A. KARA HARP SANAYİİ
2- Askerî Fabrikalar
3. Askerî Fabrikalar Umum Müdürlüğü merkez müesseselerinin imal ve tamir siparişleri.
4. Askerî Fabrikalar Umum Müdürlüğü ambarları için imalât siparişleri. 5. Parası mukabil mütedavil sermaye siparişleri”.
2- Askerî Fabrikalar a- Silâh Fabrikaları
Silâh fabrikaları cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren harp sanayiinin temel taşını oluşturmuş ve TSK’nın teçhizat ve malzemelerini üreten ana merkezler olmuşlardır. Dönemin koşulları içerisinde yaptıkları faaliyetler açısından her zaman en yüksek öneme sahip olan silâh fabrikaları, Askerî Fabrikalar Umum Müdürlüğü bünyesinde 1950 yılına kadar hizmet vermiş, bu tarihten itibaren ise MKEK’nin çatısı altında çalışmalarına devam etmiştir. Öncelikle ağır ve hafif silâh fabrikalarının faaliyet ve tarihsel süreç içerisindeki yapılarını incelemek, savunma sanayiinde bu fabrikaların taşıdığı önemin anlaşılmasına yardımcı olacaktır.
aa. Ankara Silâh Fabrikası
Millî Mücadele yıllarında görülen ihtiyaç üzerine top ve tüfek tamiratı yapılmak üzere kurulan silâh tamirhanesi, İstanbul’dan Zeytinburnu ve Tophane fabrikalarından kaçırılan tezgâhlarla güçlendirilmiş, 1923–1924 yıllarında Berlin tasfiye komisyonunun gönderdiği tezgâhlar ile o yılların ihtiyaçlarını karşılamıştı12.
11 Azmi Sümen, “Barut,Patlayıcı Maddeler Malzemesi İmalatında Yenilikler”, Askerî Fabrikalar
Mecmuası, Cilt 5, Sayı 58, II. Teşrin 1937,s.23.
Bu fabrikada imalâttan ziyade tamir ve tadilat işleri yapılmış 1932 yılında deneme mahiyette 1000 adet tüfek onarılmıştı. 1933 yılında bu miktar 15.000’e, 1941 yılında da 30.000’e yükselmiştir. Fabrika 1932–1941 yılları arasında Türk ordusunun tüm alanlarından kara, deniz, hava ve jandarma olmak üzere toplam 150.000 tüfek tamiri yapmış ve ayrıca cephane birleştirilmesi işlemlerini de gerçekleştirmiştir. 1939 yılında Kırıkkale Tüfek Fabrikası açılıncaya kadar bu alandaki tek işletme olarak çalışmış ve Türk ordusunun ihtiyaçlarını karşılamıştır13.
Ankara Silâh Fabrikasının kârdan ziyade zararla çalışması, ünitelerinin dağıtılmasına neden olmuş ve tasfiyesi şu şekilde yapılmıştır14.
a. Ağır silâh tamir ve yedek parça imalî ve optik tamir atölyeleri Kırıkkale Top Fabrikasına,
b. Hafif silâh parçalarını imal eden kısmı, Kırıkkale Tüfek Fabrikasına (kılıç tezgâhları dâhil),
c. Demir inşaat atölyesi, kaynak şubesi ve demirhane kısmı Ankara Ziraat Makine Aletleri Fabrikasına,
d. Dökümhanesi, Ankara Döküm Fabrikasına,
e. Dikiş ve Saraciye şubesi, Mamak Gaz Maske Fabrikasına devredilmiştir.
Fabrika, 1950 yılında MKEK’ye devrolduğu dönemde, imalât kapasitesi olmayan, sadece tamirat ve küçük çaplı parça imalâtı hizmetleri gören bir yapıdaydı. Tezgâh, makine ve tesisatın çağın çok gerisinde kalması, nakliye malîyetlerinin çok yüksek olmasından dolayı modern üretime de geçilememişti. Özellikle MKEK devrinden sonra, fabrika asıl amacının dışında daha çok sivil ihtiyaçlara yönelik üretim yapmış, greyder montaj atölyesinden, çöp kamyonlarına, çeşitli barakalardan, zeytin kırma makinelerine kadar tamamen amacın dışında üretim gerçekleştirmiştir.
