Osmanlı Devleti 16. yüzyılda her alanda olduğu gibi mimarlık konusunda da önemli gelişmeler yaşadı. Bu gelişmeler, Mimar Koca Sinan gibi ustaların ve mimarların katkısıyla oldu. Sinan, Osmanlı mimarisine geniş Osmanlı coğrafyası içinde yaptığı çok sayıdaki eserlerle yenilikler kazandırmıştır. Kazandırdığı bu yenilikler bir yanda yapıların tasarım boyutuyla ilişkiliyken, diğer yandan yapı elemanlarıyla ilgiliydi. Sinan ele aldığı yapılarda kendince yeni çözümler ve ilkeler geliştirdi. Bu durum ülkenin önemli merkezlerinde başta külliyeler olmak üzere pek çok anıtsal eserlerin inşa edilmesine olanak sağlamış ve bu sayede devrin büyük mimarı hünerini gösterme fırsatı yakalamıştır.
16. yüzyıl Osmanlı Devleti içinde siyasi çekişmelerinde olduğu bir dönemdir. Saltanat mücadeleleri, devlet adamlarının iktidar mücadeleleri gibi çekişmeler dönemin mimarisine de kısmen yansımıştır. Bu çekişmelere bağlı olarak mimari faaliyetler bazen yapıların tasarımında, bazen de küçük bir noktasındaki detay ile ortaya çıkmaktadır. Osmanlı mimarisinde yapıların en belirgin noktalarından biri olan taçkapılar, bu siyasi gücünün ve çekişmelerinin bir anlamda yapılarda gösterildiği yer olmuştur.
Yarım asır gibi kısa bir zaman dilimine sığdırdığı yapıların sayısı yüzlerle ifade edilen Koca Sinan, sadece belirli bir yapı türü üzerinde durmamış farklı işlevlere sahip çeşitli yapılar tasarlamış ve inşa etmiştir. Şüphesiz ki Sinan’ın yaptığı yapıların sayısı bakımından çokluğu dikkate alındığında, aynı anda pek çok farklı yerde bulunmasının imkânsızlığı sorununu, yetiştirdiği kalfa ve yardımcılarının bu yapı faaliyetlerini idare etmek suretiyle çözümlenmiştir. Kendisi de bu çalışmaları yakından takip etmiş, yapıların mimarisini kendi tasarım anlayışını uygulayarak biçimlendirmiştir.
Mimar Sinan’ın Osmanlı mimarisine kendi kimliğini kazandıran başlıca özellikleri büyük ölçekli yapı tasarımlarının yanı sıra eserlerinde yeni plan formları ve süsleme elemanları kullanma çabasıdır. Mihrap, minber, geçiş elemanları, payeler gibi yapı elemanları dışında, taçkapılar özellikle Sinan döneminde mimariye kimlik kazandırmıştır.
2 Taçkapı İslam öncesi dönemden başlayarak mimaride en önemli yapı elemanı olarak kullanılır. Bu sebepledir ki, hemen her kültür taçkapı formu ve biçiminin niteliğine kendi kültürel birikimine göre yön vermiştir. Türk-İslam Sanatı’nda yapı türlerine göre değişen farklı coğrafyalarda farklı tasarımların etkili olduğu taç kapılar ortaya çıkmıştır. Bu çerçeve içinde, Osmanlı Mimarisi’nin adeta kilit taşı konumundaki Sinan dönemi taçkapıları bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır.
Türk Dünyasının en büyük mimarlarından birisi olan Sinan ile ilgili yalnızca ülkemizde değil tüm dünyada pek çok çalışma yapılmış, gerek hayatı ve gerekse eserleri sayısız makale ve kitaba konu olmuştur. Bu açıdan Mimar Sinan değişik yönleriyle araştırılmıştır. Yapılan bu çalışmalara rağmen Sinan’ın eserlerinin bazı yönlerine yönelik yapılan çalışmalar yetersizdir. Bunlardan birisi de Sinan tarafından inşa edilen yapıların taçkapılarıdır. Bu dönem taçkapılarına ilişkin araştırmaların yetersiz olması, mevcut yayınlarda da taçkapıların detaylı bir şekilde tanımlanmaması, taçkapı elemanlarının ayrıştırılmaması gibi nedenlerden dolayı Mimar Sinan dönemi taçkapıları hakkında nitelikli bir yorum ve değerlendirme yapılmasını zorlaştırmaktadır. Koca Sinan’ın eserlerine ayrı bir özellik kazandıran taçkapıların kendi kültürel geçmişiğyle bir ilişki içinde ortaya konulmamış olması da bir eksiklik olarak değerlendirilir.
