B. DENİZ HARP SANAYİİ
3- Deniz Kuvvetleri Komutanlığının Kuruluşu
İkinci Dünya Savaşı öncesine kadar genel olarak Alman ordusu tarzında teşkilatlanmış olan TSK, özellikle 1947 yılından itibaren başlayan Amerikan yardımları çerçevesinde yeniden bir düzenlemeye tabi tutulma zorunluluğu ile karşı karşıya kalmıştı. Bu çerçevede başlayan çalışmalar sonucunda, 15 Ağustos 1949 tarih ve 5398 sayılı “Kuvvet Komutanları”yasası ile yeni bir teşkilatlanma ortaya çıkmış ve bunun sonucunda da Deniz Kuvvetleri Komutanlığı kurulmuştur. Dönemin Donanma Komutanı Oramiral M. Ali Ülgen ilk Deniz Kuvvetleri Komutanı olurken, Donanma Komutanlığı da Deniz Kuvvetleri Komutanlığının bir alt kademesi olarak doğrudan deniz kuvvetlerine bağlanmıştır124.
Genelkurmay Başkanlığı karargâhındaki “Deniz Kurmay Başkanlığı” ile harekât eğitim hizmetlerinin ve Millî Savunma Bakanlığına bağlı “Deniz Müsteşarlığı” vasıtası ile de bütçe, ikmal, tedarik, inşaat ve imalât, personel hizmet ve fonksiyonlarını bir komuta altında toplamak suretiyle teşkilatlanması, deniz kuvvetlerinin eski kuruluşa oranla daha özgür ve daha yetkili çalışmasını sağlamıştır. Bu teşkilatlanma ile Deniz Kuvvetleri Komutanlığı doğrudan Genelkurmay Başkanlığına bağlanmıştır125.
Deniz Kuvvetleri Komutanlığının kurulması ile birlikte Türk Deniz Kuvvetleri birçok atılım gerçekleştirmiş olup gücünü çok büyük bir oranda artırmış, bütün temel ve yardımcı hizmetlerini geliştirmiştir. Hidroğrafi, neşriyat ve benzeri yardımcı hizmetlerini modern
121 BCA, 030.10 / 62.421.28 / 66.43. 122A.g.b.
123 BCA, 030.10 / 62.421.29 / 105.05.
124 Cumhuriyet Dönemi Türk Deniz Kuvvetleri, s.41. 125 Bargut, a.g.m., s.11.
çağın gereğine uygun olarak düzenlemiştir. Yurt içinde harp ve ticaret gemileri inşaatı üzerinde ilerlemeler yaparak deniz kuvvetleri tersanelerini de her yönüyle geliştirmiştir. İhtiyaç görülen bütün sabit tesisler inşa edilerek hizmete açılmıştır. Deniz kuvvetlerinin savaş gücünün artırılması ve geliştirilmesi için yurt dışından ve kısmen yurt içinden gemi, silâh ve araç temininde önemli aşamalar kaydedilmiştir126.
a- Deniz Kuvvetlerinde Bütçe Uygulamaları
1935 yılı ile 1942 yılı (dahil) arasında devlet tarafından deniz kuvvetlerine ayrı bir bütçe verilmiş, 1942 (hariç) yılı ile 1949 yılı (dahil) arasında Millî Savunma Bakanlığına tek bir bütçe uygulaması yapılmış ve 1950 yılından sonrada tekrar deniz kuvvetlerine ayrı bir bütçe verilmiştir. Ancak yeni gemi ya da büyük fabrika temin etmek için TBMM’den ayrı bütçe çıkarılmıştır127.
Devlet tarafından yapılan bütçenin dışında özellikle, 1947 yılında itibaren başlayan Amerikan askerî yardımından da, sadece gemi değil, bol miktarda malzeme, cephane ve akaryakıt gelmeye başlamış, bu da deniz kuvvetlerinin bütçesine önemli katkılar sağlamıştır.Deniz kuvvetlerine ayrılan bütçenin büyük bir kısmı personel, maaş ödeneği, giyim, yiyecek vs. alanlara harcanmakta, personelin eğitimine fazla bir katkı sağlamamaktadır. Özellikle gemilerin açık deniz eğitimi çok pahalıya mâl olmakta ve bu konuda sıkıntı yaşanmaktadır128. Deniz kuvvetlerine 1935–1950 yılları arası bütçeden ayrılan pay ve karşılaştırması şöyledir.
