Tez çalışması genel olarak üç aşamada gerçekleştirilmiştir. Birinci aşama literatür taramasıdır. Kaynaklardan Mimar Sinan tarafından inşa edilen tüm yapıların listeleri hazırlanmış, bu yapılardan özgün durumlarını koruyan taçkapıların tespitine çalışılmıştır. Konumuzu doğrudan veya dolaylı olarak ilgilendiren bütün yayınlar belirlenmiş ve bunlar okunarak tez konusunu ilgilendiren bölümlerin notları çıkarılmıştır. Şüphesiz ki Mimar Sinan dönemi yapılarındaki taçkapıları araştırmak ve incelemek için öncelikle Klasik Dönem Osmanlı Mimarisini ve bu dönemin baş mimarı olan Koca Sinan’ı iyi anlamak ve yorumlamak gerekir. Bu bağlamda Klasik
37 Y. Çoruhlu, “ Kapı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt:24, İstanbul, 2001, s. 341-
342
38 A. Ödekan, “ Cümle Kapısı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 8, İstanbul, 1993,
12 Osmanlı dönemi ve Mimar Sinan ile ilgili temel kaynak durumundaki yayınlar39, hayatını konu alan yayınlar40 bölgesel ve yapı bazında çalışmalar41, Yüksek Öğretim Kurumu Ulusal Tez Merkezi arşivinde yer alan Mimar Sinan ile ilgili yapılmış yüksek lisans ve doktora tezleri42 taranmak suretiyle pek çok yayına ulaşılmaya çalışılmıştır. Yapı listesi oluşturulurken özellikle İstanbul’daki Mimar Sinan
39 A. R. Altınay, Mimar Sinan, İstanbul, 1931; Ş. Uzluk, Sinan bin Abdülmennan’ın Yapı
Sınırları, Konya, 1936; Z. K. İnan, Mimar Sinan ve XX. Asır Mimarisi, İstanbul, 1939; A. Gabriel, Sinan’ın Hayatı ve Eserleri, İstanbul, 1944; İ.H. Konyalı, Mimar Koca Sinan, Vakfiyeleri, hayır eserleri-hayatı, Padişaha vekaleti, azadlık kağıdı- alım, satım hüccetleri, İstanbul, 1948; İ.H.
Konyalı, Mimar Koca Sinan’ın Eserleri, İstanbul, 1950; A. İnan, Mimar Koca Sinan, Ankara, 1968; C. Bektaş, Koca Sinan, Ankara, 1968; Ş. Baykurt, Mimar Sinan, Ankara, 1969; A. Stratton,
Sinan, New York, 1972; M. Sözen, Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan, İstanbul, 1975; V.
Osa, Sinan: the Turkish Michelangelo, New York,1982; A. Kuran, Mimar Sinan, İstanbul, 1986; M. İzberk, Mimar Sinan’ın Mimarlık, İnşaat ve Sanat Açısından Türk Kültürünün Gelişmesine
Katkıları, İstanbul, 1986; S. Saatçi, Mimar Sinan, İstanbul, 1987; U. Vogt-Göknil, Mimar Sinan,
İstanbul, 1987; Z. Sönmez, Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, İstanbul, 1988; S. Bayram vd., Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, Cilt:1-2; Ankara, 1988; M. Sözen,
Çağdaş Sinan, İstanbul, 1988; A.S. Ülgen, Mimar Sinan Yapıları, Ankara, 1989; Sai Mustafa
Çelebi, Yapılar Kitabı- Tezkiret’ül- Bünyan ve Tezkiret’ül- Ebniye, İstanbul, 2002; İ.A. Yüksel,
Osmanlı Mimarisinde Kanuni Sultan Süleyman Devri- İstanbul, İstanbul, 2004; G. Necipoğlu, The Age of Sinan, London, 2005; J.N. Erzen, Mimar Sinan Dönemi Cami Cepheleri, Ankara,
2008; E. Egli, Osmanlı Altın Çağının Mimarı Sinan, ( Çev. İ. Ataç), İstanbul, 2009
40 R.E. Koçu, Mimar Sinan, İstanbul, 1936; A. İnan, Sinan’ın Hayatı ve Eserleri, İstanbul, 1937;
İ.H. Konyalı, Mimar Koca Sinan, İstanbul, 1948; E. Özdemir, Mimar Sinan, Ankara,1964; R.M. Meriç, Mimar Sinan Hayatı, Eseri I, Mimar Sinan’ın Hayatına Eserlerine Dair Metinler, Ankara, 1965; O. Aslanapa, Mimar Sinan’ın Hayatı ve Eserleri, Ankara, 1988; S. Saatçi, Mimar