Silâh fabrikaları 1950 yılından itibaren normal kapasite ile çalışmamıştır. Bunun sebebi ise Millî Savunma Bakanlığının silâhların çapı ve tipi konusunda bir karar almaması ve bu durumun siparişlere yansımasıdır. Bununla beraber Kurum, ordunun muhtemel ihtiyaçlarını da düşünerek sürekli etütler yapmıştır. Bu çalışmalar neticesinde 106mm.’lik havan topu, M1 Amerikan tüfeği, 7,62 mm.’lik fişekler, 120–150 mm.’lik havan topları, 12,7 ila 40 mm. çaplı toplar üretmeye başlamışlardır15.
13 Mehmet Evsile, Atatürk Devri Harp Sanayii (1920–1938), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Elazığ, 1992, s.43.
14 MKEK Ana İnkişâf Programı Raporu (1954–1959), s.47. 15 MKEK Ana İnkişâf Program Raporu (1954–1959), s. 48.
ab. Kırıkkale Tüfek Fabrikası
Ankara Tüfek Fabrikası ve tamirhanesi ihtiyaca cevap vermediği için bu atölyenin genişletilmesi ve modernleştirilmesi düşünülmüştü. Bu düşüncenin bir ürünü olarak Kırıkkale Tüfek İşletmesi kurulmuştur. 13 Nisan 1935 tarihinde bir kısım tezgâh ve aletler Frıtz Werner firmasından satın alınmış ve Ankara Silâh Fabrikasından getirilen tezgâhlar ile takviye edilerek 22 Ekim 1936 tarihinde Kırıkkale Tüfek İşletmesi hizmete açılmıştır16.
1939 yılından itibaren üretime başlayan fabrika, ayrıca piyade tüfeklerine ait tetik, düzen ve mekanizma parçalarını üreterek, bunları monte edilmek üzere Ankara Tüfek İşletmesine gönderiyordu. Bu çalışma İkinci Dünya Savaşı sonuna kadar devam etmiştir17.
Kırıkkale Tüfek Fabrikası, otomatik olmayan piyade tüfeği imal etmek üzere kurulmuş olup, Ankara Silâh Fabrikası hafif silâh atölyesi ile birlikte imalât kapasitesi yılda 40.000 piyade tüfeğidir18.
1946–1950 yılları arası Alman Walther tipi tabancanın ve 12–16 kalibre av çiftelerinin etüt çalışmaları tamamlanarak üretime geçilmiştir. Fabrika, 1950–1967 yılları arası sadece tabanca ve av çiftesi üretimi ile meşgul olmuştur. Ancak bu üretim faaliyetleri de 1957–1960 ve 1962–1967 yılları arasında Top Fabrikası ile birleşerek Top ve Tüfek Fabrikası ismi altında tabanca ve av çiftesi üretimine devam etmiştir.19
Askerî Fabrikaların MKEK’nin bünyesine katılmasından sonra uzun yıllar faaliyetine devam eden bu fabrika, 1968 yılında müstakil bir yapıya kavuşmuş ve “Silâh ve Tüfek Fabrikası” adını almıştır. Fabrika bünyesinde, talaşlı imalât atölyeleri, talaşsız imalât atölyeleri, dış yüzey işlemleri atölyesi, olmak üzere birçok bölüm bulunmakta olup, bu tesislerde hafif makineli tüfek, sabit dipçikli otomatik piyade tüfeği, kısalıp uzayabilen otomatik piyade tüfeği imal edilmiştir. Ayrıca, sivil ihtiyaçlar için de 9 mm. Walther tipi tabanca ve 12-16 kalibre av çiftesi yapılmıştır20. Ordunun hafif silâh ihtiyacını karşılamak üzere kurulan bu fabrika faaliyetlerini günümüze kadar devam ettirmiş ve NATO standartlarında üretim düzeyine erişmiştir.
28.08.1967 tarihinde Genelkurmay Başkanlığı ile Federal Alman Hükûmeti Savunma Bakanlığı arasında imzalanan bir anlaşmayla, G–3 otomatik piyade tüfeğinin ve
16 MKEKD, Cilt 2, Yıl 5, 1966 ( Yıl Sonu Özel Sayısı), s.8.
17 Mehmet Bekiroğlu, “Silâh ve Tüfek Fabrikaları”, MKEKD, Sayı 21, Mart 1985, s.5. 18 MKEK Ana İnkişâf Program Raporu (1954–1959), s.56.
