinin gerçekleĢmesinin mümkün olmadığını ifade etmek için gelecek bildiren muzari fiil öznenin önüne takdîm edilmektedir. Cürcânî du duruma Kur‟ân‟dan bir ayeti örnek olarak zikretmektedir: “ َُُٕ٘ ِاخَم خََٖى ٌُْخَّْأ َٗ خََُُٕ٘نٍُ ِزْيَُّأ” (Kârihûne enulzimukumûhâ ve entum lehâ: Siz onu istemezken, size onu zorla mı kabul

207_{A.g.e., s. 116.} 208_{A.g.e., s. 116-117.}

ettireceğiz? Hûd, 28)209

Cürcânî‟ye göre, bu ayet, istemedikleri hâlde kendilerine zorla kabul ettirileceğini düĢünenlere böyle bir Ģeyin gerçekleĢmesinin mümkün olmadığı manasını taĢımaktadır. Ayetin zâhirine bakıldığında bu ince mana (fiilin gerçekleĢmesinin mümkün olmadığı) anlaĢılamayabilir. Fakat iç bağlama ait bir özellik sayesinde bu mana karĢı tarafa aktarılmaktadır.

3- Kendisini tehlikeye atan bir adam için de gelecek ifade eden muzari fiil öznenin önüne takdîm edilmektedir; “ ؟جق٘ى ذٕ ٜف جرلحأ” (E tehrucu fî hâze‟l-vakti?: Bu vakitte mi çıkacaksın?) veya “ ؟قٝرطى رٞأ ٜف بٕذحأ” (E tezhebu fî ğayri‟t-tarîk?: Yolun dıĢından mı gideceksin?) Ģeklindeki sorular bu duruma örnektir.210

Bu cümlelerdeki mana ise fiillerin gerçekleĢmesinin uygun olmadığıdır.

4- Birisine hakkını vermeyen bir adama davranıĢının uygun olmadığını belirtmek için de bu uslüp kullanılmaktadır.211 Cürcânî, bir Ģairin sözünü bu duruma örnek olarak vermiĢtir:

ٍيىخخ ٌُٕ اد ْجيَّيق ُْأ ُكرخحأ ...

ٌُٞليى اً ذئ ّّٜئ ؟َٔح َاخٝ

(E tetriku en kallet derâhimu Hâlidin ... ziyâratehû? Ġnnî izen leleîmu)

Tercümesi: Parası azaldı diye Hâlid‟i ziyaret etmeyi bırakacak mıyım? O zaman ben gerçekten çok kötü biriyim. Bu örnek de fiilin gerçekleĢmesinin uygun olmadığı bir durum söz konusu olduğunda fiilin öznesinden önce zikredildiğini göstermektedir.

Yukarıdaki örneklerde Cürcânî‟nin gelecek ifade eden muzari fiilin öznenin önüne geçmesi durumunu ve bu durumda iki mananın (gerçekleĢmesinin mümkün olmadığı ve gerçekleĢmesinin uygun olmadığı) ortaya çıktığı Ģeklindeki görüĢlerine yer verilmiĢtir. Görüldüğü üzere bunlar iç bağlama ait durumlardır. Fakat bu iki manadan hangisinin kastedilğini anlamak için dıĢ dünyadan çeĢitli örnekler (hakkını vermeyen kimse, gerçekleĢmesi mümkün olmayan bir Ģeyi ümit eden kimse, vb.) vermiĢtir. Burada Cürcânî‟nin dıĢ bağlamı kullandığı görülmektedir. Bu anlatımlara dayanarak Cürcânî‟nin iç bağlamın birkaç mana ifade ettiği, fakat bu manalardan hangisinin kastedilğini dıĢ bağlamın belirlediği Ģeklinde bir yaklaĢımının olduğu

209_{A.g.e., s. 117.} 210_A.g.e. 211_A.g.e.

söylenebilir. Örneğin gerçekleĢmesi mümkün olmayan bir Ģeyi ümit eden bir kimse için bu üslupla tasarlanmıĢ bir soru sorulduğunda mana, bu Ģeyin gerçekleĢmesinin mümkün olmadığı Ģeklinde olmaktadır. Fakat hakkını vermeyen bir kimseye bu üslupla soru sorulduğu zaman mana, yaptığı fiilin uygun olmadığı Ģeklinde olmaktadır.