Sinan Bir Osmanlı Mucizesi, İstanbul, 2010; S. Mülayim, Sinan bin Abdülmennan, İstanbul, 2011;
K. Çelen, Evrensel İnsan Mimar Sinan, İstanbul, 2010; S.H. Bolay, “ Mimar Sinan’ın Manevi Dünyası”, Mimar Başı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, Cilt:1, Ankara, 1988, s. 147-154
41 K. Su, Mimar Sinan’ın Eserlerinden Muradiye Cami, İstanbul, 1940; R. Esin, Selimiye Cami
Edirne, İstanbul, 1965; K.İ. Gürkan, Süleymaniye Darüşşifası, İstanbul, 1966; C. Çulpan, İstanbul Süleymaniye Cami Kitabesi, İstanbul, 1966; A. Dağdeviren, Edirne’de Sinan ve Selimiyesi,
İstanbul, 1968; Y. Karabıyıklı, Edirne Tarihi ve Selimiye Cami Evsafı, İstanbul, 1971; N. Taşkıran,
Hasekinin Kitabı: İstanbul Haseki Külliyesi, Cami, Medrese, İmaret ve Yeni Haseki Hastanesi,
İstanbul, 1972; M. Tuncel, Babaeski, Kırklareli ve Tekirdağ Camileri, Ankara, 1974; İ. Bingüler,
Mimar Sinan ve Süleymaniye, İstanbul, 1975; F. Cimık, The Süleymaniye, İstanbul, 1985; T.
Cantay, XVI –XVII. Yüzyıllarda Süleymaniye Camisi ve Bağlı Yapıları, İstanbul, 1989; D. Kuban,
Sinan’ın Sanatı ve Selimiye, İstanbul, 1997; Ö.L. Barkan, Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı (1550-1557), Cilt:1-2, Ankara, 1972-1979; S. Çelik, Süleymaniye Külliyesi Malzeme, Teknik ve Süreç, Ankara, 2009; R. Hillenbrand, Islamic Art and Architecture, London, 2010, s. 264
42 A.D. Ertuğrul, Mimar Sinan’ın İstanbul’daki Mevcut Hamamları, ( İstanbul Teknik Üniversitesi
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2002; A. Papila, Mimar Sinan’ın 1540-1570 Yılları
Arasında İstanbul’da İnşa Ettiği Camilerdeki Süsleme Programı, ( Mimar Sinan Güzel Sanatlar
Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2006; G. Alkan, İstanbul Mimar Sinan Dönemi
Külliyeleri İçinde Medreselerin Yeri ve “ Edirnekapı Mihrimah Sultan Medresesi”, (Yıldız
Teknik Üniversitesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2007; C. Katipoğlu, Mimar Sinan’ın
Geç Dönem Camileri Üzerine Bir Analiz, ( Orta Doğu Teknik Üniversitesi Basılmamış Yüksek
Lisans Tezi), Ankara, 2007; N. Köroğlu, Mimar Sinan Camilerinde Strüktür Morfolojisi Üzerine
Bir Araştırma: Kılıç Ali Paşa Camisi, ( Yıldız Teknik Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi),
İstanbul, 2010; N.Ü. Sönmez, Mimar Sinan Yapısı Menzil Külliyelerinden: İzmit Pertev Paşa
Külliyesi, ( Sakarya Üniversitesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya, 2010; R. A. A. Över, Mimar Sinan’ın İstanbul Camilerinde Açık Alanlar ve Sınırlayıcı Öğeler ( İstanbul Teknik
Üniversitesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2012; Ş. Sönmezer, İstanbul’daki Sinan
Camilerinde Mekan İle Serbest Düşey Taşıyıcılar Arasındaki Boyut İlişkisi ( İstanbul Teknik
tarafından inşa edilen yapıları da içine alan en önemli kaynak eserlerden birisi de Ayvansarayi Hüseyin Efendi tarafından yazılan ve daha sonraları Ali Satı Efendi ile Süleyman Besim Efendi tarafından iki kez güncellenen Hadikatü’l- Cevami’den önemli ölçüde yararlanılmıştır43. Bunun yanı sıra İstanbul cami ve mescitleri için bir diğer temel kaynak durumundaki yapıların başında T. Öz tarafından hazırlanan
İstanbul Camileri isimli eser gelmektedir. Bu kaynaktandan da faydalanılmıştır44.
