Mimari tasarım sürecinin aşamaları

Tasarım süreci evreleri ile ilgli değişik yaklaşımlar vardır. Bayazıt’a (1994) göre; bir proje başlatılır, geliştirilir ve kronolojik bir düzen içinde bir örüntü şeklinde bir olaylar dizisi olarak tekrarlanır. Hemen hemen bütün projeler için bu aynı şekilde devam eder. Bu örüntü tasarlama sürecini oluşturur. Bayazıt’a göre tasarımcının, tasarım yaparken uyguladığı tasarlama sürecini oluşturan 4 temel aşama aşağıda açıklanmaktadır.

Hazırlık: bilginin bilinçli olarak toplanması ve tasarımcının kendini deneyimini arttırmak amacıyla yaptığı bütün eylemler hazırlık evrsei olarak adlandırılır.

Kuluçkalanma: hazırlık aşamasında bilgi aldıktan sonra, üzerinde çalışılan tasarım konusu dışında, tamamen ilgisiz bir konuda çalışma ya da dinlenme sırasında zihinde meydana gelen oluşuma denir.

Aydınlanma: kuluçkalanma aşamasının ardından, birdenbire bazı fikirlerin akla gelmesine denir, belirli bilgiler arasında sentez yapmaya dayanır.

Gerçekleştirme: aydınlanma sonucunda ortaya çıkan aşamadır ve fikrin uygulamada olup olmayacağı tartışılır, fikir geliştirilir ve esas şeklini alır (Bayazıt, 1994).

Erdem’e göre tasarım sürecini problemlerin çözüme ulaştırıldığı zaman dilimi olarak gören görüşlerde bulunmaktadır. Eldeki olanaklarla kullanıcı gereksinimlerine uygun, en iyi yapma çevreyi tasarlamak seklinde tanımlarla da karşılaşılmaktadır. Tasarım süreci, kendi bağlamı içinde gelişmeye açık ve tanımlayıcılık özelliği olan bir zaman dilimi olarak da görülmektedir (Erdem, 1995).

Bayazıta’a göre tasarlama eylemleri soyut zihni işlemlerden, somut fiziksel olaylara giden bir dizi halinde gelişir. Her aşamada analiz – sentez – değerlendirme - karar verme işlemleri yapılmaktadır. Bu yaklaşımlarda doğrusal bir sıra izlenmesi gerekmediği görülmektedir. Bilgi- analiz- sentez- değerlendirme- karar verme temel işlemler olup, diğer işlemler çoğunun içinde tekrarlanmaktadır (Şekil 2.1) (Beyazıt, 1994). analiz analiz sentez sentez değerlendirme değerlendirme karar verme karar verme SOYUT SOMUT

Şekil 2.1 : Tasarlama sürecinin şemalaştırılması (Bayazıt, 1994)

Tasarımın ne olacağına karar verilmesi tasarım sürecinin ilk, en zor ve en önemli aşamasıdır. Bu nedenle tasarlanacak ürüne ait kararın tasarımcının beyninde ve

problem; herhangi bir arama süreci olmadan gerçekleştirilemeyecek amaçlar olarak tanımlanır. Eğer bir amaç çözüm arama süreci gerektirmiyorsa, problem yoktur. Problemin 3 temel bileşeni vardır. Bunlar; başlama noktası, amaçlanan durum, başlama noktasındaki durumu amaca götürecek yol ve eylemler olarak söylenebilir.

• Problemin başlama noktası: bir ürünün tasarlanması probleminde başlama noktası bazen belirlidir, bazen belirsizdir. Buna ilk amaç anlatımı denir. Gerçek yaşamda, başlama noktası genellikle işverenin isteği ile belirlenir. • Amaçlanan durum: genellikle tasarımcının fikir üreterek amacı belirlemesi,

problemi açıklaması beklenir. Sonsuz sayıda alternatif yol bulunabilir. Tasarımdan beklenenler, istenenler, planlananlar, sonuç, yön, karar gibi sözcüklerle tasarım amaçları açıklanabilir.

• Amaca götüren yol: tasarımın stratejisi, tasarım süreci kararları, uygulanan teknikler ve metotlar amaca götüren yolu belirlemektedir. Bu yol bir firma içindeki ekip çalışması da olabilir, tek başına bir tasarımcının uyguladığı bir metotta olabilir.