“Taçkapı” genel anlamıyla Sanat Tarihi terminolojisinde oldukça sık kullanılmasının yanında yeterince incelenmemiş, nitelikleri tam olarak ortaya konulmamış yapı elemanlarından birisidir. Bu nedenle tez çalışmamda taçkapıların ortaya çıkışı ve gelişimi incelenmiş, Klasik dönem öncesinde özellikle Osmanlı mimarisinin erken dönemindeki önemli uygulamaları üzerinde durulmuştur.
Bu bağlamda çalışmanın konusu, Sinan tarafından Osmanlı coğrafyasında inşa edilen yapılara ait taçkapılarda görülen gelişim çizgisinin, tasarım ve süsleme özellikleriyle birlikte yapı türlerine göre benzer ve farklı açılardan değerlendirilmesi şeklinde belirlenmiştir. Bilindiği gibi Sinan farklı türde birçok yapı inşa etmiştir. Bu yapılar içinde başta camiler olmakla birlikte medrese, hamam, imaret, darüşşifa vb. yapıların neredeyse tamamında taçkapı görülür. Tez konusu içinde bu yapıların genel özellikleri çerçevesinde tartışmalı bazı taç kapıların taç kapı olarak tanımlanabilecek niteliklerinin olup olmadıkları da değerlendirilecektir.
Sinan dönemi yapılarında geleneksel Türk mimarisinin yapı elemanlarının bazen olduğu gibi kullanıldığı, bazı durumlarda ise teknik yeniliklerle geliştirildiği ve değişime tabi olduğu görülmektedir. Bu çerçevede taç kapılar geleneksel
çizgilerin hakim olduğu ancak teknik yenilikleri ve gelişmeleri üzerinde taşıyan elemanlar olarak Sinan mimari tarzında varlıklarını sürdürmüşlerdir.
Türk mimarisinde yapıları şekillendiren veya bir yapının algılanmasında belirleyici olan mimari elemanlardan birisi de taçkapılardır. Sinan öncesi dönemde (Anadolu Selçuklu ve Erken Osmanlı Dönemleri) taçkapıların, yapıların kimliklerini ve algılarını belirleyen yapı elemanları şeklinde detaylandırıldıkları ve yapılaırn en özel bölümlerini oluşturudukları görülür.
Erken Osmanlı ve Klasik dönemle birlikte yapı algısının kapıdan bütüne doğru yönelmesi taçkapıların şekillenmesini etkileyecektir. Bu bağlamda bu tez çalışmasıyla Sinan dönemine ait yapıların taçkapılarının şekillenmesinde etkili olan faktörler belirlenmeye çalışılacaktır.
“Mimar Sinan Dönemi Yapılarında Taçkapılar” isimli bu tez çalışmasında, 16. yüzyılda Sinan tarafından yapılmış olan yapılara ait taçkapıları belirlemek ve bu taçkapıları malzeme, teknik-tasarım, mimari ve süsleme özellikleri ile ele alıp genel bir değerlendirmesini yapmak ilk hedef olarak seçilmiştir. Buradaki amaç Sinan tarafından inşa edilen yapılara ait tüm giriş açıklıklarını ele almak değildir. Sadece taçkapı hüviyetine sahip anıtsal giriş kapıları değerlendirilecektir. Bu şekilde Sinan’ın tasarladığı kapı ve taçkapılar arasındaki ayrımı belirlemek de gerekmektedir. Taçkapılar genellikle giriş cephelerinin merkezine yerleştirilmiş yapı elemanlarıdır. Taçkapılara nitelik kazandıran en belirgin özellikleri ise bulundukları cephe duvarından öne doğru çıkıntı yapmalarıdır. Bu özellikleri ile yapıların giriş cephelerinin en dikkat çekici yapı elemanı konumundadır. Niş derinliği arttıkça taçkapının anıtsallığı ve görselliği de artmaktadır. Fakat bir kapının taçkapı olabilmesi için sadece cepheden çıkıntı yapması yeterli değildir. Taçkapıyı oluşturan belirli öğelerinde taçkapı üzerinde de yer alması gerekmektedir. Örneğin kemerli veya mukarnaslı kavsara, tepelik, saçak, köşe sütunceleri, yan nişler ve mukarnaslı kavsaralarda sıklıkla görülen püskül ve sarkıtlar bu öğelerin