Mevcut Demiryolu Altyapısı

Demiryollarımız 81 ilimizden 37’sini birbirine bağlamaktadır. Bu durumda nüfusumuzun %28’i demiryolu ile ulaşım imkanına sahip olamamaktadır. Türkiye’nin 4. büyük şehri olan Bursa gibi bazı endüstri ve ticari merkezleri demiryolu ulaşımından yoksundur. Limanlarımız geleneksel olarak TCDD tarafından işletilmesine rağmen, Trabzon, Antalya, Tekirdağ gibi limanlar demiryolu ulaşımına sahip değildir. Bu eksiklik limanlarımızı yük ve yolcu taşımacılığında atıl duruma düşürmektedir.253

Tablo 20: Türkiye Demiryolu Hat Uzunluğu

Ana Hat Uzunluğu 8.697 km

Tali Hatlar (İstasyon hatları, fabrika bağlantıları) 2.287 km

Toplam 10.984 km

Kaynak: http://www.tcdd.gov.tr/genel/hakkimizda.htm, 14.08.2008

Tali hatlarla birlikte 10,984 km’yi bulan demiryolu ağımızın sadece %4,4’ü çift ve daha fazla hattır. Şebekenin %95'inde tek hat işletmeciliği yapılmaktadır. Elektrikli hatlarımızın oranı %21 ile AB ortalamasının (%50) oldukça altındadır. Demiryollarımızın sadece %24’ü sinyalizasyona sahiptir.254 Hatların %38’i standart dışı olup %34’ü 25 yaşın üzerindedir.255

Demiryolu yoğunluğu açısından Türkiye AB ve AB’ye aday ülkeler arasında en az yoğunluğa sahip ülkedir. Toplam trafik olarak tanımlanan ve demiryolu şebekesinin kapasite kullanım oranını veren km başına toplam trafik biriminde

252 _{Safel, R.} 253 _{Ülgen, S., s: 131}

254_{http://www.tcdd.gov.tr/genel/hakkimizda.htm, 14.08.2008} 255 _{Ülgen, S., s: 131}

Türkiye 1,7 ile AB ortalaması olan 3,2’nin oldukça altındadır. Diğer bir ifadeyle Türkiye’de hem demiryolu yoğunluğu hem de mevcut demiryolları üzerindeki trafik yoğunluğu azdır.256

Ana şehirlerarası koridorlarda taşımacılık eski bir altyapı üzerinde sürdürülmeye çalışılmaktadır. Demiryolu altyapısının en önemli problemi büyük nüfuslu şehirler arasındaki demiryolu hatlarının yüksek hız ve kaliteli servise uygun olmamasıdır.257

3.2.1. Altyapı ve Taşımacılık Kamu İşletmesi

TCDD bir Kamu İktisadı Kuruluşudur. Sermayesi tamamen devlet tarafından ödenmiştir. 849 lokomotif, 1.038 yolcu ve 16.858 yük vagonu ile TCDD altyapı yönetiminde ve demiryolu hizmetlerinde tekel olma hakkından faydalanmaktadır. Türkiye’de demiryolu altyapısının tek sahibi ve demiryolu piyasasının ana oyuncusudur. TCDD dikey olarak yapılanmıştır, altyapı yönetimi ve ulaşım hizmetlerinde ne yapısal ne de finansal ayrım yoktur. TCDD’nin 3 bağlı ortaklığı259 ve 5 fabrika işletmesi260 bulunmaktadır. Van Gölü Feribot İşletmeciliği TCDD tarafından işletilmektedir.261

Yük taşımak için kendi vagonlarını kullanmak isteyenler şirketler, onay için TCCD’ye başvurur, TCDD işletme ve teknik kriterlere göre başvuruları değerlendirir. Bugün TCDD ile anlaşma imzalamış 30 firmanın kullanılmakta olan 3.173 vagon bulunmaktadır. Kendi vagonlarını olan büyük lojistik firmaları yurtiçi ve yurtdışına hizmet vermektedir. Değişik ülkelerle yapılan anlaşmalar çerçevesinde TCDD lokomotifleri tarafından çekilen blok trenler Avrupa (Almanya, Macaristan, Hollanda ve Slovenya); Doğu (Irak, İran ve Suriye) ve Orta Asya (Türkmenistan ve