Tablo 4
YIL DEVLET BÜTÇESİ K.K.K. BÜTÇESİ HV. KUV. BÜTÇESİ DNZ. KUV. BÜTÇESİ
1935 194.882.728 48.087.816 5.017.060 4.308.600 1936 216.890.000 40.314.880 7.909.470 5.783.780 1937 231.017.776 49.294.880 7.842.493 6.283.836 1938 249.954.020 61.361.030 8.050.140 6.583.880 1939 261.064.192 68.667.000 8.320.000 6.984.000 1940 268.476.321 56.539.000 8.294.000 6.979.000 1941 309.740.396 56.539.000 8.294.000 6.979.000 1942 394.326.938 78.189.327 9.121.428 7.542.049
1943 486.717.349 116.031.238 (Millî Savunma Bütçesi) …
1944 547.857.925 276.000.000 … … 1945 599.834.898 266.448.038 … … 1946 990.572.884 264.890.000 … … 1947 1.136.215.530 357.497.895 … … 1948 1.243.551.197 376.934.895 … … 1949 1.371.875.627 460.450.000 … … 1950 1.487.208.563 364.450.978 49.727.902 47.195.531
Kaynak: Deniz Kuvvetleri Tarihçesi, Lalahan Deniz Arşiv Müdürlüğü, Cilt 2, Dosya 3, s.473.
126 Cumhuriyet Dönemi ..., s.42
127 Deniz Kuvvetleri Tarihçesi, Lalahan Deniz Arşiv Müdürlüğü, Cilt 2, Dosya 3, s.473. 128 A.g.e. , s.473.
Bu tablodan da anlaşıldığı üzere deniz kuvvetleri bütçesi, kara ve hava kuvvetleri bütçelerine göre daha azdı.1944 ile 1949 yılları arasında kara, deniz ve hava kuvvetlerine ayrı bütçeler yapılmayıp silâhlı kuvvetlerin bütçeleri tek olarak tanzim ve kabul edilmiştir.1950 yılından itibaren de tekrar kuvvet bütçeleri ayrılmıştır.
b-Deniz Kuvvetlerinin Reorganizasyonu ve Amerikan Askerî Yardımı
İkinci Dünya Savaşından sonra değişen dünya dengeleri ve özellikle Türkiye üzerinde beliren Sovyet tehdidi üzerine Amerika, Türkiye’yi stratejik müttefik ilân ederek savunma ve askerî işbirliği konusunda yakınlaşmıştır. Bu yakınlaşma sonunda başlayan askerî yardımlar Türkiye’nin savunma gücüne katkı sağlamıştır. Bu yardımların bir kısmı Türk Deniz Kuvvetlerine doğrudan yansımış ve bu kapsamda Amiral Hermann başkanlığındaki bir deniz kurulu Türkiye’ye gelerek, donanmanın kuruluş ve eğitim durumunu tespit etmiştir. Bu durumun sonucu olarak Türk ve Amerikan deniz subayları arasında dostane bir çalışma ve işbirliği kurulmuştur.
Bundan sonra Ankara’da, ABD Deniz Kuvvetlerinin Türk Deniz Kuvvetlerine yapabileceği gemi ve malzeme yardımı konusunda iki tarafın denizcileri arasında resmî görüşmeler yapılmıştır.
Görüşmelere katılan Türk ve Amerikan subayları şunlardır129: Türk heyeti olarak;
“Genelkurmay Başkanlığı Deniz Kurmay Başkanı, Tümamiral Necati Özdeniz, Genelkurmay Başkanlığı Deniz Eğitim Şubesi Müdürü, Kurmay Albay Tevfik Samurtaş,
Genelkurmay Başkanlığı Deniz Harekât Şubesi Müdürü, Kurmay Albay İzzet Saltun, Genelkurmay Başkanlığı Deniz Eğitim Şubesinden, Kurmay Yarbay Kemal Ülergin, Deniz Müsteşarlığından, Makine Albay Cevat Taluy,
Deniz Müsteşarlığından Levazım Albay Cezmi Denizmen,
Genelkurmay Başkanlığı Deniz Teknik Şubeden, Gv. Yarbay Vahdettin Aytan”. Amerika Birleşik Devletleri heyeti olarak;
“Tümamiral Ernest Hermann, Albay William V. Oregan, Albay Buf Simm..ons, Albay Fritz Gleim,
Binbaşı Gliffard Messevheimer”.
Bu arada Kurmay Yarbay Kemal Ülergin, Yarbay Vahdettin Aytan ve Makine Albay Cevat Taluy’dan kurulu bir heyet ABD’ye giderek o zamanki Deniz Ataşesi Saip Caner başkanlığında Amerikan gemileri ve deniz tesisleri hakkında bir inceleme yapmışlardır130.
Yapılan görüşmeler sonucunda Amerikan heyeti, başlangıçta Türk Deniz Kuvvetlerine 1 akaryakıt gemisi, 8 mayın arama tarama gemisi ve 12 hücumbot vermeye karar vermişti. Ancak, müzakereleri takiben bu kararı değiştirerek, 4 muhrip, 4 denizaltı gemisi, 8 avcı botu, 8 mayın arama tarama gemisi, 1 akaryakıt gemisi, 1 onarım gemisi, yeteri kadar fabrika ve eğitim malzemesi verilmesi için anlaşmaya varılmıştır131. Anlaşma iki taraf arasında 12 Temmuz 1947 tarihinde Ankara’da imzalanmıştır. TBMM, 1 Eylül 1947 tarihinde 5123 sayılı kanunla anlaşmayı onaylayınca Amerikan askerî yardımı fiili olarak başlamıştır132. Ayrıca ABD kanunları gereğince Amerikan deniz subayları Gölcük’e gelecekler ve Türkiye’ye verilen silâhların kullanılma ve muhafaza edilme tarzlarını yerinde kontrol edeceklerdir.