Ayrıca konuyla ilgili arşivlerde araştırmalar yapılmıştır. Başta İstanbul olmak üzere Ankara, Edirne ve Konya gibi kentlerdeki kütüphanelerde konumuzla ilgili yayınlar incelenmiştir. Bu çalışmanın devamında yine başta İstanbul olmak üzere Edirne, Konya, Ankara, Erzurum, Diyarbakır, Antakya, Manisa, Tekirdağ, Kırklareli, Halep ve Şam gibi Osmanlı coğrafyasında bulunan Sinan’ın eserlerinin incelenmesine yönelik bir gezi programı hazırlanmıştır.
İkinci aşama arazi çalışmasıdır. 16. yüzyılda çok geniş sınırlara ulaşan Osmanlı Devletinde baş mimar Sinan’ın eserleri de ülkenin hemen her tarafında görülür. Çalışmanın mekan sınırları bu bağlamda son derece geniştir. Bu çerçevede gerekli yasal izinler her bir il için ayrı ayrı alındıktan ve teçhizat( Lazer ve şerit metre, A3 plançete, yüksek çözünürlüklü fotoğraf makinesi Total Station vd.) temin edildikten sonra İstanbul, Edirne, Konya, Ankara, Van, Diyarbakır, Antakya, Manisa, Tekirdağ, Kırklareli ili ve bu illere bağlı bazı ilçelerde yer alan toplam 55 adet Mimar Sinan yapısı incelenmiştir. Bu yapılardan taçkapılarını özgün durumda muhafaza edenlerinin rölöve ölçüleri alınmış, fotoğrafları çekilmiş ve gözlem fişleri oluşturulmuştur.
Kataloğa alınan yapıların bünyesinde bulunan taç kapılar, bazen doğrudan yapının içine giriş vermekte bazı durumlarda ise yapıların avlusuna açılmaktadır. Bu sebeple katalogda, bu iki grup taçkapı incelenmiştir. Avluya giriş yan kapılar ise çoğu zaman bir birinin aynısı durumunda tasarlanmış kapılardır. Bu sebeple katalogda aynı olan taçkapılar tek bir katalog fişinde incelenmiştir. Ancak bunların katalog içinde yerleri anlatılırken her iki kapının da benzer olduğu ifade edilerek gösterilmiş ve hangi kapının anlatılacağı yön olarak verilmiştir.
