Mithat PaĢa'nın Ġdaresinde Musul Vilayeti (M 1869-1872)

Musul Vilayeti (Ona bağlı olan Erbil Kazası'nda) iktisadi ve içtimai yönden tam bir kargaĢa içindeydi. Hükümet huzuru sağlayamadı ve aĢiretleri yerleĢtirmekte baĢarısız oldu. Hükümet, bazı Arap, Kürt ve Türkmen aĢiretlerin isyanlarını bastırmak için bazı önlemler almakla yetindi. Mithat PaĢa (M 1869-1872) Bağdat'a vali tayin edildi. Mithat PaĢa, bazı danıĢman ve yardımcılarıyla birlikte M 1869 yılında Bağdat'a geldi. Uyguladığı tapu sisteminin amacı, ardı kesilmeyen aĢiretlerin ayaklanmalarını durdurmak ve onları yerleĢtirmek idi.

Ayrıca, onların yaĢam Ģartlarını düzeltmek ve sulama projeleri geliĢtirmek ve kendilerine ait yerlere yerleĢmelerini sağlamak amaçları arasındaydı.91 Mithat PaĢa Bağdat’ın eski surunun bir kısmını yıkarak Ģehrin geniĢlemesini sağladı. Vali olduğu sürede park, hastane, dokumacılık fabrikası, banka, yol yapımı gibi hizmetlerde bulundu. 20. yüzyıla gelene kadar Dicle Nehri üzerinde tek köprüyü yaptırdı. Yeni okullar açtırdı, kendi kurduğu basımevinde okul kitapları da bastırdı. Ayrıca onun döneminde Zavra adı altında Irak'ın ilk gazetesi yayınlandı. Dicle ve Fırat nehirlerinde çalıĢan buharlı gemileri geliĢtirdi. Körfezde denizciliğin geliĢmesine önem verdi ve bu amaç içinde Basra'da gemilerin onarımı için bir yer açtı. Sulama projelerine önem verdi.92

Güneyde hurma üretimin artmasını da sağladı. Yeni Vilayet Kanunu'na göre Ġdare ve Belediye

89

Mehmet Seyitdanlıoğlu, “Yerel Yönetim Metinleri III, Tuna Vilayet Nizamnamesi”, ss. 68-69.

90

Musa Çadırcı, Tanzimat Dönemi‟de Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK, Ankara, 1997, s. 252.

91

Cemil Musa en-Neccar, el-İdare el-Osmaniyye fi Vilayet Bağdad munzu Ahd el-Vali Mithat Paşa ila Nihayet el- Hükm el-Osmani 1869-1917, Medbuli Kütüphanesi Yayınları, Kahire, 1990, s. 156.

92

19

meclislerini kurdu. Ayrıca zorunlu askerlik sistemini de uygulamaya baĢladı.93 Mithat PaĢa'nın Mart 1869'da getirildiği Bağdat valiliği sırasında yaptığı önemli hizmetler Osman Selim Kocahanoğlu tarafından hazırlanan Mithat Paşa‟nın Hatıraları (Tabsıra-i Ġbret) adlı eserde anlatılmaktadır. Bu esere göre Mithat PaĢa'nın buradaki hizmetleri Ģöyle sıralayabiliriz:

● Dicle ve Fırat vapurlarının Bağdat ve Basra arasında hizmete sokulması ● Bağdat’ta emniyet sandığı, hastane ve ıslahhane kurulması

● Memleket bahçesi, pirinç temizleme fabrikasının açılması

● ÇeĢme bulunmayan Bağdat’ta buharla çalıĢan tulumbalar oluĢturulması

● Kazımiye’de 70 yıl hizmet görecek olan 7 kilometrelik atlı tramvay iĢletmesi kurulması ● Basra kasabasının ġattü'l-Arap sahiline taĢınması,

● Nasırıyye Kasabası’nın kuruluĢu, Kuveyt Kasabası'nın Basra'ya katılarak Osmanlı Devleti’ne bağlanması.

Ayrıcı Mithat PaĢa Irak'ın ilk petrol rafinerisini de Irak'ın Bakuba kentinde 1871'de kurmuĢtu.94

Mithat PaĢa'nın amaçları; aĢiretleri sakinleĢtirmek, onları yerleĢtirmek, ziraatı geliĢtirmek ve vergi toplamayı kolaylaĢtırmaktı. Devletin yetkilerinin çoğalması, vergilerin artması ve zorunlu askerlik sistemi gibi yeniliklerin kendilerini de kapsayacağını düĢünen halktan dolayı ıslahatlar beklenen sonuçları vermedi.95

Toprakların büyük bir kısmı normal kiĢiler veya çiftçilerin adına kayıtlı değildir. Topraklar aĢiret Ģeyhleri, vergi ödeyen eski çiftçiler ve Ģehirde yaĢayan büyük tacirlerin adlarına kayıtlıydı. Bazı aĢiret reisi büyük topraklara sahip olarak Osmanlı yönetimiyle yakınlaĢmıĢtır.96

Bunlara rağmen Mithat PaĢa’nın bazı uygulamaları baĢarılı olmuĢtur. Örneğin; ġemmer aĢiretinin baĢkanı Farhan bin Sufuk, ġirgat'ta yerleĢmiĢ ve beraberinde pek çok göçebe de yerleĢik hale gelmiĢtir. Bu kiĢiye “Paşa” unvanı da verilerek Ġstanbul'dan da maaĢ bağlanmıĢtır. Kürt aĢiretlerine gelince onların en büyük aĢiretlerinden olan ve Süleymaniye’de yaĢayan ve Irak ve Ġran arasında göçebe hayatı sürdüren Hemavend AĢireti’nin baĢkanı Muhammed Bek, Osmanlı yönetiminden yardım istedi ve zorunlu askerlik uygulamasına yardımcı oldu. Mithat PaĢa, Bağdat valisi ve 6. Ordu komutanı olduğu için, yetkileri kuzeyde Musul, Kerkük,

93

Alexander Adamov,Vilayet el-Basra Beyne Maziha ve Haziriha, (Çev. Hashim Salih Tikriti), Basra 1989, s. 79.