Cürcânî, bu örneklerde her ne kadar dıĢ bağlamı kullanmıĢ olsa da, asıl amacı iç bağlama ait bir unsur olan “takdîm ve tehîr” sayesinde farklı manaların oluĢtuğunu vurgulamak olduğu ve dıĢ bağlamı, iç bağlamın bu özelliğini öne çıkarmak ve pekiĢtirmek için kullandığı öne sürülebilir. Yalnız hemzeli soru cümlelerinde muzari fiilin öznenin önüne takdîm edilmesiyle muhtemel iki mananın olması ve dıĢ bağlam aracılığıyla bu iki manadan hangisinin kastedildiğinin anlaĢılması dıĢ bağlamın iç bağlamı vurgulamaktan öte bir vazifesi olduğunu göstermektedir.

Yalnız Cürcânî‟nin bu bölümdeki açıklamalarında göze çarpan bir husus vardır. O da Cürcânî‟nin, muzari fiilli bir cümlede muzari fiilin gelecek zaman veya Ģimdiki zamandan hangisinin kastedildiği hususunda herhangi bir yorum yapmamasıdır. Gelecek veya Ģimdiki zaman manasının oluĢumunda iç bağlam tek baĢına mı görev yapmaktadır, yoksa dıĢ bağlamdan yardım mı almaktadır sorusuna bir cevap verdiği söylenememektedir.

ġu ana kadarki örnekler muzari fiilin öznenin önüne takdîm edilmesi ile ilgili idi. Cürcânî muzari fiilli cümlelerde öznenin fiilin önüne takdîm edilmesi, bir baĢka deyiĢle fiilin özneden sonrasına tehîr edilmesi, konusunu da incelemiĢtir. Bu durumlarda özneye yönelik bir inkar söz konusu olduğunu, baĢka bir deyiĢle cümlede bahsi geçen gerçekleĢmiĢ bir fiili o kiĢinin yerine getirip getirmediği ile ilgili olduğunu ifade etmiĢtir.212

Cürcânî, bu üslûbun kullanıldığı muhtemel durumlara ve kullanıldığı zaman ortaya çıkan manalara Ģu örnekleri vermektedir:

1- “؟ْٜؼَْح جّأأ” (E ente temne‟unî?: Sen mi beni engelleyeceksin?) veya “ ذخأح جّأأ ؟ٛيٝ ٚيػ” (E ente te‟huzu „alâ yedî?: Sen mi elimi tutacaksın?) Cürcânî, bu sorularda kastedilen manayı Ģu Ģekilde açıklamıĢtır: Muhâtap bu fiilleri yerine getirmeye

muktedir değildir; bir baĢkası bu fiili yerine getirebilir, fakat o muhâtap bunu yerine getiremeye gücü yetmez.213

2- “ ؟لىذ ٍِ تَٕ غفاأ ٕ٘ ؟خّلاف هأضٝ ٕ٘أ” (E huve yes‟elu fulânen? Huve erfe‟u himmeten min zâlike?: O mu Ģundan bundan dilenecek? Hâlbuki o bunu yapmaktan çok daha onurlu bir kimsedir) veya “ لىذ ٍِ ًرمأ ٕ٘ ؟ٌٖق٘قد سخْى غَْٝ ٕ٘أ” (E huve yemne‟u en-nâse hukukahum? Huve ekramu min zâlike: O mu insanların haklarına engel olacak yani vermeyecek? Hâlbuki o bunu yapmaktan çok daha cömert biridir). Cürcânî‟ye göre bu örneklerdeki mana Ģu Ģekildedir: Özne, bu fiili yapmayı tercih etmez veya razı olmaz veyahut da izzeti müsade etmez.

3- “ ؟ ذٕ وثَب خَضٝ ٕ٘أ” (E huve yesmehu bi misli hâzâ?: O mu böyle bir Ģeye izin verecek?) veya “ ِظح خٍَ رٞلى ٜف تبأا وقأ ٗ لىذ ٍِ تَٕ رصقأ ٕ٘ ؟وَٞجيى حخحرٝ ٕ٘أ” (E huve yertâhu lilcemîl? Huve aksaru himmeten min zâlike ve akallu rağbeten fi‟l-hayri mimmâ tezunnu: O mu bir güzellik karĢısında rahatlayacak, huzur duyacak? Hâlbuki o bunu yapmaktan çok daha aĢağı bir kimsedir. Onun bir iyilik etmek isteği zannettiğinden çok daha azdır.) Cürcânî‟ye göre, bu ifadelerde öznenin böyle bir fiili yerine getirmeyeceğini, çünkü o kimsenin böyle bir fiili yerine getirecek kadar onurlu ve haysiyetli olmadığı manası anlaĢılmaktadır.214

Bu örneklerden anlaĢılacağı üzere Cürcânî, açık bir Ģekilde dıĢ bağlama ait bir unsur olan durum unsuru kullanmıĢtır. Fakat yine asıl amacının iç bağlamın önemini vurgulamak olduğu görülmektedir.

2.1.2. Takdîm ve Tehîrin Olumsuz Cümlelerdeki Analizi