1918 yılına gelindiğinde savaĢın galip ve mağlup tarafları artık netleĢmiĢ, her iki tarafta da savaĢacak güç neredeyse kalmamıĢtı. Bu Ģartlar altında Birinci Dünya savaĢını bitiren bir dizi anlaĢma yapılacaktır. Mesela Almanya ile itilaf devletleri arasında Versailles; Avusturya ile Trianon, Macaristan’la Nöyyi anlaĢmaları yapıldı. Ġtilaf devletlerinin büyük bir iĢtahla baktıkları Türk topraklarının nihai paylaĢımı için de Osmanlı devleti ile Mondros mütarekesi imzalandı.
Rusya, 1917'de BolĢevik ihtilalinin meydana gelmesiyle savaĢtan çekilmiĢ, bu durum Ġtilaf devletlerinin aleyhine olmuĢtu. Rusya ile Brest-Litovsk anlaĢmasının imzalayan Osmanlı Devleti, doğudaki topraklarını
38 Yamaner, a.g.e., s.17
39 Gencer ve diğerleri, a.g.e., s.74
istiladan kurtarmıĢtır. Mart 1918'de sadrazam olan Ġttihat ve Terakki'nin ileri gelenlerinden Talat PaĢa, cephe sayısı dokuza çıkan ve yorgun, bitkin halde olan Osmanlının mütarekeyi imzalayabilmesi maksadıyla 7 Ekim 1918'de sadrazamlıktan istifa etmiĢtir. Sadrazam olan Ahmet Ġzzet PaĢa, Kutü'l Amare'de esir alınan Ġngiliz Generali Townshend aracılığıyla mütareke istedi40. Bunun üzerine ateĢkes görüĢmelerine baĢlandı.
Limni adasının Mondros limanında demirli bulunan Agamennon savaĢ gemisinde 30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros AteĢkes AnlaĢması; hilafet, saltanat ve hanedan haklarının korunmasından baĢka bir Ģey düĢünmeyen Osmanlı padiĢahının verdiği ödünler nedeniyle, bir ateĢkes anlaĢması ötesinde Ģartsız bir ―teslimiyet belgesi‖ olmuĢtur41.
24 Ekim 1918'de gece yarısından sonra bir vapurla Mondros'a hareket eden heyetin görüĢmeleri dört gün sürdü ve imzalanan bu esaret belgesiyle, dört yıldan beri devam eden savaĢa son verildi. Bu anlaĢmanın imzalanma nedenlerini Ģu Ģekilde maddeleĢtirebiliriz:
— Almanya’nın yenilmesi: Alman desteği olmadan, Osmanlı Devleti’nin savaĢı sürdürecek gücünün olmaması.
— Wilson Ġlkeleri’nin yayınlanması: Ġngilizlerin hoĢgörüsüyle, daha sonra kârlı bir barıĢ antlaĢmasının imzalanacağının sanılması.
— PadiĢahın, Ġngilizlerin yardımıyla saltanatı ve halifeliği korumak istemesini.
Sadece Birinci Dünya SavaĢına değil, Batılı devletlerin tabiriyle 618 senelik Büyük Türk Devletine de son veren yirmi beĢ maddelik42 Mondros
40 Paul C. Helmreich, Sevr Entrikaları, çev. Şerif Erol, İstanbul, Sabah Yayınları, 1996, s. 1
41 Yamaner, a.g.e., s.21
42 Ali İhsan Gencer, Sabahattin Özel, Türk Ġnkılâp Tarihi, İstanbul, Der Yayınları,1994, s.75
Mütarekesi’nin ilk uygulama biçimi, ordu cephelerinde iĢgal Ģeklinde olmuĢtur43.
Dört günlük boĢuna bir pazarlıktan sonra imzalanan mütareke çok ağır hükümler içermektedir.
Mondros Mütarekesi’nin Orta Anadolu’yu ilgilendiren baĢlıca maddeleri ve bunlara iliĢkin açıklamalar Ģunlardır:
— 5. Madde: Sınırların korunması ve iç güvenliğin sağlanması dıĢında, Osmanlı ordusu terhis edilecektir. (Bu maddeyle bölge savunmasız bırakılmak istenmektedir. Orta Anadolu’da çıkarılan isyanların bastırılması görevi bu nedenle Kuva-yı Milliye tarafından yerine getirilmiĢti).