256_{http://www.dpt.gov.tr/bgyu/ouk/ukp2.pdf, 03.09.2008} 257_{http://www.dpt.gov.tr/bgyu/ouk/ukp2.pdf, 03.09.2008} 258 _{Ülgen, S., s: 134}

259 _{Bağlı ortaklıklar: TÜLOMSAŞ (Türkiye Lokomotif ve Motor Sanayi A.Ş.), TÜDEMSAŞ (Türkiye}

Demiryolu Makineleri Sanayi A.Ş.) ve TÜVASAŞ (Türkiye Vagon Sanayi A.Ş.).

260 _{Fabrikalar: Ankara Demiryolu Fabrikası, Ankara Uzun Ray Kaynak ve Yol Mekanik Araçları}

Onarım Fabrikası, Sivas Yapı Travers Fabrikası, Afyon Beton Travers Fabrikası ve Çankırı Makas Fabrikası.

Kazakistan) yönlerine işlemektedir. Yurtiçi ve yurtdışına günde 170 blok tren işlemektedir. Bu şirketlerin çoğu yük depolamak ve elleçlemek için kullandıkları depo ve tren istasyonlarına sahip olup işletmektedir. 2006 yılında özel sektör toplam demiryolu taşımacılığında %20 paya sahiptir. Blok tren taşımacılığı sayesinde 2006 yılında 2002’ye göre taşınan yük miktarında %35 ve elde edilen gelirde %109 artış sağlanmıştır.262

TCDD yük taşıma fiyat tarifesi mesafe, yükün tür ve ağırlığına göre belirlenir. TCDD vagonlarıyla düzenli yük taşımak için müşteri ve TCDD arasında protokol yapılabilir veya talep halinde vagon temin edilebilir. Sahibine ait vagonlarla yapılan dolu taşımalara %45'e kadar indirim uygulanmaktadır.263

TCDD maliyet muhasebesi sistemi, altyapıya ilişkin birim maliyetlerinin hesaplanmasına imkan vermemekte, kar veya zarar hesaplanamamaktadır. Altyapı yönetimi ve ulaştırma hizmetleri veya yük ve yolcu taşımacılığı arasında bir hesap ayrımı olmadığı için ulaşımın gerçek maliyeti hakkında bir veri mevcut değildir. Sonuç olarak tüzel müşteriler TCDD’nin ücretlerinin maliyeti doğru yansıtıp yansıtmadığını anlayamamaktadır.264

3.2.2. Mali Durum ve Devlet Yardımları

2003 yılında demiryolu ulaşım sektöründe 49,5 milyon yolcu taşınmış, 30,2 trilyon TL (30,2 milyon YTL ) gelir elde edilmiştir. 2007 yılında taşınan yolcu sayısı 56,3 milyona, elde edilen gelir 53,3 milyon YTL’ye çıkmıştır. Son yıllarda demiryolu taşımacılığında yük ve yolcu sayısı artmış, elde edilen gelir de buna paralel olarak yükselmiştir. Ancak bu tabloya rağmen, gelirler maliyetin sadece %23’ünü karşılayabilmektedir.265 262 _{Ülgen, S., s: 134} 263_{http://www.tcdd.gov.tr/yuk/sahibineaitvg.htm} 264 _{Ülgen, S., s: 135} 265_{http://www.tcdd.gov.tr/yolcu/ist/istatistikler.pdf,14.08.2008}

Yük taşımacılığından elde edilen gelirdeki artış oranı yolcu taşımacılığından çok daha fazladır. 2003 yılında 15,6 milyon ton olan yük taşımacılığı 2007 yılında 20,9 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.266 2008 Mayıs ayında 2 milyon ton yük taşımacılığı gerçekleştirilerek yük dolumu açısından en yüksek taşıma değerine ulaşılmıştır.267 2008 yılı ilk 5 ay yük taşımacılığı 9,03 milyon ton olarak gerçekleşmiştir.268