19 Bekiroğlu, a.g.m., s.5. 20 A.g.m., s.7.
05.08.1967 tarihinde Rheınmetall GMBH- Düseldorf firmasıyla akdedilen anlaşma ile de MG–3 makineli tüfeğini imal etmeye başlamıştır21.
ac. Kırıkkale Top Fabrikası
Kırıkkale Top Fabrikasının yapımına Şubat 1937 tarihinde başlanmış olup Alman Guttehoffmangshütte-Rheinmetal Borsing firmalar grubuna bedeli bono ile 6 senede ödenmek üzere 483.340 İngiliz lirasına ihaleye verilmiştir. Ayrıca Top Fabrikasının noksan kalan kısımları ile yeniden yapılacak kovan fabrikası ve 3,7mm.’lik ve 20 mm.’lik defitank ve tayyare silâhlarına ait mühimmat fabrikaları inşaatı 2490 sayılı kanunun 46ncı maddesi K fırkasına göre pazarlıkla yaptırılmasına 01.07.1938 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafından karar verilmiştir22. Anlaşma gereği Mayıs 1939’da sıcak işçilik kısmı, Ağustos 1939’da da soğuk işçilik kısmı tamamlanarak teslim edilmiştir23. Fabrikanın tesis ve montaj işlerinde çalıştırılmak üzere Almanya’dan uzman getirtilmiş ve bu uzmanların 1940 yılı Eylül ayına kadar, 2007 sayılı kanunun ikinci maddesinin B fırkası ile 2/9448 sayılı kararname hükümlerine göre, 13 Haziran 1939 tarihli Bakanlar Kurulu kararı ile Türkiye’de kalmalarına izin verilmiştir24.
Fabrikanın üretime başlamasından sonra şiddetle ihtiyaç duyulan işletme ve istihlak malzemeleri araya komisyoncu girmeksizin, doğrudan doğruya firma sahiplerinden, bedelleri hususi takas veya Almanya ile Türkiye arasındaki ticaret anlaşması çerçevesinde ödenmesi koşulu ile Almanya’dan satın alınması, 28 Şubat 1942 tarihli Bakanlar Kurulu kararı ile kabul edilmiştir25.
Kırıkkale’de yapılan top fabrikasında görev yapacak olan mühendis, uzman ve ustaların eğitim ve kursları Almanya’da yapılmıştır. Nitekim müteahhit firmanın Almanya’daki fabrikalarında altı ay süreyle staj yapmak üzere görevlendirilen mühendis Binbaşı Ömer Lütfi Bilkan, mühendis Ferit Tanay, mütehassıs Kemal Arkın ve Kemal Erkun’un aynı zamanda bu fabrikaya ait tezgâhların muayene ve kabulü için de görev yapmalarına 24.12.1938 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafından karar verilmiştir26.
Ayrıca Fabrikanın muhtelif şubelerinde çalışan işçilerin bir kısmı da yapılan anlaşmanın 19ncu maddesi gereğince staj için Almanya’ya gönderilmişti. Bu işçilere gidiş geliş yol harcırahları ile beraber 200’er lira staj tahsisatı verilmesi ve masrafların Almanya
21 A.g.m., s.6.
22 BCA, (Bakanlar Kurulu Katologu) 030.18 / 01-02 / 83-60-5 , Karar No: 2-9141. 23 BCA, 030.18 / 241-141 / 2-112-19.
24 BCA, 030.18 / 01-02 / 87-54 –7, Karar No: 2-11214. 25 BCA, 030.18/ 01-02 / 97-122-8, Karar No: 2-17421. 26 BCA, 030.18/ 01-02 / 85-106-9, Karar No: 2-10078.
ile Türkiye arasındaki Kliring27 mukavelesinin B hesabından karşılanmasına 1 Ağustos 1939 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafından karar verilmiştir28. Ancak bu son kafile İkinci Dünya Savaşının başlaması ve Almanya’nın savaşa girmesi üzerine geri çağrılmıştır.
1950 yılından sonra fabrikada ağır silâh imalîne ve havan topu yapımına olanak sağlayan donanım olmasına rağmen, yeteri kadar sipariş alınamadığı için fabrika değişik çapta top tamiratı ve parça imalâtına yönelik çalışmıştır. Fabrikaya ilave tesisler yapılmak istenmişse de savaş yıllarının getirdiği sıkıntılardan ötürü bu düşünce gerçekleştirilememiştir. Fakat daha sonraları 6 Haziran 1967 tarihinde fabrikaya ek ilave tesis olarak pik ve damper dökümhanesi yapılmıştır29. Fabrikada ordunun ihtiyacı olan top üretiminin yanı sıra dış ülkelerden alınan Krupp, Skoda, Rheinmetal marka topların yedek parçalarının üretimi de gerçekleştirilmiştir.