Taçkapı kavramı genel olarak bir mekana girişle ilişkili büyük kapıyı ifade etmektedir. Dolayısıyla bu tanım çerçevesinde yapılarla doğrudan ilişkili son cemaat
43 Ayvansarayi Hüseyin Efendi, Hadikatü’l-Cevami’ (İstanbul Camileri ve Diğer Dini-Sivil
Mi’mari Yapılar), ( Haz. A.N. Galitekin), İstanbul, 2001
14 mahali, harim girişleri, gibi kapılar taçkapı kapsamındadır. Diğer yandan külliye avlu kapıları ile mekana giriş vermeyen ve yukarıda tanımlanan taçkapı niteliği göstermeyen kapılar tez kapsamında yukarıdaki gerekçeye bağlı olarak değerlendirilmemiştir. Taçkapı niteliği taşımayan kapılara örnek olarak küçük kemerli girişler ve açıklıklar gösterilebilir. Bu durum çalışma konusunun sınırlılığını da çizmiştir.
Saha çalışması ile eş zamanlı olarak taçkapıların katalog tanımlarının oluşturulmasına başlanmıştır. 2009 yılı Haziran ayında başlayan arazi çalışmaları yukarıda da belirttiğimiz üzere coğrafyanın çok geniş olması, yasal izinler ve önemli bir sayıdaki yapının restorasyonun yapılması gibi nedenlerle 2013 yılı ortalarında sonlanmıştır. Özellikle ülkemiz sınırları dışında bulunan Halep ve Şam gibi kentlerde iç karışıklıkların çıkması sonucu güvenlik ortamının bulunmaması nedeniyle bu kentlere gidilememiş, buna rağmen bu kentlerde Sinan yapılarının taçkapıları Prof.Dr. Ali Baş’ın arşivinden yararlanılarak fotoğrafları elde edilmiş ve bu taçkapılar katalog listesine dâhil edilmiştir. Bu bölgedeki yapıların çizimlerine mimarlık şirketleri üzerinden ulaşıldığı gibi Halep’teki taçkapının çizimi fotoğraf üzerinden çizilmeye çalışılmıştır. Bu süreç içinde Katalog’da yer alan taçkapıların tamamına yakını yerlerinde incelenerek ve hemen her bir detayının fotoğrafı çekilerek bu kapılar belgelenmiştir. Bu sebeple çekilen fotoğrafların ve alınan ölçülerin o çalışma dönemindeki mevcut durumlarını ortaya koymakta bölgedeki çalışmalarımızdan sonra tamamlanan tamir ve restorasyonların sonuçlarını kapsamamaktadır. Literatür çalışmaları esnasında özellikle İstanbul’daki bazı yapıların rölöve çizimlerine ulaşılmıştır. Bunlar üzerinde bazı incelemeler yapılmış, bir bölümünde hatalar olduğundan taç kapılar yeniden çizilmiştir. Diğer yandan, rölöve ve restorasyon projelerinde nitelikli bazı çizimler restorasyon firmasının yazılı izni ile çizimin altında firmanın adı veya çizimi yapan kişinin ismi yazılmak suretiyle kullanılmıştır. Ayrıca bazı Vakıflar Bölge Müdürlüklerinin arşivinde bulunan taçkapı çizimleri de yasal izinler alınarak tez içinde gerekli yerlerde verilmiştir.
Arazi çalışmalarında taçkapıların öncelikle uygun ışık ortamında yüksek çözünürlüklü fotoğraf makineleri ile fotoğrafları çekilmiştir. Fotoğraf çekimi esnasında taçkapı yüzeyinde var olabilen kırık, bozulma ve onarım izleri not edilmiştir. Fotoğraf çekiminden sonra Lazerli Total Station ölçme aleti ile rölöveler alınmıştır. Yine Lazer metre ve şerit metre yardımcı ölçme aleti olarak kullanılmıştır. Ölçüler ve sonrasında yapılan çizimler mimar tarafından kontrol edilmiştir.