— 7. Madde: Ġtilaf devletleri, güvenliklerini tehdit edecek bir durumun ortaya çıkması halinde her hangi sevkülceyĢ noktasını iĢgal hakkına haiz olacaktır44. (Osmanlı topraklarında yapılan iĢgallerin geneli bu maddeye dayandırılmıĢtır.
Ġtalyanların Konya’yı iĢgali de bu maddeye dayandırılır. Böylece Ġtalya, hem Antalya bölgesini hem de Ege çevresini güvence altına almak için Konya’yı iĢgal etmiĢtir.)
— 10. Madde: Ġtilaf devletleri Toros tünelleri Ģebekesini iĢgal edeceklerdir45. (Orta Anadolu’nun güneyle bağlantısını sağlayan bu tüneller, Ġtilaf Devletleri açısından çok önemlidir. Hem ulaĢım hem de haberleĢme yönünden önemli olan bu tünellerin iĢgaliyle, güneyden gelebilecek her türlü destek engellenmeye çalıĢılmıĢtır.)
— 12. Madde: Hükümet haberleĢmesi dıĢında, telsiz, telgraf ve kabloların denetimi, Ġtilaf Devletlerine geçecektir. (Bu maddeyle de tüm destek noktaları denetim altına alınıyor ve haberleĢme imkânları Ġtilaf devletlerinin kontrolüne geçiyordu.)
43 Yalçın ve diğerleri, a.g.e., s.137
44 Yalçın ve diğerleri, a.g.e., s.135
45 Sonyel, a.g.e., s.7
— 15. Madde: Bütün demiryolları, Ġtilaf Devletleri tarafından kontrol altına alınacaktır. (Anadolu çiftçisini bitiren maddelerdendir. Çünkü çiftçinin ürettiğini baĢka yerlere götürmesinin önüne geçilmiĢtir. Bu sebeple ekonomik buhran daha da artmıĢ ve isyan bölgelerinde halkın yoksulluğunu kendi lehlerinde kullanmalarında önemli bir dayanak teĢkil edilmiĢtir.)
— 24. Madde: Altı vilayet adı verilen yerlerde bir kargaĢa olursa (Erzurum, Sivas, Elazığ, Van, Bitlis, Diyarbakır), Ġtilaf Devletleri’nin bu vilayetlerin herhangi bir yerinde iĢgali hakkı vardır. (Bu madde de Orta Anadolu’nun kuzeydoğu kanadında bulunan Sivas’ın, iĢgal yolu açılmıĢtır. Sivas, Orta Anadolu’yu doğu Karadeniz’e ve doğu Anadolu’ya bağlayan önemli bir noktada bulunmaktaydı. Sivas’ın diğer bir önemi de Ġngilizlerin Ermenilere karayoluyla ulaĢabilecekleri ve ikmalen destekleyebilecekleri kritik bir jeopolitiğe sahip olmasıdır.)
30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros Mütarekesi görüĢmelerinde, Türk delegasyonu baĢkanı Rauf Bey vasıtasıyla yapılan giriĢimler, ustaca yürütülen Ġngiliz siyaseti ile sonuçsuz bırakılmıĢ ve mütarekenin imzalanmasından hemen bir gün sonra Anadolu'da iĢgaller baĢlamıĢtır46.
Osmanlı devleti, Müttefik garnizonlarına bedava kömür, yiyecek ve genel olarak onlardan talep edecekleri her türlü maddeyi sağlamak mecburiyetinde bırakılmıĢtır47. Zaten elde çok az olan bu maddeler, iĢgalcilere gönderilmek zorunda kalmıĢtır.
Mondros ateĢkes antlaĢması hükümlerinin Osmanlı Devletini siyasi, askeri ve ekonomik açıdan fiilen bitirdiğini söyleyebiliriz. Bu bitiriĢ, sadece Osmanlı’yı değil, aslında tüm Türkleri hedef almıĢtır. Bu ateĢkes
46 Yalçın, a.g.e., s.4
47 Paul Dumont, Mustafa Kemal, çev. Zeki Çelikkol, Ankara, Öncü Basımevi, 1998, s.12
anlaĢmasının hükümleri gereğince Osmanlı Ġmparatorluğu, fiilen tarihe karıĢmıĢtır.48