Günümüzde işlevini sürdüren bu fabrika “Top ve Otomotiv Sanayii Müessesesi” adı altında, 81mm. ve 120 mm. havan topları, takım tezgâhları, çay ve zeytinyağı üretim makineleri, gemi parçaları, otomotiv parçaları, çeşitli makine dişlileri, demiryolu parçaları, üretimi yapmaktadır.
b- Mühimmat Fabrikaları
Harp sanayii içerisinde silâh sanayiinin tamamlayıcısı olarak görülen mühimmat sanayii, hafif ve ağır silâhlarda kullanılan mermi, fişek, kapsül, tapa ve eğitim mermilerini yapan sanayii tesisleridir. Cumhuriyetin ilk yıllarında Ankara (Gazi) Fişek Fabrikası, Kırıkkale Topçu Mühimmat Fabrikası, Kayaş Kapsül Fabrikası ve başlangıçta sivil amaçlı olan fakat daha sonra Askerî Fabrikalar Umum Müdürlüğüne bağlanan Silâhdarağa Fişek Fabrikası bu alanda üretim yapan tesislerdir.
ba. Kırıkkale Mühimmat Fabrikası
Kırıkkale Mühimmat Fabrikası 1925 yılında Nielsen Winther firmasına ihale edilmiş, 1928 yılında tesis tamamlanarak 26.04.1929 tarihinde üretime başlamıştır. Bu arada Berlin tasfiye komisyonunun gönderdiği tezgâhlarda bu fabrikaya yerleştirilmiştir30.
1931 yılında tapa işletmesi için Zeytinburnu ve Karaağaçtan getirilen tezgâhlarla tapa imalâtına başlanmış, 1932 yılından itibaren de mermi dolumu gerçekleştirilmiştir. 1935 yılında tapa işletmesi 40 adet Index otomat tezgâhı ile takviye edilmiş, 1953 yılında NATO
27 Kliring: Dış ticarette iki ülke arasında yapılan alış verişin karşılıklı olarak döviz kullanmadan malla ödenmesi yani takas sistemidir.
28 BCA, 030.18/ 01-02 / 88-76-13, Karar No: 2-11668. 29 MKEKD, Cilt 2, 1966 ( Yıl Sonu Özel Sayısı), s.8. 30 Askerî Fabrikalar Tarihçesi, s.87.
Türkiye’ye, 81mm. havan ve 105 mm. obüs mermisi siparişi vermiş ve bu üretimin gerçekleştirilebilmesi için fabrika Amerikan tezgâhları ile geliştirilmiştir31.
1956–1957 yıllarında Batı Almanya Hükûmeti ile 740 milyon Dm’lik bir mühimmat siparişi anlaşması yapılmış ve fabrika yeniden elden geçirilmiş ve bu işlem 1961 yılında tamamlanmıştır32.
1963 yılında yapılan bir anlaşma ile ABD Türkiye’de mevcut silâhlar için gerekli mühimmatın, ülkemizde yapılması hususunda teknik yardımı kabul etmiş ve müştereken bir plân hazırlanmıştır. Bu anlaşma gereğince, ABD yardımı tezgâhlarla 8 inçlik obüs, 90 mm. ve 106 mm. Heat mermileri ve M 204 A2 el bomba tapası üretim hatları kurulmaya başlanmıştır33.
Kırıkkale’de bir kovan fabrikası kurulması Millî Müdafaa Vekâletinin 06.01.1943 tarih ve 12956 / 80 sayılı tezkeresi ile Malîye Bakanlığının bu konuya ait 19.03.1943 tarih ve 112189/ 21/1748 sayılı mütalaanamesi sonucunda, 28 Mart 1943 tarihinde dönemin Bakanlar Kurulu tarafından onaylanmıştır. Karar gereği fabrika İngiltere ile ortak kurulacaktır34. Fabrikanın kuruluş şartları dipnotta belirtildiği şekilde olup mühimmat imalâtı için çok önemli bir adım olarak değerlendirilmiştir.
bb. Ankara Fişek Fabrikası (Gazi Fişek Fabrikası)
Millî Mücadele sırasında, İstanbul’daki Zeytinburnu Fişek Fabrikasının malzeme ve tezgâhlarının Ankara’ya kaçırılması ve Keskin’de bir fişek fabrikasının kurulması ile başlayan mühimmat ihtiyacını karşılanma çalışmaları daha sonra 1923 yılında Ankara’da bir fişek fabrikasının kurulması ile hızlanmıştır. Bu fişek fabrikası cumhuriyetin ilk yıllarında çok önemli görevler üslenmiştir.