Gedenryd’e göre tasarım eylemi gerçekleştirilirken yapılacak en önemli bölme işlemi, tasarım sürecini 3 ana aşamaya bölmektir: problemi analiz etmek, çözümü sentez etmek ve sonucu değerlendirmektir (1998). Birçok tasarımcının ve yazarında inandığı, tasarımın gözlenen en basit ve en ortak özellikleri; analiz, sentez ve değerlendirme olan temel aşamaları içermesidir (Şekil 2.2). Bu süreç basit kelimelerle şöyle tarif edilebilir: “problemi küçük parçalara bölmek”, “parçaları yeni bir düzende bir araya getirmek” ve “ yeni düzenlemeyi uygulamaya koymak ve sonuçlarını keşfetmek için test etmek”tir (Jones, 1992). Bu ayrım birçok tasarım yöntem bilimcileri tarafından kabul edilmiş ve tasarım sürecinin temel tasarım modeli olarak onaylanmıştır.

Şekil 2.2 : 3 temel aşamalı tasarım yöntemi şeması (Gedenryd, 1998)

Özel koşullara ve beceri seviyelerine rağmen, tasarımın her aşamasında dâhil edilebilen ve kullanımı kolay, basit bir modele ihtiyaç vardır (Emmitt ve diğ., 2004). Dünyada birçok tasarım eylemi gerçekleşiyor olmasına rağmen, insanların ne yönde ve nasıl tasarladıkları çok iyi bilinmemektedir. Bazı insanların, tasarım kabiliyetine

yüksek derecede sahip olduğu bilinse de yalnızca az sayıda kişinin “özel” bir tasarım yeteneğine sahip olduğu düşünülmektedir. Bununla birlikte, tasarımın doğası ile tasarım kabiliyeti ve nasıl gerçekleştirileceği, tasarım süreci ve onun nasıl gerçekleştirileceği ile ilgili bilgiler zaman içerisinde yapılanmakta ve oluşmaktadır (Cross, 2000).

Lawson’a göre, tasarımdan beklenen sanatsal bir değeri olmasıdır, tasarım yalnızca uygun fikirleri ve değerleri ifade etmemelidir aynı zamanda kullanılabilir ve çalışmalıdır (Lawson, 1994). Deneysel bir araştırmada, aynı problemi tasarımcıların özellikle de mimarların ve bilim adamlarının nasıl çözdüğü karşılaştırılmıştır. Bilim adamı, problemi anlamak ve optimum çözümü meydana getirmeye olanak verecek kuralların temelini bulmak için sistematik bir strateji kullanmaya yönelmiştir. Bunun aksine tasarımcı, başlangıçtaki araştırmaları yapmaya yönelmiştir, ardından içlerinden biri iyi olana veya en azından tatmin edici olana kadar çeşitli olası sonuçlar öne sürmüştür. Bilim adamları, analiz ile problem çözerken tasarımcılar sentez ile problemi çözmektedir. Bilim adamları “problem odaklı stratejiler” kullanırken tasarımcılar “çözüm odaklı stratejiler” izlemektedirler (Cross, 1984). Tasarım sürecini tanımlayan modeller genellikle sürecin ilk aşamalarında konsept bir çözüm üretmenin önemini tanımlar, böylece çözüm odaklı tasarım düşüncesinin doğasını yansıtmaktadırlar (descriptive models). Bu başlangıç çözüm tahminleri; analiz, değerlendirme, düzeltme ve geliştirmeye bağlıdır. Süreç (heuristic) deneye dayalıdır, sezgiseldir, tasarımcının önceki deneyimleri ve doğru olduğu düşünülen genel kurallar ve ilkeler kullanılır, fakat başarı için garanti yoktur. Bunu yansıtan 4 aşamalı basit bir tasarım süreci modeli geliştirilmiştir (Şekil 2.3) (Cross, 2000).

Kuralcı yöntemlerin (prescriptive models) genellikle bir problemin çözümünde izlenen işlemler dizisi, sistematik bir süreç önermektedir ve belirli bir tasarım yöntemi sağladığı kabul edilmektedir. Bu modeller, tasarım süreci için analiz-sentez- değerlendirmeden oluşan temel bir strüktür önerme eğilimindedirler (Cross, 2000). Bu aşamalar, sistematik tasarım yöntemleri için ilk örnekler arasındadır ve Jones (1984) tarafından şöyle tanımlanmışlardır:

− Analiz: tüm tasarım gereksinimlerinin listelenmesi ve mantıklı olarak ilgili olan tüm performans tanımlamalarının azaltılması.

− Sentez: her bir performans tanımlamasına olası çözümlerin bulunması ve olası en az taviz ile tamamlanmış tasarımların geliştirilmesi.

− Değerlendirme: kesin tasarım seçilmeden önce işleyiş, üretim ve satış için performans gereksinimlerini karşılayan tasarım alternatiflerin doğruluğunun değerlendirilmesi.