Donanma-yı Osmani Muavenet-i Milliye Cemiyeti’nin Örgütsel Yapısı Donanma Cemiyeti Nizamnamesi’ne göre, cemiyetin örgütsel yapısı ve

hiyerarşisi şu şekildedir181. Cemiyet, bir umumi meclis tarafından seçilen idare heyeti tarafından yönetilecektir. Teşkilatın en yüksek kademesi, senede bir defa toplanacak olan umumi meclis’tir. Bu meclis tarafından seçilen ve denetlenen merkez idare heyeti, cemiyetin bütün işlerini yürütecektir.

Şekil. 2. Donanma-yı Osmani Muavenet-i Milliye Cemiyeti’nin Örgütsel Yapısı

Kaynak: Selahattin Özçelik, Donanma-yı Osmani Muavenet-i Milliye Cemiyeti, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2000, s. 15-18’den yararlanılarak düzenlenmiştir.

181 _{Selahattin Özçelik, a.g.e., s. 15-18.}

Donanma Cemiyeti

Meclis-i Umumi

İdare Meclisi

Yurt İçi Teşkilatı Yurt Dışı Teşkilatı

Vilayet

Liva

Umumi meclis, nizamnamenin yedinci maddesi gereğince İstanbul’da bulunan bütün heyet seçici meclisler ve kanuna uygun olarak kurulmuş olan bütün cemiyet ve kulüplerden, vilayet merkez şubelerinden seçilerek gönderilmiş birer temsilciden meydana gelmektedir. Bu temsilcilerin, medeni haklara sahip olmaları ve Osmanlı vatandaşı olmaları şarttır. Kongreye katılacak temsilcilerin, değişik cemiyet ve cemaatlerden seçilmiş kişiler olmasına özen gösterilmiştir. İdare heyeti üyelerini seçmek, bir senelik kararları ve muameleleri incelemek, idari ve mali raporlarını teftiş ve bir senelik bütçeyi tasdik etmek, gereği halinde nizamnamede yapılacak değişiklikleri görüşerek hükümete arz etmek, umumi meclisin görevleri arasındadır.

Umumi meclis, Nizamname hükümlerine göre yılda bir defa toplanmakla yükümlüdür. Bununla birlikte, Donanma Cemiyeti’nin kuruluş tarihi olan 19 Temmuz 1909’dan, feshedildiği tarih olan 2 Nisan 1919’a kadar 1910, 1911, 1912 ve 1913 yıllarında olmak üzere dört önemli kongre toplanabilmiştir182.

Umumi meclisin gizli oy usulüyle seçeceği yirmi beş kişiden meydana gelen idare heyeti ise, iki sene müddetle ve fahri olarak çalışmakla yükümlüdür. Üyelerin kendi içlerinden gizli oy kullanarak bir reis, iki reis vekili ve iki katip seçtikleri bir yapıdan oluşan idare heyeti; hesap ve yazışmalara bakacak yeterli sayıda vazifeli memur bulundurma olanağına sahiptir. Müddetin sonunda umumi meclis toplanarak, on kişi için kura çekmekte, on beş kişi için de yeniden seçim yapılmaktadır. İdare heyetine seçilebilmek için güvenilir olmak, Seçim Kanunu’nun öngördüğü yaşta olmak ve Osmanlı vatandaşı olmak şarttır183.

Donanma Cemiyeti, kuruluşunun ve yapısal sistemini oturtmasının ardından merkez ve taşrada teşkilatlanma çalışmalarına başlamıştır. Merkez teşkilatlanması, İstanbul vilayeti teşkilatına göre oluşturulmuştur. Bu şubeler, belediye teşkilatı esas alınarak oluşturulmuş şubelerdir. Ayrıca umumi merkeze bağlı olarak, hemen her resmi dairede, belediyede ve mecliste bir şube teşkili yoluna gidilmiştir184.

Kuruluşundan bir yıl sonra 19 Temmuz 1910 tarihinde gerçekleştirdiği ilk kongresinde Donanma Cemiyeti; taşradaki şubelerinin sayısını yirmi dokuzu vilayet,

182 _{Nurşen Gök, a.g.t., s. 23.} 183 _{Selahattin Özçelik, a.g.e., s. 16.} 184 _{Nurşen Gök, a.g.t., s. 22.}

yirmi sekizi liva, elli altısı kaza ve dokuzu nahiye merkezinde olmak üzere toplam yüz yirmi iki şube olarak açıklanmıştır. 13 Temmuz 1912 tarihinde düzenlenen ikinci kongrede ise; toplam şube sayısı kırk altı müstakil merkez şube ve bu şubelere bağlı üç yüz otuz bir şube olarak açıklanmıştır. Cemiyetin bu şubelere kayıtlı otuz altı binden fazla üyesi bulunmaktadır 185.