1926 yılına gelindiğinde fabrikada modernizasyon çalışmaları başlamış ve Alman Fritz Werner firmasına 225 adet tezgâh ve alet siparişi verilmiş, ayrıca İsviçre’de Solotorn
31MKEK Ana İnkişâf Programı Raporu (1954–1959), s.62.
32Ali Rıza Öztürk, “Mühimmat Fabrikası”, MKEKD, Sayı 7, Ocak 1984, s.1. 33A.g.m., s.7.
34 Bu kararnameye göre;“Mukavelename gereği Türkiye Hükûmeti namına Londra Büyükelçisi ile İngiltere
Hükûmeti namına resmi bir İngiliz makamı tarafından imza edilecektir. Fabrika için gelecek makine, tezgâh ve malzemenin cins, miktar ve evsafı hususunda mukavele akdini müteakip İngiltere’nin vereceği ve üzerinde mutabık kalınacak listeler teslimata ait şartname mahiyetini iktisap edecektir. İngiltere Hükûmeti bu fabrikayı İngiltere’de kurulmuş en yeni ve modern vasıtalarla mücehhez bir kovan fabrikası gibi kurmayı prensip itibarı ile kabul etmiştir. Makine tezgâh ve malzemenin teslimi için bir müddet tayin edilmiş olmayıp taahhüdün ifasında herhangi bir taahhur vukuu bulmaması için Türk ve İngiliz Hükûmetleri ellerinde bulunan bütün iktidarları kullanacaklardır. Taahhüdün ifası için muvakkat alınmayacaktır. Bedel ve ücretler
İngiltere Hükûmetince makul had dâhilinde tayin edilecektir”. BCA, 030-18/ 01-02 / 101.19.7, Karar No: 2-
Fişek Fabrikasına da birtakım malzemeler sipariş verilerek 1930 yılına kadar bu çalışmalar devam etmiştir. Bu arada 1928 yılından itibaren de fişek imalîne başlanmıştır35.
İkinci Dünya Savaşı yıllarına gelindiğinde Avrupa’nın en gelişmiş fişek fabrikaları ayarında üretim yapan Ankara Fişek Fabrikası daha sonraki adı ile Gazi Fişek Fabrikası TSK’nın ve Emniyet Genel Müdürlüğünün ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Fabrika da tamamen askerî ihtiyaçlara yönelik üretim yapılmakta olup, sivil ihtiyaçlara yönelik üretim yapılmamaktadır. Bu fabrikada üretilen malzemeler şunlardır36: “Tabanca fişekleri, 30 kalibre fişekler, 7,62 mm. NATO fişekleri, 50 kalibre fişekler, 20 mm. fişekler, kimyevi malzemeler, kapsüller ve tabancaların madeni aksamları”.
Fabrika da 1950 yılından sonra meydana gelen gelişmelerin başında, modern harp sanayiinin icap ettirdiği fişek ve malzemelerin üretimine yönelik tesisleşmeye gidilmesi gelmektedir. Amerikan yardımlarının başladığı 1946 yılında fabrikanın Amerika’dan getirilen tezgâh ve malzemelerle kapasite artırımına karar verilmiştir. Bu doğrultuda 16.10.1953 tarihinde Amerikan Askerî Yardım Kurulu Başkanlığında yapılan toplantıda, bina ve tesisatın Amerikan Hükûmeti tarafından takviye edilmesine ve 7,62 mm., 30 Cal. ile 12,7 mm. çap fişek imal tezgahlarını da içerisine alacak şekilde fabrika kurulmasına karar verilmiştir. Fabrikanın projelerine 1954 yılında başlanmış ve 4 Nisan 1959 tarihinde teslim edilerek üretime geçilmiştir37.
