1.1. Mısır’ın İdari Taksimatı:
Mısır’ın coğrafi durumu öteden beri, sınırlarının belirlenmesinde olduğu kadar dâhili bölgelerinin taksimatında da etkili olmuştur. Coğrafi özelikler Mısır’ı doğal olarak ikiye ayırmıştır. Böylece Mısır, esas itibariyle kuzeyde “Aşağı Mısır” ve güneyde “Yukarı Mısır” diye bilinen iki ana bölgeye ayrılmış olup, bu bölgeler arasında Kahire şehri bulunmaktadır. Aşağı Mısır aynı zamanda el-Vechü’l-Bahri ve Yukarı Mısır el- Vechü’l-Kıbli olarak da anılmaktadır. Aşağı Mısır, Nil’in iki kolu arasında Garbiyye ve Menufiyye, Delta’nın doğu tarafından Sina çölüne kadar uzanan Şarkıyye, Delta’nın batısından Sahra’ya kadar uzanan Buhayra adıyla üç kısma ayrılırdı. Yukarı Mısır’da ise Kahire’nin güneyinden Nubya’ya kadar Nil üzerinde uzayan ve “Said” adıyla bilinen büyük bir bölge yer almaktaydı85.
Osmanlılar döneminde de idari bölünme, bu bölge esasına uygun olarak tanzim edilmiştir. Başka bir deyişle Osmanlı Devleti, Mısır’ın fethinden itibaren Memlukler döneminde yürürlülükte olan idari taksimatı pek değiştirmeden devam ettirmiştir. Hatta Mısır’ın bu genel idari taksimatı, zamanımıza kadar da fazla değişikliğe uğramamıştır. Yukarıda isimleri zikredilen idari bölgeler, ancak Mısır’ın siyasi ve iktisadi durumuna göre zaman zaman bazı değişiklikler göstermiştir. Şöyle ki Hayır Bey zamanında el- Vali (el-Vahât) adıyla yeni bir vilayet oluşturulmuş, Veziri-Azam İbrahim Paşa ise Mısır’da idari ıslahatta bulunurken Arap şeyhleri ile istişareden sonra merkezi Asyut olan Said bölgesini sancak olarak Ömer oğullarına tevcih etmiştir86. Osmanlı Devleti’nin Mısır’ın idari taksimatında büyük değişiklikler yapmamasının sebebi, fethettiği ülkelerin idari taksimatı ile ilgili izlediği politikadır. Bu politikanın başlıca özelliği, yeni fethedilen bölgelerde coğrafi, iktisadi, sosyal özelliklere uygun bir tarzda oluşmuş bir idari taksimat mevcutsa bunu devam ettirmekti. Bu itibarla da Mısır’ın
85 Şemsettin Sâmi, Kâmusu’l – A‘lâm, c. 6, Ankara, 1996, s. 4296.
86 Jane Hathaway, Osmanlı Mısır’ında Hane Politikaları, Kazdağlıların Yükselişi, (Çev. Nalan Özsoy),
fethinden itibaren Memlukler devrinde geçerli olan idari bölünmeyi pek değiştirmeden devam ettirmiştir87.
Buna göre Fatımilerden önce Mısır’da idari taksimat birliği olarak kurâ88 ve Fatımilerden sonraki devirde ‘amal görülür. Sonradan ‘amal, müdüriyet olarak adlandırılmıştır. Osmanlılar, Mısır’ı aldıktan sonra toprağı, 24 kırat’ı oluşturan 13 alt eyalete bölen Memluk sistemini korumuşlardır89.
Osmanlıların ilk döneminde Mısır Eyaleti’nin sınırları, doğuda Sina Yarımadası (buradaki Ariş ve Han-ı Yunus Kaleleri Mısır’a tâbi idi), batıda Libya Çölü, kuzeyde Akdeniz sahilleri, güneyde ise Asvan’a kadar uzanıyordu. Ancak güney sınırı sabit kalmamış, Süleyman Paşa döneminde (H. 931-941 M.1525-1535 ve H. 943-945 M. 1536-1538) Yemen’e gidildiğinde Kusayr (Kızıldeniz sahilinde) ve İbrim de (Asvan’ın güneyinde) Mısır’a dahil edilmişti. Böylece Mısır Eyaleti daha evvelki idari yapıya uygun olarak birkaç vilayete veya diğer adıyla keşufıyete taksim edilirken önemli bazı bölgelerde sancaklar kurulmuştur90.
Görüldüğü üzere Osmanlı Devleti, daha önce de ifade ettiğimiz gibi, Mısır’da klasik Osmanlı sistemini yeniden kurmak yoluna gitmemiş, hem mevcut Memluk düzeni hem de Osmanlı yönetiminin bazı özelliklerini içeren yeni bir yönetim stratejisi belirlemiştir. Belirlenen bu stratejinin bir diğer amacı ise Osmanlı askeri ile Memlukleri uzlaştırmaktı91.
Mısır’ın idari taksimatı ile ilgili ilk esaslı değişiklikler Mehmet Ali Paşa tarafından gerçekleştirilmiştir. Mehmet Ali Paşa’nın 1813’te başlattığı bu yeni idari
87 Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud, XVI. Asırda Mısır Eyaleti, İstanbul, 1990, s. 146. İlyas el-
Eyyubi, Tarihu Mısır fi Ahdi’l-Hidiv İsmail Paşa, min sene 1863 ila sene 1875, c.1, Kahire, 1990, s. 60- 65. James Philips, A History of The Revolt of Ali Bey Against The Ottoman Porte, London, s. 2-4.