Donanma Cemiyeti, yurt içindeki örgütlenmesinin yanı sıra yurt dışında da faaliyetlerde bulunmuştur. Yurt dışında faaliyette bulunan şubelerden tespit edilebilenler şunlardır: Paris Şubesi, Berlin Şubesi, Kahire Şubesi, İskenderiye Şubesi, Kıbrıs Şubesi, Kandiye Şubesi, Resmo Şubesi, Hanya Şubesi. Bu şubelere ek olarak Afrika’nın Mısır dışındaki Müslüman bölgelerinde, Hint Yarımadası’nda, Serendib, Singapur, Cava Adaları, Türkistan ve İran’da da şubelerin bulunduğu bilinmektedir186.

Donanma Cemiyeti’nin taşra teşkilatlanması ve üye profili ile ilgili daha ayrıntılı fikir edinebilmek amacıyla; Kastamonu Merkez Şubesi örneği incelendiğinde, cemiyetin hangi toplumsal yapı ve sınıflar üzerinde örgütlendiği daha net olarak görülebilmektedir. Donanma Cemiyeti müfettişlerinden Fazıl Berki Bey; Kastamonu Merkez Şubesi’ni kurmak üzere, umumi meclisin nasıl oluşturulacağını karara bağlamıştır. Buna göre İttihat ve Terakki Cemiyeti, Ticaret Odası, Sanayi

Mektebi Komisyonu, Rum Kilise Cemiyeti, Ermeni Kilise Cemiyeti, İdare Heyeti, Mahkeme Heyeti, Belediye Dairesi, Mecmu Askeri Kulübü, Maarif Meclisi olmak

üzere on resmi heyetten üç’er zatın istenmesiyle otuz kişilik umumi meclis oluşturulmuştur. Bu meclis tarafından seçilen idare heyeti şu şekildedir187:

Başkan: Yüzbaşı Vahdeti Efendi

İkinci Başkan: Hazret-i Pir Dergahı Postnişini Şeyh Uta Efendi Sandukkâr: Tüccardan Toros Efendi

Muhasebeci: Tüccardan Artin Bakobiyan Efendi

185 _{Nurşen Gök, a.g.t., s. 59.}

186 _{Selahattin Özçelik, a.g.e., s. 113-133.} 187 _{Nurşen Gök, a.g.t., s. 83.}

Kâtip: Hüsnü Efendi

Üye: Maarif Baş Kâtibi ve İdadiye Mektebi Riyaziye Muallimi Hüsnü Efendi Üye: Ulemadan İdadiye Mektebi ve Askeri Rüştiye muallimlerinden Ziya Efendi

Üye: Eşraftan Vilayet Meclisi İdare Azasından Münir Bey Üye: Tüccardan Mahir Efendi

Üye: Tüccardan Ahmet Efendi

Kastamonu Merkez Şubesi’nin teşkil edilişi ve idare heyetinde görev alanların kimlikleri değerlendirildiğinde, cemiyet üyelerinin yörelerinin etkili ve sevilen kişileri olmasına özen gösterildiği görülmektedir. Eşrafın ve yörenin diğer ileri gelenlerinin yanı sıra müftü, kadı ve şeyh gibi Müslüman din adamları; tüccarlar ve dini liderler gibi sözü geçen gayrimüslim vatandaşlar ile kaymakam ve askeri komutanlar gibi bürokratlar cemiyet içerisinde üstlendikleri görevler ile dikkat çekmektedir.

Gök’e göre; uygulamaya bakıldığında çok geniş bir teşkilatlanmaya sahip cemiyetin şubelerinde, farklı dönemlerde farklı niteliklere sahip üyeler görev üstlenmiştir. 1918 yılında Mudurnu Şubesi’ne başkanlık yapan Mehmet Ağa gibi okuma ve yazma bilmediği için hesapları başkasına tutturmak zorunda kalan şube başkanları olduğu gibi, Sivas Hafik Şubesi’ne başkanlık yapan Kadı Yusuf Efendi gibi iyi eğitim almış ve cemiyetin terakkisi konusunda etkili görüşler ileri sürülen raporlar kaleme alabilen başkanlar da vardır 188.

Cemiyet şubeleri, çalışma mekanı olarak genellikle bulundukları mahallerdeki İttihat ve Terakki Cemiyeti binaları ile belediye binaları gibi kendilerini kira yükümlülüğü altına sokmayacak yerleri seçmiş189 ve buralarda faaliyet göstermişlerdir.

188 _{Nurşen Gök, a.g.t., s. 66.} 189 _{Nurşen Gök, a.g.t., s. 72.}

3. Donanma-yı Osmani Muavenet-i Milliye Cemiyeti’nin Faaliyetleri