İkinci Dünya Savaşından sonra yeni bir fişek fabrikası kurma girişiminde bulunulmuş ve yeni fişek fabrikasının inşaatı 7 Aralık 1955 tarih ve 270 sayılı karar ile Wayss und Freytag ve Sudi Dağdeler firmasına ihale edilmiştir.38
Fabrikada, ikinci büyük gelişme 1970 yılından sonra başlamış ve yapılan yatırımlar ile 50 Calibrelik üretim yapan tezgahların geliştirilmesi ile daha modern üretim yapısına kavuşulmuştur.
bc. Silâhdarağa Fişek Fabrikası
08.11.1925 tarih ve 672 sayılı kanunla Malîye Vekâletine barut ve patlayıcı maddelerle av fişeği ve mühimmatı üretme yetkisi verilmiştir. Daha sonra hükûmet, yabancı sermaye ile fabrika kurmaya karar vermiş ve bu şirketlerle, % 50 sermaye ile ortak olunmuştur. Bu fabrikalardan biri Küçük Yozgat, diğeri de İstanbul Haliçteki av fişeği fabrikasıdır. Silâhtarağa fabrikasının kökeni İstanbul’da bulunan bu fabrikadır. Fabrika,
35MKEKD, Sayı 21, Mart 1979, s.9 , ayrıca bkz.; Askerî Fabrikalar Tarihçesi, s.150. 36 M.Kemal Akpınar, “Gazi Fişek Fabrikası”, MKEKD, Sayı 13, Temmuz 1984, s.4. 37 A.g.m., s.4.
1 Temmuz 1934 tarihi itibarı ile Askerî Fabrikalar Umum Müdürlüğüne bağlanmıştır39. Bu tarihteki kapasitesi ile tesisler, 3.700.000 av fişeği kovanı, 2.000.000 av fişeği ve 540.000 kg. saçma üretmektedir.
Silâhdarağa Av Fişeği Fabrikasında askerî amaçlı üretimlerin yapılmadığı daha çok sivil ihtiyaca yönelik üretim yapıldığı, bunların çoğununda av fişeği malzemesi olduğu görülür.
Fabrikanın sürekli aynı makineler ile çalışması ve kendini yenileyememesi sonucunda makineler ömrünü tamamlamış bu durum malîyetlerin artmasına neden olmuştur. Fabrikanın hangi şirkete bağlanacağı konusu üzerinde uzun süre çalışılmış ancak ticari bakımdan hiçbirine uygun görülmemiş ve sonunda savunma malzemesi sanayii Türk Anonim Şirketine bağlanmış daha sonra da 1968 yılında Kayaş Kapsül Fabrikası ile birleştirilmiştir40.
bd. Kayaş Kapsül Fabrikası
Türk ordusu için gerekli olan piyade fişekleri 1929 yılına kadar çeşitli Avrupa devletlerinden satın alınmakta idi. Fişek ve kapsüllerin ülke içerisinde yapılmasını temin etmek için 1 Mart 1930 tarihinde Kayaş’da bir kapsül fabrikası yapılmasına karar verilmiştir41. Kurulan bu fabrikanın, Kayaş Kapsül Fabrikası ve Kayaş Mermi İmalâthanesi olarak iki bölüm halinde imalâta başladığı görülmektedir.
1931 yılında üretime başlanan fabrika da, o sene 10 milyon, 1932 yılında 12 milyon, 1933 yılında 15 milyon ve 1934, 1935, 1936 yıllarında da 30 milyon piyade kapsülü imal edilerek orduya teslimat yapılmıştır. 1940 yılına gelindiğinde yılda 60 milyon kapsül imal edecek kapasiteye ulaşılmıştır42.
Kayaş kapsül fabrikasında, piyade ve tapa kapsülleri yanında elektrikli fünyeler, sis ateşleme cihaz fünyeleri, demiryolları sinyal fişekleri, şenlik fişeği, maden ocakları için elektrikli fünye imalâtı yapılmıştır.
Kayaş Kapsül Fabrikası, 1950 yılına gelindiğinde diğer askerî fabrikalar gibi MKEK’ye bağlanmış ve tek bir idare altında Kayaş Kapsül ve İmla Fabrikası adını almıştır. 1954 yılında Gazi Fişek Fabrikasına bağlanan fabrika 1957 yılında tekrar ayrı bir müdürlük haline getirilmiştir. 1957, 1958 yıllarında Alman Dinamit Nobel Firması tarafından modern kapsül tesisleri kurulmuş ve 1961 yılında bugünkü tesislerin ilk