94

hurarsiv.hurriyet.com.tr/göster/haber.aspx?id=145167

95

Muhammed Gafur Selman, el-İrak fi Ahd Mithat Paşa, Bağdat 1989, s. 94.

96

20

Süleymaniye ve Erbil'e kadar uzadı. Ayrıca güneyde Basra ve Ahsa'ya kadar olan bölgelerinde yetkisi kendi elindeydi.97 Mithat PaĢa’nın buradaki kısa yönetimine rağmen, Irak'ta bir değiĢim oluĢtu ve Irak, Osmanlı Devleti'ne eskisinden daha güçlü bir Ģekilde bağlandı.98

1.3. 1876 Yılından Önce Erbil Kazası'nın Ġdari Yapısı

Irak'ın kuzeyi 16.-18. yüzyıllarda üç sancaktan oluĢmaktaydı. Bunlar; Musul Sancağı; (Bu sancak Merkez Musul Sancağı ve Duhok, Zaho, Zebar, Sincar ve Akre kazalarından oluĢmaktaydı), Süleymaniye Sancağı, (Bazyan, ġehir Bazar, Karadağ, Gülanber ve Merge kazalarından oluĢmaktaydı.) ve ġehrizor (Kerkük) Sancağı'dır (Erbil, Ranya, Revanduz ve Koysancak Kazalarından oluĢmaktaydı.).99

Musul Vilayeti M 1586 yılında ilk kurulduğunda Erbil'i de içine aldı. Fakat Erbil M 1588 yılından Musul'dan ayrıldı ve ġehrizor Vilayeti’ ne bağlandı. Bu dönemde ġehrizor Vilayetini oluĢturan tüm livalar yerli aileler tarafından idare edilmekteydi.

Burada yönetim babadan oğula geçmekteydi. Yurtluk, Ocaklık ve hükümet yöntemiyle idare edilmekteydi. Bazı livalar ise Osmanlı emirlerinin yönetimine bırakıldı. Örneğin; Erbil'in yönetimi Muhammed b. Mustafa PaĢa'ya verildi.100

M 1576-1588 Osmanlı-Ġran savaĢları dönemi baĢına ait olduğundan sınırlardaki idarî taksimattaki değiĢiklikler bu savaĢlardan ileri gelmektedir. Nitekim bu arada hudut boylarında iki yeni il ihdas edilmiĢtir. Bunlar Pelengan ve Mihrivan’dır. Bu sıralarda Erbil ise Musul'a bağlıdır.101

Fransız seyyah Tavrineh, (M 1638-1642) Erbil'in, Bağdat'a bağlı bir sancak olduğunu yazmaktadır.102

Alman seyyah (Kristin Nipur), 1766 yılında Erbil'i ziyaret etmiĢ ve Erbil'in Bağdat vilayetine bağlı olduğunu ifade etmiĢtir.103

Fransız seyyah Oliver de eserinde aynı ifadelere yer vermiĢtir.104 Irak, M 1662 yılında tekrar Safevilerin kontrolüne geçmiĢtir. ġeyh Abbas, Kasım Han'ı Musul, Kerkük ve Erbil'e gönderdi. Sultan IV. Murat Han M 1727 yılında 50 binlik bir orduyla Musul, Erbil ve Kerkük'e doğru hareket etti ve bölgeyi Safavilerden kurtardı. Nadir ġah, M 1743 yılında büyük bir orduyla Irak sınırını aĢtı. Kerkük ve Erbil’i iĢgal etti. Ardından Erbil’den Musul Müftüsüne bir mektup

97

Abdülcelil et-Tahir, el-Aşair el-Irakiyye, el-Musenna Basımevi, Bağdat, 1972, s. 70.

98

ġakir Mahmut Nedim, et-Teşkilat el-Askeriyye fi'l-Musul, Musul 1992, s. 221.

99

Cebbar Kadir, “Erbil fi es-Salnamat el-Osmaniyye”, Ekadimi Kurdi, S. 26, Erbil, 2012, s. 281.

100

Burhan Yaralı, Hatta la Tunsa Erbil, Tefsir Yayınevi, Erbil, 2011, s. 26.

101

Mustafa Öztürk, “Irak’ın Ġdari Taksimat”, Belleten, C. LIV, S. 211, TTK, 1991, Ankara, s. 1243-1244.

102

Burhan Yaralı, Erbil, s. 28.

103

Mecid Ömer, Kalati Hawler, Kurdıstan Basımevi, Erbil 1971, s. 10.

104

Guillaume Antoine Olivier, Rihlet Oliver ile'l-Irak 1794-1796, El-Mecma el-Ġlmi el-Ġraki Basımevi, Bağdat, 1988, s. 70.

21

gönderdi ve ondan Musul’un savaĢsız ve kan dökülmeden teslim edilmesini istedi. Ancak Musul’a yeni vali olarak tayin edilen Hasan PaĢa onlara karĢı direndi ve Safevilerin hamlesi baĢarısızlıkla sonuçlandı.105