Türkiye ile ABD arasında imzalanan bu anlaşmaya göre, her iki ülke deniz kuvvetleri arasında yakın ve sıkı bir işbirliği meydana gelmişti. Amerikalı subaylar, yeni teknik donanımlı donanma gemilerinin, fabrika atölyelerinin, ikmal merkezi tesislerinin nasıl çalışacağını öğretmişler, çeşitli mesleklere mensup deniz subayları da ABD’ye gidip deniz kuvvetleri eğitim kuruluşlarında ve okullarında kurslar görmüşlerdir. Askerî yardımların koordineli bir şekilde yürütülmesi amacıyla Ankara’da bir “Amerikan Askerî Yardım Kurulu” oluşturulmuş, başkanlığını Amerikalı bir Tümgeneralin yaptığı bu kurulun deniz kısmını bir Tümamiral ve ekibi yaparken, tercüman olarak da Türk subayları görevlendirilmiştir. Ayrıca Gölcük’de bir Amerikan Deniz Albayı başkanlığında Amerikan subay ve uzman astsubaylar bulunması kararlaştırılmıştı. Bu heyet, donanmanın fabrikalarının ve ikmal merkezinin, hem ihtiyaçlarını tespit edip sonraki yardımların buna dayanmasını sağlayacak, hem de Amerikan sistemlerinin adapte edilmesi için Donanma Komutanlığına, Gölcük Fabrikası Müdürlüğüne ve sonradan ikmal merkezi adını alacak olan levazım işlerine danışmanlık yapmışlardır133.
130 A.g.e. , s.124.
131 Arif Büyüktuğrul, Cumhuriyet Donanması, s.103. 132 Deniz Kuvvetleri Tarihçesi, s.125.
Türk Deniz kuvvetleri tarafından Amerikan askerî yardımından alınan gemiler ve yeni adları şöyledir134.
“Muhripler; GEMLİK (I) (D–347), GAZİANTEP (I) ( D–344), GELİBOLU (I) (D–346), GİRESUN (I) (D–345)
Denizaltı gemileri; I. İNÖNÜ (II) (S–330), II. İNÖNÜ (II) ( S–331), SAKARYA (II) (S–332), GÜR (II) (S–334)
Avcı botları; A.B.1, A.B.2, A.B.3, A.B.4, A.B.5, A.B.6, A.B.7, A.B.8 Onarım gemisi; ONARAN
Akaryakıt gemisi; AKPINAR”
Birinci teslimattan sonra yapılan yardımlarda da; “Denizaltı onarım gemisi; BAŞARAN
Denizaltı kurtarma gemisi; KURTARAN
Ağ dökücü gemi; AG.4 gemileri teslim edilmiştir”. Tablo 5
Deniz Kuvvetlerine Katılan Gemiler (1950–1959)
YIL CİNS ALINDIĞI YER GEMİ ADI
1950 Denizaltı ABD TCG Kurtaran (A–584) TCG Dumlupınar (II) (S-341) TCG Çanakkale(I) (S-333) 1952 Mayın Dökücü ABD TCG Mersin (N-104) TCG Marmaris (N-103) TCG Mordoğan (N-101) 1954 Denizaltı ABD TCG Cerbe (I) (S-341) TCG Preveze (I) (S-340)
Refakat Gemisi TCG Bartın- (II) (P-130) TCG Bandırma- (III) (P-129) TCG Bafra- (III) (P-121) TCG Beykoz- (II) (P-122) TCG Bodrum- (III) (P-125) TCG Biga- (II) (P-124) TCG Bornova- (I) (P-126) TCG Beylerbeyi- (II) (P-123) TCG Bozcaada- (II) (P-129) TCG Büyükdere- (I) (P-128) Mayın Arama Tarama Gemisi T- Sınıfı KANADA TCG Trabzon (P- 530) TCG Tirebolu (P-532) TCG Tekirdağ (A-601) TCG Terme (P- 531) 1958
Denizaltı ABD TCG Turgut Reis (S-342)
Mayın Arama Tarama Gemisi S- Sınıfı ABD TCG Samsun (M-510) TCG Sinop (M-511) TCG Sürmene (M-512) TCG Seddülbahir (M-513) Muhrip İNGİLTERE TCG Alparslan (D-348) TCG Fevzi Çakmak(D-349) TCG Piyale Paşa (D-351) TCG Kılıç Ali Paşa (D-350) 1959
Yüzer Havuz ALMANYA 4500 Tonluk
Kaynak : Cumhuriyet Dönemi Türk Deniz Kuvvetleri, ss.49-50.