İttihat ve Terakki Fırkası’nın Örgütsel Yapısı

İttihat ve Terakki’nin cemiyetten fırkaya dönüşüm süreci, 1913 Kongresi’nde alınan kararla gerçekleştirilmiştir. Kongre dönüşüm sürecini, yetmiş beş maddelik bir nizamname hukukileştirmiş ve fırkanın fesh edildiği 1918 tarihine kadar örgütsel yapıda bir değişikliğe gidilmemiştir.

İttihat ve Terakki Fırkası’nın örgütsel yapısı bu çalışma kapsamında; genel yapı, merkez örgütlenmesi, taşra örgütlenmesi ve kulüpler üzerinden konu edilmiştir.

131 _{Remzi Özdemir, a.g.t., s. 114.} 132 _{Sina Akşin, a.g.e., s.456.}

a. İttihat ve Terakki Fırkası’nın Genel Yapısı

1913 Nizamnamesi’ne göre; İttihat ve Terakki Fırkası’nın en yetkili organı reis-i umuminin yönetimi altında faaliyet gösteren meclis-i umumidir. Meclis-i umumi, iki temel unsura ayrılmıştır. Bu unsurlardan ilki, yasama organı içerisinde görev yapan ve vekil-i umuminin sorumluluğu altında bulunan kalem-i umumidir. Kalem-i umumi kendi bünyesinde ikiye ayrılarak, Meclis-i Mebusan ile Meclis-i Ayan Heyet-i idarelerini oluşturmaktadır.

Yasama organı dışında kalan unsur ise, örgüt işlerinden sorumlu bir katib-i umuminin yönetimi altında işleyen merkez-i umumidir. Merkez-i umuminin altında ise, taşra teşkilatı olarak adlandırılan sancak heyet-i idareleri bulunmaktadır. Semt ve kasaba heyet-i idareleri de, sancak teşkilatına bağlı olarak görev yapmaktadırlar. İstanbul teşkilatı, sosyal ve demografik niteliği itibarı ile bu teşkilat yapısı dışında tutulmuştur134.

Şekil. 1. İttihat ve Terakki Fırkası’nın 1913 Nizamnamesi’ne Göre Oluşturulan Genel Örgütsel Yapısı

Kaynak: Mehmet Kabasakal, Türkiye’de Siyasal Parti Örgütlenmesi 1908-1960, Tekin Yayınları, İstanbul, 1991, s.57.

İttihat ve Terakki Fırkası

Meclis-i Umumi

Merkez-i Umumi Kalem-i Umumi

Meclis-i Mebusan Heyet-i İdaresi Meclis-i Ayan Heyet-i İdaresi Sancak Heyeti- İdaresi Semt Heyet-i İdaresi Kasaba Heyet-i İdaresi

b. İttihat ve Terakki Fırkası’nın Merkez Örgütlenmesi

Meclis-i umumi, kongre tarafından seçilen bir reis-i umuminin başkanlığında toplanan doğal ve seçilmiş üyelerden oluşmaktadır. Doğal üyeler, merkez-i umumi ve kalem-i umumi kurulları ile kabinede bulunan fırka üyeleridir. Seçilmiş üyeler ise, kongre tarafından her yıl seçilecek olan yirmi kişidir.

Meclis-i umumi, ayda bir kez toplanacaktır. Fırka yönetimi ile propaganda ve seçim işleri bu kurulun sorumluluğundadır. Fırkanın parlamento dışı örgütünün işleriyle, katib-i umumi başkanlığındaki merkez-i umumi ilgilenecektir.

Dokuz kişiden oluşan merkez-i umumi üyeleri ile katib-i umumi, mebus ve ayan olmayacaktır. Katib-i mesul ve müfettişlerin atanması ile merkez heyetlerinin onaylanması, merkez-i umuminin yetkileri arasındadır. Denetlenecek yerleri de, yine merkez-i umumi saptayacaktır135.

c. Taşra Örgütlenmesi

1913 Nizamnamesi’ne göre, taşra örgütlenmesi kapsamında her sancakta bir merkez olacaktır. Her sancak, merkez-i umumi tarafından atanan bir katib-i mesul ile birlikte heyet-i merkeziye tarafından yönetilecektir.