Çalışmalar esnasında birtakım sorunlarla da karşılaşılmıştır. Çalışma konumuzun taçkapılar olması dolayısıyla özellikle ibadete açık camilerde gerek ibadet gerekse ziyaret amaçlı insan trafiğinin çok yoğun olması önemli sıkıntıların başında gelmiştir. Yine büyük boyutlu camilerde taçkapıları örten büyük hasırların varlığı gerek fotoğraf çekiminde ve gerekse rölöve çizimlerinde büyük sorun oluşturmuştur. Bazı yapılarda taçkapı hasırlarını birkaç insan gücüyle kaldırmış olsak da önemli bir bölümünde bu hasırların kapıların üst kısımlarına büyük boyutlu çivilerle tutturulmuş olması çalışmayı zorlaştırmıştır. Buna karşın rölöve çizimlerinde bu hasırların kapattığı giriş açıklığını büyük oranda çizmeye çalıştık.
Katalog bölümü ise üç ayrı ana başlık altında ele alınmıştır. Bu başlıkların her biri de kendi alt başlıklarına sahiptirler. Katalogda ilk bölümü taçkapının bulunduğu yapıya ait bilgiler içermektedir. Burada yapının adı, yapım tarihi, yaptıranı, genel ve plan özellikleri oluşturmaktadır. İkinci bölüm ise taçkapı ile ilgilidir. Burada taçkapının yapıdaki konumu, inşa edildiği malzeme türü, korunma durumu ve günümüzdeki durumu, varsa kitabesi ile ölçüleri alt başlıklar şeklinde ele alınmıştır. Üçüncü bölüm ise taçkapıyı oluşturan elemanların detaylı bir şekilde anlatıldığı bölümdür. Burada tepelik ve saçak gibi yukarıda yer alan elemanlardan başlanmak üzere aşağıya doğru konumlanan tüm elemanlar ayrı ayrı başlıklar halinde anlatılmıştır. Katalog bölümünün sonunda ise taçkapı ile ilgili kısa bir değerlendirme bölümü bulunmaktadır.
Üçüncü aşama literatür bilgilerinin ve saha çalışmasıyla elde edilen verilerin değerlendirilmesidir. Bu aşamada katalog örneklerinin belirlenmesi konusunda tez izleme komitesiyle birlikte karar verilmiştir.
Çalışmamızın metni Giriş, Katalog, Değerlendirme ve Sonuç bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Konunun tanımı, sınırları ve önemi, konu ile ilgili yapılan yayınlar, Metod ve Düzen, Türk-İslam Mimarisinde Taçkapı ve Taçkapı elemanları hakkında bilgi verilmiştir. Katalog bölümünde araştırma kapsamında ele alınan 55 adet taçkapı ayrı ayrı incelenmiştir. Katalogda her yapı türü de kendi içinde kronolojik sıraya göre verilmiştir. Yapı türüne göre her bir taçkapı biçim ve süsleme özelliklerine göre taşıdıkları önemli özellikler vurgulanmıştır. Katalog yazımı sırasında yabancı sözcüklerden türetilmiş belirli kavram ve terimlerin yerine Sanat Tarihi Terminolojisi içinde Türkçe kelimelerin kullanılması tercih edilmeye çalışılmıştır.
16 Değerlendirme bölümünde Taçkapıların yapılardaki konumları, malzeme, teknik ve süsleme özellikleri ele alınmıştır. Buna göre çalışma sonucunda ortaya çıkan Sinan taçkapılarının malzeme, tasarım ve teknik özellikleri kendinden önceki ( A. Selçuklu ve Erken Osmanlı) dönem örnekleri içinde değerlendirilmiştir. Taçkapılarda “Altın Oran” ın taç kapı elemanlarıile olan orantısal bağlantısı da kısmen değerlendirilmiştir. Burada her bir yapı türündeki taçkapılar değerlendirilirken farklı yapı grubu içinde olup ortak özellikler sergileyen taçkapıların belirlenmesine de çalışılmıştır.
Sonuç bölümünde ise çalışmanın neticesinde varılan hedefler, bu çalışmayla birlikte ortaya çıkan sorunlar ve bu sorunlara çözüm arayışları gibi düşünceler belirtilmektedir.
Çalışmanın sonuna sırasıyla kaynakça, çizimler ve fotoğraflar eklenmiştir.