C. MKEK’NİN GENEL TEŞKİLAT YAPISI
1- MKEK’de Üretim ve Genel Satış Hizmetleri
Kurum üretimleri hem sivil hem de askerî sektöre hitap etmektedir. Genel olarak üretim paylarının %50 şer oranda olmakla birlikte çoğu zaman askerî üretim payının %60’ların üzerine çıktığı görülmüştür. Devamlılık arz eden ürünler MKEK’nin genel
294 MKEK İdare Meclisi Raporu (1954), s.35. 295 MKEK İcra Meclisi Raporu (1955), s.25.
müdürlüğünü yapan Mustafa Taşan’a göre ana başlıklar halinde aşağıdaki şekilde sıralanmaktadır. Zaman zaman ortaya çıkan ve bazen büyük değerlere erişen (Tank kitleri gibi) siparişler bu sıralamaya tabi tutulmamıştır296.
aa. Sivil İhtiyaçlara Dönük Üretimler
MKEK savunma sanayiine yönelik üretimlerinin yanında sivil ihtiyaçlara cevap verecek üretim çalışmaları da yapmaktadır. Bu üretimler aşağıdaki gibidir.
I- Takım tezgâhları II. Çelik çekme borular III. Lak nitroselülozü
IV. Traktör dişlileri ve otomatik parçaları V. Çeşitli çelikler
VI. Demiryolları malzemeleri
VII. Pirinç ve bakır çubuklar, borular, şeritler VIII. Dinamit, fitil ve tahrip kapsülleri, asitler IX. Elektrik sayaçları
X. İş ve yol makinaları, hat telleri, dikenli ve örgülü teller XI. Yonga levha, kontrplak ve kontrtablalar
XII. Dokuma tezgâhları
XIII. Tabanca, av tüfeği, av fişeği ve şenlik fişekleri XIV. Ticari piller
ab. Savunma Sanayi Ürünleri Bu ürünler 4 ana grupta toplanmaktadır.
aba. Mühimmat Grubu
1. 6,35 mm. den 20 mm ye kadar hafif silâh mühimmatı 2. 35 mm. den 3 inç’e kadar top, havan ve obüs mühimmatı 3. Çeşitli tapalar ve sevk barutu hartuçları
4. Antitank ve anti personel mayınları, deniz mayınları 5. Çeşitli ağırlıkta tahrip kalıpları ve tahrip şarjları
6. Çeşitli ağırlıkta tahrip ve eğitim uçak bombaları, sualtı bombaları 7. Çeşitli maksatlı el bombaları (tahrip, sis, göz yaşartıcı)
8. Çeşitli kartiriçler, fünyeler, işaret fişekleri
296 Mustafa Taşan, Savunma Sanayi ve Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu, MKEK Yayını, Ankara, 1987, s.13.
abb. Silâh Grubu
1. G3 otomatik tüfek, MG 3 makinalı tüfek, MP–5 makinalı tabanca 2. 20 ve 35 mm. uçaksavar topları (35 mm 1939 dan sonra)
3. 60 mm. 81 mm. ve 120 mm. havan topları
4. 5 mm. tank namlu komplesi 155 mm. obüs namlu komplesi abc. Roket Grubu
1. 2,75 inç uçak roketi
2. 66 mm. M72 LAW tanksavar roketi 3. 21 mm. eğitim roketi
abd. Patlayıcı Maddeler 1. TNT trinitro Toluen
2. Tek, çift ve üç bazlı top ve obüs barutları 3. Karabarut
4. Havan barutları
Bu gruplarda yer almayan NBC gaz maskesi ve süzgeci de esas itibariyle bir savunma sanayi ürünüdür.
Tüm ürünlerin özellikle savunma sanayi ürünlerinin %90 MKEK entegrasyonu içinde gerçekleştirilir. Ekonomik olmamaları nedeniyle kurum içinde veya yurt içinde üretilmeyip ithal edilen malzemelerin ürün içindeki payları ortalama %3-%4 dolayındadır. Gruplar halinde sayılan ürünlerin çeşitleri çok fazladır. Örneğin hafif silâh mühimmatı yaklaşık 19 çeşit, ağır silâh mühimmatı ise yaklaşık 20 çeşittir. Toplam olarak askerî ürün çeşidi 250 yi bulmaktadır. Zaman içerisinde yaşanan sorunlar nedeniyle siparişlerin zamanında karşılanması mümkün olmamış ve siparişler ilerleyen yıllarda teslim edilmiştir. Bu aksaklıkların en önemli nedenleri şöylece sıralamak mümkündür297.