39 MKEK Ana İnkişâf Programı Raporu (1954–1959), s.45.
40 Yaşar Dinekli, “Kayaş Kapsül ve İmla Fabrikası”, MKEKD, Sayı 22, 1985, s.11. 41 Askerî Fabrikalar Tarihçesi, s.156.
çalışmaları tamamlanmıştır. Alman J. Meissner firması tarafından kurulmuş olan bu tesisler de modern çalışma teknikleri uygulanmış ve 1970 yılında yine Alman Bölkow firması tarafından yapılan ve çağın önemli silâhlarından olan güdümlü Cobra Roketi imalâtı proteknik tesislerinde üretilmeye başlanmıştır43. 1973 yılında tavikli kapsül üretimi, 1980 yılında elektrikli kapsül üretimi, gerçekleştirilmiş ve 1982 yılında başlanan modernizasyon çalışmaları ile de fabrikada modern üretime geçilmiştir44.
Fabrikanın üretimi üç ana grupta toplanmaktadır45. 1- Muhtelif cins kapsüller
a. Askerî maksatlı kapsüller:
M17 tahrip kapsülü, M24 detanatör kompleksi, M2 tavik elamanı, MKE MOD36 yemleme tedril kompleksi, M204 A2 detanatörü, M16A/p mayın detanatörü, M45 detanatörü, M31A1 detanatörü imla kompleksi,M57A1 detanatörü.
b. Sivil maksatlı kapsüller:
Dinamit Kapsülleri : Tahrip kapsülü, elektrikli kapsül, tavikli elektrikli kapsül Av Kapsülleri : Dolma tüfek kapsülü, Remington av kapsülü
2- Muhtelif proteknik mamüller a. Askerî maksatlı mamuller:
Roket ateşleyicileri, işaret fişekleri, MK4MOD3 duman fişeği, beyaz renkli sis kutuları, ses veren mamuller, diğer askerî proteknikler,
b. Sivil maksatlı mamuller:
Maytaplar, döner mamuller, roketler, ateş çanakları, bombalar, ses veren mamuller.
3- Cobra roketi
Kayaş Kapsül ve İmla Fabrikasında 1982 yılında başlanan ve 1986 yılında tamamlanan tavikli kapsül üretimi modernizasyonu günümüz dinamit ateşleme teknolojisinin önemli bir yapı taşını oluşturmuştur. Özellikle tünel açma ve madencilik sektörlerinde kullanılan dinamitlerin daha emniyetli kullanılmalarına olanak sağlayan tavikli kapsüllerin üretimi için Alman Dynamit Nobel ve İsveç Nitro Nobel firmalarından makine ve donatım sağlanmış ve üretime geçilmiştir46.
43 BCA, 640.051, MKEK Yönetim Kurulu Karar Defteri, Karar No:374, Temmuz 1952. 44 Dinekli, a.g.m., s.5.
45 A.g.m., ss.6-9. 46 A.g.m., s.11.
c- Kimyasal Maddeler Fabrikaları ca. Kırıkkale Barut Fabrikası
Kırıkkale Barut Fabrikası, 01 Aralık 1936 tarihinde Millî Savunma Bakanı Kazım Özalp ile Köln–Rottweil A.G. firması adına Dıppl. Ing. E. Wodicka arasında Ankara’da imzalanan ve anahtar teslimi şartına bağlanan mukavele ile kurulmuştur. Firma fabrikayı bedeli 6 senede ödenmek koşulu ile 21 ay da tamamlayarak toplam 2.822.497 Türk lirasına mâl etmiştir47.
Fabrikanın 14 Mayıs1937 tarihindeki temel atma töreninde temele yerleştirilen bir kutu içerisinde şu ifadelere yer verilmiştir. “Ulu Önder Kemal Atatürk Cumhur Reisi, İsmet İnönü Başvekil, Kazım Özalp Millî Müdafaa Vekili ve Fevzi Çakmak Genelkurmay Reisi iken, General Eyüp Durukan’ın Askerî Fabrikalar Umum Müdürlüğü esnasında 14 Mayıs 1937 tarihinde Kırıkkale Barut Fabrikasının temeli atıldı”48.
Kuruluş mukavelesine göre fabrikanın kapasitesi, 8 saatlik çalışma müddeti için 700 kg. tüfek barutu ve 700 kg. top barutu olmak üzere toplam 1400 kg. barut olarak tespit edilmiştir. Fabrika 01 Mayıs1939 tarihinden itibaren tamamen teslim alınmış ve Türk