88 Köyler, kasabalar anlamındadır. Bkz. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Lûgat, (Yay. Haz. Aydın
Sami Güneyçal), 11. Baskı, Ankara, 1993, s. 527.
89 Hathaway, Osmanlı Mısırı, s. 7. Ayrıca bkz. Becker, “Mısır”, MEB. İA, c. 8, s. 228-233 Ayrıca bkz. P.
M. Holt, “The Beylicate in Ottoman Egypt During The Seventeeth Century”, BSOAS, c. XXIV, Hertford, 1961, s. 219.
90 Donald E. Pitcher, Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihsel Coğrafyası, (Çev. Bahar Tırnakçı), İstanbul,
1999, s. 203. Seyyid Muhammed, XVI. Asırda Mısır Eyaleti, s. 146, ayrıca bkz. İlyas el-Eyyubi, Tarihu
Mısır, s. 60-65 ayrıca bkz. P. M. Holt, “The Beylicate in Ottoman Egypt During The Seventeeth
Century”, BSOAS, c. XXIV, s. 218-219.
91 Hathaway, Osmanlı Mısır’ı, s. 8. Pitcher, Tarihsel Coğrafya, s. 203. Seyyid Muhammed, XVI. Asırda Mısır Eyaleti, s. 146. İlyas el-Eyyubi, Tarihu Mısır, c. 1, s. 60-65.
yapılanmanın amacı, bölge sayısını azaltmak ve böylece merkeziyetçi, otokrat idare tarzını kurmaktı. Yaptığı düzenlemeler neticesinde Mısır’da, 1840’da yedi müdüriyet (bölge) bulunmaktaydı. Aşağı Mısır’da Kahire ve İskenderiye muhafızlıklarından başka Buhayra, Menufiyye Dakhaliyya, Şarkıyye ve Orta ve Yukarı Mısır’da Fayyum dahil olmak üzere Beni Suveyf, Minya ve İsna bulunmakta idi. Mehmet Ali öldüğünde Mısır’da 14 müdüriyet vardı. Her biri bir müdür tarafından idare edilirdi. Yine de bu dönemde Mısır’ın kasaba ve şehirleri muhafızlık olarak özel bir statüye kavuşturuldu. Mehmet Ali Paşa’nın ölümünden sonraki yirmi yıl içinde beş yeni valilik daha oluşturuldu.
1854’e kadar Kahire güçlü bir yönetici ev halkı sınıfı tarafından idare edilirken Kasım ayında bu sistem kaldırılmış ve Kahire, ayrı bir valilik olarak düzenlenmiştir. Kahire Valiliği’ni 1855’de El-Ariş, 1866’da Port Said, 1870’de İsmailiye valiliklerinin oluşturulması izlemiştir. İsmailiye ve Port Said’in valilik yapılmasının ardından Süveyş Kanalı açılmıştır. Çünkü zirai ve ticari anlamda meydana gelen büyüme, bu düzenlemeleri gerekli kılmıştır. Mehmet Ali Paşa’nın Mısır Valiliği’nden İsmail Paşa’nın Hidivliğine kadar geçen süre içerisinde Mısır’a hâkim olan yöneticiler, merkezi otoriteyi güçlü tutmayı başaramamışlardır. İsmail Paşa dönemine gelinceye kadar idari bölünmede çok ciddi bir yenilikle karşılaşmamaktayız. Ancak Mehmet Ali Paşa’dan sonra Mısır tarihine ikinci büyük reformist olarak geçen Hidiv İsmail Paşa, yeniden güçlü bir idari mekanizma oluşturmak maksadıyla Mısır’ı üç büyük daireye ayırmıştır;
1. El- Bahri; Buhayra, Ciza, Kalyubiyye, Şarkıyye, Menufiyye, Garbiye ve Dakhaliyya Müdüriyetleri’ni kapsar
2. El- Vustani; Beni Suveyf, Fayyum ve Minya Müdüriyetleri
3. El-Said; Asyut, Circa, Kana ve İsna Müdüriyetleri’nden oluşmuştur.
Kahire, İskenderiye, Dimyat, Reşit, El-Ariş, Port Said, Süveyş ve Sevakin muhafızlık olarak kalmıştır92.
92 J. H. Kramers, “Mehmet Ali Hânedânı Devri ve İstiklal (XIX.Asırdan İtibaren)”, MEB. İA, c. 8,
İstanbul, 1978, s. 258-259. Ayrıca bkz. İlyas el-Eyyubi, Tarihu Mısır, c. 1, s. 65-66. Şinasi Altundağ, “Mehmet Ali Paşa”, MEB. İA., c. 7, s. 577.
1871 yılında ise, Mısır Sâlnâmesinden edinilen bilgilere göre, Mısır idari bakımdan beş kısma ayrılmakta idi;
1. Mısır-ı Süflâ 2. Mısır-ı Vüstâ 3. Mısır-ı Ulyâ 4. Sûdan
5. Musavva ve Sevâkin
Bu kısımların idari yapıları ise şöyleydi;
Mısır-ı Süflâ; 6 Müdüriyet (eyalet), 29 kaza, 2187 köyden oluşmaktadır.
1. Müdüriyet-i Buhayra: Merkezi Demenhur, 4 kaza, 440 karye 2. Kalyubiyye; Merkezi Kalyub, 3 kaza, 150 karye