1. “Avrupa'ya da yayılmış olan Amerikan ambargosu. 2. Döviz darboğazına düşülmesi.
3. Etüt araştırma çalışmaları bitirilmeden siparişlerin alınmış olması. 4. Yönetimin 29 ağır sanayi projesinin tatbiki için yüklenmiş olması.
5. MSB'nın birkaç yılı kapsayan sipariş programlarını kuruma verememesi.” 1980 yılı sonlarında siparişlerin yıldan yıla sarkmasına neden oldu. Bu olumsuzluklar teker teker ortadan kalkmış ve kaldırılmışbunun sonucu üretimde büyük artımlar sağlanmış ve tüm
geçmiş sipariş borçları kapatılarak 1982 yılından itibaren MSB siparişleri yıl içinde teslim edilir hale getirilmiştir.
Aşağıdaki örnekler üretim artışlarının seviyesi konusunda bir fikir verebilmektedir298. Ürün Adı 1980 öncesi Üretim 1983 Üretim Seviyesi
Adet/Yıl Adet/Yıl G3 Otomatik Tüfek 30 000 54000 G3 Makine Tüfek 1000 3000 20 mm. Havan 100 250 20 mm. Mühimmat 35000 100000 35 mm. Uçaksavar Müh. 3175 100000 20 mm. Uçak Mermisi 500000 1200000
Tabanca Fişekleri 5 milyon 8 milyon
Sıvı Çelik Greyder 150 250
Monofeze Elektrik Sayacı 300000 420000 b- Satış Hizmetleri
Askerî fabrikaların ilk kuruluşunda ve bunların gelişmesinde askerî amaçlar güdüldüğünden, bu durum üretim ve satış politikalarına da yansımıştır. Kurumun kuruluş yılları itibarı ile fabrikaların bir kısım askerî ihtiyaçlar dışındaki imalâtı da bünyelerine uygun olmak şartı ile yapabilecek durumda ise de, alınacak siparişler ve dolayısıyla imalâtın sıklet merkezini millî savunma ihtiyaçları oluşturmaktadır.
5591 sayılı kanunun 3ncü maddesi, millî savunma ihtiyaçlarından vasıf, zaman ve miktar bakımlarından kurumca karşılanamayacak kısımlar istisna, diğer bütün siparişlerin kuruma verilmesini uygun görmektedir. 1951 yılı itibarı ile ve Cumhurbaşkanı onayı ile MSB’nin en az 20.000.000 lira sipariş vermesi kanûni zorunluluk olarak belirlenmiştir299.
Ancak MSB’nin verdiği siparişlerin, MKEK’ye devrinde Askerî Fabrikalar Umum Müdürlüğü devrine nazaran azaldığı görülmektedir. Bu yüzden kurum tesislerini bazı hallerde %25 hatta sıfıra kadar düşen bir imal hacmi ile çalıştırmak zorunda kalmıştır300.
Kurum, millî savunmaya lüzumlu çeşitli silâh, mühimmat ve patlayıcı maddeler ile aletler, vasıtalar, makineler, tesisler her türlü eşya ve levazım, yedek parçalar, seri halinde büyük ve küçük ıslah işleri, mevcut imkânların takviyesine ve en ileri düzeye çıkarılmasına çalışmaktadır.