TCDD’nin yük ve yolcu taşımacılığından elde ettiği gelir geçen 5 yılda düzenli olarak artmaktadır. TCDD ayrıca liman elleçlemesinden de gelir elde etmektedir. Buna rağmen TCDD zarar eden bir kuruluş olarak devlet yardımı almaya devam etmektedir.269

TCDD,

-Hat yapım ve bakımı için Ulaştırma Bakanlığı’ndan -Ekonomik olmayan hatlar için Maliye Müsteşarlığı’ndan

-Maliye Müsteşarlığı’ndan bazı ekspres trenler için Maliye Müsteşarlığı’ndan -Van Gölü üzerindeki feribot taşımacığı için Maliye Müsteşarlığı’ndan

olmak üzere dört tür yardım almaktadır.

3.2.3. Mevcut Demiryolu Mevzuatı

Türkiye’de demiryolu ulaşım sektörü ile ilgili mevzuat, çok çeşitli kanun, kanun hükmünde kararname, tüzük, ana statü, yönetmelik, yönerge ve genel emirlerle yürütülmektedir. TCDD Kanunu henüz yasalaşmamış olup, TCDD Ana Statüsü, ancak 28.10.1984 tarihinde 18559 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır.270 Ayrıca, uluslararası demiryolu taşımalarına ilişkin COTIF Sözleşmesi 12.10.2005 tarih ve 25694 sayılı Resmi gazetede yayınlanan 5408 sayılı kanun ile uygun

266_{http://www.tcdd.gov.tr/yuk/yukistatistik.htm,14.08.2008} 267_{http://www.tcdd.gov.tr/yuk/yukindex.htm,14.08.2008} 268 _{Tarafımızdan toplanarak düzenlenmiştir.}

269 _{Ülgen, S., s: 136}

bulunmuş ve 24.11.2005 tarih ve 2005/9709 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile onaylanmıştır.271

Türkiye’de demiryolu ulaşımı talep ve ihtiyaçlarını planlamaktan sorumlu olan Ulaştırma Bakanlığı, demiryolu ulaşım sistemi ile ilgili temel prensip ve politikaları belirler ve uluslararası demiryolu işletmecileri ile ilişkileri düzenler. Demiryollar, Limanlar ve Hava Meydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü (DLH) yeni hatların inşasından, plan ve programların hazırlanmasından ve gerekli araç ve donanımdan sorumludur. Kara Ulaştırması Genel Müdürlüğü (KUGM) taşımacılığın milli güvenlik, ekonomik, teknik, sosyal ihtiyaç ve hedefler ile uyumlu yapılmasını sağlamaktan sorumludur; diğer ulaşım modelleriyle uyumlu taşımacılığı destekler ve tüm uluslararası aktiviteleri koordine eder.

Şekil 1: Mevcut Türk Demiryolu Sektörü

Demiryolları için geçerli yasal çerçeve tatmin edici değildir. Doğru yetkilendirme için kurumsal bir yapı veya süreç bulunmamaktadır. Demiryolu endüstrisinin, pazarı yeniden yapılandıracak ve serbestleştirecek kanunlara ve bunları uygulayacak kurumlara ihtiyacı vardır. TCDD’nin dikey bölünmesi, hizmet

271 _{COTIF (Convention Concerning International Carriage by Rail) yeni şekli ile 01.07.2006 tarihinde}

yürürlüğe girmiştir. ULAŞTIRMA BAKANLIĞI KARA ULAŞTIRMASI GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KUGM DEMİRYOLLARI, LİMANLAR ve HAVA MEYDANLARI İNŞAATI GENEL MÜDÜRLÜĞÜ DLH T.C. DEVLET DEMİRYOLLARI GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TCDD

şirketlerini altyapıya ayrımcı olmayan maliyetlerle eşit erişim hakkı ile rekabet etmesini sağlayacak demiryolu reformu için gerekli bir adımdır.272