başında gelmektedir. Bununla birlikte, bir kapıya taçkapı denilebilmesi için bu öğelerinin hepsinin bir arada bulunması da gerekmemektedir. Belirli bir takım öğelerde tekil olarak kapının, taçkapı hüviyetine sahip olduğunu gösterebilir. Bu sebeple ele aldığım katalog örnekleri içinde öncelikle cepheden taşkın taçkapıları ve devamında da yukarıda saydığım bazı öğelerin olduğu taçkapıları kataloga dâhil ettim. Bunun yanında cepheden herhangi bir taşıntısı olmayan fakat gerek ölçüleri ve gerekse cephesindeki - özellikle çini- süsleme özellikleriyle dikkat çeken anıtsal kapıları da taçkapı olarak
4 katalog içine aldım. Bunlar dışında kalan cepheden çıkıntı yapmayan, herhangi bir süsleme özelliğine sahip bulunmayan, taçkapı öğelerine sahip olmayan kapıları ise taçkapı çerçevesi içine girmediğinden kataloğa alınmamıştır. Aynı şekilde tasarım ve form özellikleri itibariyle taçkapı niteliğine sahip olmakla birlikte, konum olarak kapalı mekân içinde kalan bazı kapılarda kataloğa alınmamıştır. Sinan tarafından taçkapı olarak tasarlanmış olmasına karşın sonraki yıllarda yapılan restorasyon ve tamir çalışmaları neticesinde kısmen veya tamamen değişikliğe uğramış haklarında yeterli bilgi olmayan taçkapılarda kataloga dahil edilmemiştir 1. Yine özellikle cami ve diğer yapı türlerinin bulunduğu alanı çevreleyen avluların giriş açıklıkları belirli bir yapıya ait olmadığı için kataloğa dahil edilmemiştir.
Örneklerin büyük bir bölümünü İstanbul’da bulunan yapılar oluşturur. Ayrıca Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, Kocaeli, Manisa, Konya, Hatay, Ankara, Diyarbakır ve Isparta gibi ülkemizin dört bir yanındaki merkezler de çalışmamızın mekânsal sınırlarını belirlemektedir. Ülkemiz sınırları dışında kalan Halep ve Şam gibi merkezlerde bulunan Sinan yapıları çalışma konusu içine dâhil edilmiştir. Özgün tasarım özelliklerini koruyan taçkapılar yerlerinde incelenmiştir.
Bu çalışmanın amacı, tasarım ve süsleme özellikleriyle Mimar Sinan dönemi yapılarındaki taçkapıların kendi dönemleri içindeki gelişim ve üslup özelliklerinin belirlenmesidir. Osmanlı mimarisinde erken dönemden itibaren olgunlaşan ve Klasik dönemle birlikte mimariye hâkim olan taçkapı anlayışının yapı türü bazında çözümlenmesine katkıda bulunacağı düşünülmektedir. Konu örneklerinin çeşitli olmasının yanında banilerinde başta Sultanlar olmak üzere hanım sultanlar, paşalar, vezirler gibi önemli şahsiyetlerin güç ve hâkimiyet göstermek amaçlı inşa ettirdikleri yapılar olması bu çalışmaya ayrı bir önem katmaktadır. Çalışmanın amaçlarından bir diğeri de Klasik dönemde Mimar Sinan’ın tasarlayıp inşa ettiği bu taçkapıların geçmişin izlerini ne derece devam ettirip ettirmediğidir. Geçmişten kasıt sadece Anadolu Selçuklu ile Erken dönem olmayıp Bizans dönemi örneklerinden etkilenip etkilenmediği olarak da düşünülebilir. Bu etkileşimlerin varsa hangi ölçülerde kaldığının belirlenmesi de bu çalışmanın bir diğer amacıdır. Yine Sinan’ın geniş Anadolu coğrafyasında inşa ettiği yapılarda taçkapı ölçeğinde mahalli unsurlara yer verip vermemesi, bu çalışmanın öncelikli amaçlarından birisi olmuştur. Özellikle
1 Bu örnekler içinde Karapınar Sultan Selim Cami taçkapısı ile Erzurum Lala Mustafa Paşa Cami
mahalli unsurların taçkapılarda hangi elemanlarda nasıl kullanıldığı, hangi durumlarda tercih edildiği araştırılması gereken hedeflerdendir.