298 A.g.e., s.14.
299 BCA, 640.051, MKEK Yönetim Kurulu Karar Defteri, 8 Ocak 1951. 300 MKEK Arşivi, R.40, R.E, G.3, K.163, D.141.
MKEK, 1950 yılında MSB’ye 27.001.263.68 lira tutarında satış yapmış301, 1951 yılında MSB’ye yapılan toplam satış tutarı ise 11.938.946.40 lira olmuştur302. MSB, MKEK faaliyetleri ile ilgili olarak birtakım şikâyet ve isteklerini İşletmeler Bakanlığı ve Başbakanlık vasıtası ile kuruma iletmiştir. Özellikle siparişlerin vaktinde teslim edilmemesi bu şikâyetlerin başında yer almaktadır. 1951 yılında, 1947 ve 1948 yıllarına ait siparişlerin teslim edilmediği bildirilmiştir. Bu durumun temel nedeni olarak da, kurumun dış ülkelerden aldığı siparişler ve mevcut kapasitenin bunu karşılayamaması olarak değerlendirilmiştir303. Ancak bu şikâyetlerin doğmasının temel nedeni kurumun parasızlığı ve sermayesizliğidir. 5591 sayılı kanun çıkartılırken, askerî fabrikaların ordunun bütün ihtiyaçlarına cevap vermediğinden, harp sanayiimizin her bakımdan gelişmesi, daha üstün bir seviyeye gelebilmesi ve modern ordu isteklerini karşılayacak kabiliyete ulaştırılması bir zorunluluk olarak görülmekteydi. Bunu sağlamak için de, kanun, kuruma vazife ve salahiyetler vermiş, bu işlerin yerine getirilmesi için para kaynakları ayrılmasından bahsetmiştir. Ancak, sermayesizlikten 1950 ve 1951 yıllarında 5591 sayılı kanunun belirttiği istekleri karşılayacak ve verilmiş siparişleri yapacak tesisler kurulamamış ve 1952 yılında da bu aksaklıklar devam etmiştir304.
MKEK, Millî Müdafaa Vekâleti, iç piyasa ve dış piyasaya yönelik 1954-1955 yılları satışları karşılaştırmalı olarak aşağıda verilmektedir305.
Tablo 11
SATIŞ YERİ 1954 (TL) 1955 (TL) Millî Müdafaa Vekâleti 28.743.090 14.196.703
İç Piyasa 22.722.978 27.517.301
Dış Piyasa 8.382.825 16.701.854
TOPLAM 59.848.894 58.415.859
Kaynak: MKEK İcra Meclisi Raporu (1955), s.37.
Bu tablodan da anlaşıldığı gibi, Millî Müdafaa Vekâleti satışları % 50,6 azalırken, iç piyasa satışlarında % 21,1 oranında artış olmuştur. Özellikle Millî Müdafaa Vekâleti siparişlerindeki azalmanın temel sebebi olarak, program ve keşif isabetsizlikleri,
301 MKEK Yönetim Kurulu ve Umumî Murakabe Heyeti Raporu (1950) , s.61. 302 MKEK Yönetim Kurulu Raporu (1951), s.71.
303 BCA, 640.051, MKEK Yönetim Kurulu Karar Defteri, 48nci Oturum, 6 Mart 1952. 304 A.g.b.
siparişlerin zamanında yapılmaması, malzeme ve işçi ücretlerinde yaşanan artma ve bazı fabrikalarda iş hacminin azalması olarak görülmüştür.
Kurumun başlıca satış usulü sipariş üzerine imalât yapma şeklindedir. Bu arada bazı ürünler stok için imal edilmekte, talep olduğunda ise peşin bedelle satılmaktadır. Sipariş üzerine yapılan üretimlerde MSB siparişlerinden % 50 diğerlerinden ise 1/3 oranında avans alınmaktadır306.
Kurum, MSB ihtiyaçları yanında yurdun ekonomik kalkınmasında kendisine düşen vazifeyi yapmak ve aynı zamanda tesislerini daha verimli çalıştırmak arzusu ile yeni faaliyet sahaları açmaya gayret sarf etmiştir.
MKEK’nin devlet daireleri ve teşekküllerinden aldığı siparişlerin en önde geleni tekel siparişleridir. 4374 sayılı kanuna göre tekel, siparişlerini MKEK’ye vermek zorundadır. Ancak, kurum fiyatlarının %10’nun altında teklif bulursa alma hakkına sahiptir. MKEK’den kuruluş yıllarında Tekel’e, 1950 yılında, 4.188.452 lira, 1951 yılında 3.896. 959 lira, 1952 yılında 5.058.664 liralık satış yapılmıştır307.
Bunların dışında, MKEK’nin sivil ihtiyaçlar için serbest piyasaya iş yapma imkânları da bulunmaktadır. Yine bu satışların kuruluş yılları itibarı ile 1950 yılında 2.845.750 lira, 1951 yılında 4.643.959 lira, 1952 yılında 35.638.244 lira olduğu tespit edilmiştir308. Ziraat Vekâleti ve şeker şirketine yapılan makine satışları, sivil sanayi ye yapılan satışların çoğunluğunu oluşturmaktadır. Ziraat Vekâleti için, 7li Mibzer, Selektör, Kültivatör, Doster (toz ilaç püskürtme makinesi) imalâtı yapılırken, şeker fabrikalarına Pülverizatör imalâtı yapılmıştır309.