Heyet-i merkeziyeler, sancak kongreleri tarafından seçilen en az dört, en çok altı üye ile katib-i mesulden oluşacaktır. Gereğinde iki üyenin daha eklenmesi, heyet- i merkeziyenin yetkisindedir. Katib-i mesuller, günümüz siyasal partilerinin il başkanlarının görevlerini üstlenmişlerdir. Heyet-i merkeziye çalışmalarını düzenlemek, çalışmalara ilişkin olarak üç ayda bir merkez-i umumiye rapor vermek, heyet-i merkeziye ile birlikte muhabirleri saptamak ve görevlendirmek, gereğinde mitingler düzenlemek ve seçim zamanlarında etkinlik sağlamak başlıca görevleridir.

Sancak heyet-i merkeziyeleri, haftada bir ve gerek görüldükçe toplanacaklardır. Seçimlerde başarılı olacak adayları sağlamak ve cemiyet gelirlerini toplamak başlıca görevleridir. Sancak merkezleri semtlere ayrılmakta ve her semtin

ayrı bir heyet-i idaresi bulunmaktadır. Heyet-i idare, heyet-i merkeziye tarafından atanacak bir muavin ile semt üyeleri tarafından seçilen dört üyeden oluşmaktadır. Muavinlerin görevi, merkez ile heyet-i idare ve üyeler arasında bağ kurmaktır. Gerektiğinde heyet-i idareyi toplamak ve her üç ayda bir cemiyetin semt içindeki durumuyla ilgili olarak katib-i mesule rapor sunmakla yükümlüdürler. Heyet-i idare ise, bir üst kurul olan heyet-i merkeziyenin görevlerini semt düzeyinde yerine getirmekten sorumludur136.

Büyüklük ve önem derecelerine göre, küçük kasabalarda cemiyetin muhabirleri bulunacaktır. Büyük kasabalar ayrıca semtlere ayrılarak, her semte bir muhabir ve bunların çalışmalarını toparlayıp merkezle ilişkilerini düzenlemek üzere bir ser muhabir atanacaktır. Muhabirler, muavinlerin görevlerini daha küçük birimlerde gerçekleştirmeye çalışan kişilerdir137.

Tüm kurulların görev süreleri, bir yıldır. 1913 Nizamnamesi, cemiyette her türlü seçimin gizli oyla ve çoğunlukla yapılacağı kuralını getirmiştir. Nizamname ve program değişikliklerinde ise, mevcut üyelerin üçte iki çoğunluğu aranacaktır. Görevini yapmakta yetersiz kalan heyetler; üst organ tarafından görevinden alınacak, yerlerine yenileri atanacaktır. Kongrelere katılmak ve merkezlere üye olmak için en az bir yıl önce, cemiyete girmiş olmak zorunluluğu vardır. Süresini tamamlayan üye yeniden seçilebilecektir. Merkez-i umumi üyeleri gibi, müfettiş ve görevli katibi mesullerin, memur ya da mebus olmaları ve ticaretle uğraşmaları yasaktır138.

d. Kulüpler

Kulüpler, İttihat ve Terakki'nin bir tür ocak örgütleridir. Cemiyetin kulüpleri konusunda ayrıntılı hükümler, ilk kez 1913 Tüzüğü’nde yer almıştır. Buna göre her belediye bölgesinde bir kulüp bulunacak ve bu kulüp heyet-i idare kanalıyla yönetilecektir. Bu bağlamda sancak merkezlerinde, heyet-i merkeziyenin yönetimi altında olmak üzere bir kulüp bulunacaktır. Ancak, kulübün seçilmiş bir yönetim kurulu bulunmayıp cemiyet yöneticilerinden birisi ya da cemiyetin sade bir üyesi kulüp müdürlüğünü yürütecektir.

136 _{Mehmet Kabasakal, a.g.e., s.63.} 137 _{Mehmet Kabasakal, a.g.e., s.64.} 138 _{Mehmet Kabasakal, a.g.e., s.65.}

Kulüp, konferanslar ve heyet-i merkeziyece gerekli görülecek diğer toplantılar için bir toplanma yeridir. Bu toplantılar yapılmadan bir iki gün önce, konu özel ise cemiyet üyelerine, genel ise bütün halka duyuru yapılacaktır.

Büyük şehirlerde esnaf ve amele kulüpleri açılacaktır. Buralarda çevrenin anlayış ve toplumsal durumuna göre, dinlenme koşulları göz önünde bulundurulacaktır. Kumar ve içki yasaktır. Buralara yalnız üyeler değil, halk da devam edebilecektir. Sancak heyet-i merkeziyeleri; buralara etkin ve zeki kişiler göndererek, kulüp üyelerinin düşüncelerinin gelişmesine çalışacaklardır. Fırkaya bağlı olarak ayrıca çeşitli spor kulüpleri de oluşturulacaktır139_.

II. İTTİHATÇILIK ve FEDAİ ZABİTAN