Kuruluş yıllarında, satış konusunda Kurumun düzene koyamadığı en önemli konu siparişlerin teslimatı sorunudur. Alınan siparişler teslim tarihleri belli olmasına rağmen alıcılar ile yaşanan koordinesizlikten dolayı zamanında teslim edilememiştir310.
ba. Satış Hizmetlerindeki Sorunlar
Kurumun satış hacmi tesislerin kapasitesine göre düşük kalmaktadır. Üretim ve sürümün artırılması için yapılan araştırma, geliştirme, mühendislik faaliyetleri yetersiz kalmakta, satış müdürleri ile diğer şube ve üniteler arasında tam bir işbirliğinin olmadığı, görülmektedir. Ayrıca, bazı mamullerde imalât hataları olduğu ve siparişlerin geç teslim
306 MKEK İcra Meclisi Raporu (1955), s.35. 307 MKEK Arşivi, R.40, R.E, G.3, K.161, D.133. 308 A.g.b.
309 MKEK Yönetim Kurulu Raporu (1953), s.52. 310 MKEK Yönetim Kurulu Raporu (1951), s.70.
edildiği, genel olarak haberleşme ve arşiv işlerinde düzensizlikler olduğu tespit edilmiştir311.
bb. Satış Organları
1960’lı yıllarda Kurumun satış organları, Genel Müdürlüğe bağlı genel satış koordinatörlüğü ile ilgili fabrikalar grubu genel müdür yardımcılıklarına bağlı Makine, Kimya, Mühimmat ve Malzeme satış müdürlükleridir. Bunlar dışında Ankara, İstanbul ve Gaziantep satış mağazaları ile 14 bölgedeki Adana, Samsun, Konya, İzmir, Kayseri, Diyarbakır, Zonguldak, Erzurum, Eskişehir, Antalya, Bursa, Balıkesir, Adapazarı, Trabzon başbayilikler ve Türkiye Zirai Donatım Kurumu teşkilatı, kurum mamullerini satmaktadır312.
Kurum satışlarının büyük bir kısmı satış müdürlükleri kanalıyla yapılmaktadır. Satış müdürlüklerine yapılan müracaatlar fabrikalara intikal ettirilmekte, fabrikalardan alınan cevaplar satış müdürlüklerince incelendikten sonra müşterilere teklifte bulunulmaktadır313.
bc. Satış Hizmetleri İçin Alınan Tedbirler
Kurum, genel olarak iç ve dış piyasada rekabete elverişli maliyetler elde edebilmesi ve dış piyasaya hükûmet desteğine ihtiyaç duymadan çıkabilmesi için tedbirler almıştır.
Kurumun azalan veya kesilen silâhlı kuvvetler siparişleri karşısında diğer sektörlere yönelmesi, kuruluş amacına da uygun ve doğrudur. Belki de 1950'deki koşullar ile çıkarılan 5591 sayılı yasa ile yeni statü sağlanmasa idi, kamu savunma sanayii potansiyeli ekonomik nedenlerle bugünkü durumunu da koruyamazdı. Bunun dışında alınan tedbirlerin başında, yeni siparişler sağlamak, piyasa için imal edilen mamullerin sürümünü artırmak ve lisans üzerine yapılan imalâtta imalât oranını yükseltmek suretiyle fabrikaların tam kapasite ile çalıştırılarak maliyetlerdeki genel masraf payını düşürmek gelmektedir314. Ayrıca imalâtın pazarlık ve plânlaştırılması işlerinin gereken şekilde yapılabilmesini sağlamak üzere her iş yerinde makine ve malzeme verimiyle tezgâh ve tesislerin yük durumu ve bunlardan faydalanma derecesi gibi esasların gerçekçi bir şekilde tespitinin yapılması da alınan tedbirlerin en önemlilerinden birisidir. İmalât için lüzumlu hammadde ve malzemelerin yeterli miktarda ve zamanında temini, hammadde ve malzeme sarfiyatının kontrolünü sağlayarak verimi artırmak, yeni açılacak işyerlerine dışarıdan işçi almak
311 MKEK Denetleme Kurulu Raporu (1967), s.42. 312 MKEK Denetleme Kurulu Raporu (1967), s.41. 313 A.g.r., s.41.
yerine kurum içerisinden temin yoluna gitmek ve işçi verimini azâmi noktaya çıkarmak kurumun aldığı diğer önlemlerdir315.