Mimarlık tarihinin çeşitli dönemlerinde kütleyi mekâna bağlayan öğe konumunda olan taçkapılar, girişin vurgulanması için hazırlanmış özel yapı elemanlarıdır. Geniş bir coğrafyaya yayılan İslam mimarisinde farklı şekil ve biçimlerde tasarlanmış olan taçkapılarla ilgili olarak gerçekleştirilen çalışma sayısı yeterli olmayıp şu ana kadar hazırlanan araştırmalarda bütüncül nitelikte değildir.
Osmanlı dönemi mimarlık ve sanat tarihi çalışmaları içinde “ Mimar Sinan Dönemi Yapı Taçkapıları” üzerine yürütülmüş özel bir çalışma bulunmamaktadır. “Mimar Sinan Dönemi Yapılarında Taçkapılar” denildiğinde akla ilk gelen gerek yapı sayısının fazla oluşu ve gerekse anıtsallığı ile ön plana çıkan cami taçkapıları olmuştur. Konu ile ilgili az sayıda yayınlarda ne yazık ki yalnızca cami taçkapıları üzerine yapılmıştır. Bununla birlikte Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisindeki taçkapılar hakkında yapılan yayın ve araştırmalar konunun önemini ve gelişim çizgisini aydınlatması bakımında oldukça önemlidir.
Boğdan Seferi dönüşü Baş mimarlığa atandığı 1538 yılından itibaren ömrünün son yıllarına kadar Osmanlı Devletinin geniş coğrafyasına pek çok eser inşa eden Sinan’ın, başta hayatı olmak üzere eserleri, mimarisi, estetik ve teknik problemleri üzerine önemli yayınlar bulunmaktadır. Sinan’ın hayatını ele alan çalışmalarda dönemin arşiv belgeleri, tezkire ve vakfiyeler önemli bir yol gösterici olmuştur. Bu konuda önemli çalışmalar bulunmaktadır. Bu çalışmalar içinde R.M. Meriç ve İ.H. Konyalı’nın yayınları başta olmak üzere önemli kaynaklar bulunmaktadır2. Sinan üzerinde en çok çalışma yapılan alanların başında ise Baş mimarın eserleri, mimarisi ve estetik ölçütleri gelmektedir. Çalışmaların sadece Türkçe ile sınırlı kalmayıp başta İngilizce olmak üzere yabancı dillerde de yapılması Sinan’a olan ilginin sadece ulusal anlamda sınırlı kalmayıp dünya çapında bir ilgi ve araştırmanın olduğu kanısını uyandırır. Koca Sinan’ın eserleri üzerine yapılan en eski belge, Mimar Sinan’ın kendi ağzından yaşam öyküsü, uzun ve benzersiz bir hayatın
2 R.M. Meriç, Mimar Sinan, Hayatı, Eseri: Mimar Sinan’ın Hayatına, Eserlerine Dair Metinler,
Cilt:1, Ankara, 1965; İ.H. Konyalı, Mimar Koca Sinan, İstanbul, 1948; A. İnan, Mimar Koca
Sinan, Ankara, 1968; A. Refik, Mimar Sinan, 1931; O. Aslanapa, Mimar Sinan’ın Hayatı ve Eserleri, Ankara, 1988; A. Stratton, Sinan, 1972; Z. Sönmez, Mimar Sinan ile ilgili Tarihi Yazmalar- Belgeler, İstanbul, 1988
6 önemli olayları ile Sinan’ın tasarlayıp inşa ettiği yapıların listesi olarak dostu Sai Çelebi tarafından yazılmış olan Tezkiretü’l- Bünyan ve Tezkiretü’l- Ebniye’dir3. Sinan mimarisi üzerine çalışmalar yapan A. Kuran, hazırlamış olduğu Mimar Sinan ve Sinan isimli kitapları ile Sinan’ın hayatını, askerlik yıllarını, mimarlık yıllarını ve kariyerinin yapılarını bütüncül bir yaklaşımla ele alıp değerlendirmiştir4.
Uluslararası Mimar Sinan yılı sebebiyle Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan Mimar Başı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri isimli çalışmada Sinan, dönemi öncesi ve dönemi farklı yazarlar tarafından makaleler şeklinde değerlendirilmiştir5. Sinan mimarisini bir mimar gözüyle tanıtmaya çalışan bir diğer araştırmacı ise G. Goodwin’dir. Sinan’ın inşa ettiği yapıları değerlendiren yazar aynı zamanda Sinan’ın yaşamı hakkında kısa bilgiler vermektedir6. Sinan’ı araştıran yabancı araştırmacılar içindeki bir diğer kişi de G. Şulpyakov’dur. Osmanlı Mimarisine ve Sinan’a ilgi duyan araştırmacı Sinan’ın özellikle İstanbul’daki yapılarını kendi gözlemleriyle anlatmaya çalışmıştır7. Bu konuda son yıllarda yapılan en geniş kapsamlı çalışmalardan birisi de G. Necipoğlu tarafından yazılmıştır. Necipoğlu, Sinan’ın yapmış olduğu eserleri banilere göre gruplandırarak incelemiştir. Eserde ayrıca Sinan dönemi öncesinde Osmanlı Devleti sosyal yapısından da bahsedilmektedir. İngilizce olarak basılan eserin 2013 yılında Türkçe basımı gerçekleşmiştir8.
Sinan yapılarının bütünüyle tanıtıldığı ve değerlendirmesinin yapıldığı yayınların yanı sıra Süleymaniye veya Selimiye gibi belirli yapıların üzerinde çalışmaların yoğunlaştığı yayınlarda bulunmaktadır. Bu yazarlar içinde D. Kuban ve S. Mülayim önemli bir yere sahiptirler. Sinan ile ilgili pek çok kitap ve makale çalışmalarına sahip olan araştırmacılardan D. Kuban’ın eseri, Selimiye Camisinin diğer Sinan eserleri içindeki önemine dikkat çekmektedir9. S. Mülayim’in eseri ise Sinan öncesi sanat ortamından bahsettiği gibi Sinan dönemi sanat kültürünün kaynakları ve Sinan’ın estetiği gibi konular üzerinde de durmaktadır10.
3 Mustafa Sai Çelebi ( Haz. H. Develi), Yapılar Kitabı, Tezkiretü’l- Bünyan ve Tezkiretü’l-
Ebniye, İstanbul, 2003
4 A. Kuran, Mimar Sinan, İstanbul, 1986; A. Kuran, Sinan: The Grand Old Master of Ottoman
Architecture, Washington, 1987
5 A. Kuran, vd., Mimar Başı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, Cilt:1-2, Ankara, 1988 6 G. Goodwin, Sinan: Ottoman Architecture and its Value Today, London, 1977
7 G. Şulpyakov, Sinan’ın Kitabı, İstanbul, 2005
8 G. Necipoğlu, The Age of Sinan Architectural Culture in the Ottoman Empire, London, 2005;
G. Necipoğlu, Sinan Çağı, Osmanlı İmparatorluğunda Mimari Kültür, İstanbul, 2013
9 D. Kuban, Sinan’ın Sanatı ve Selimiye, İstanbul, 1997
Sinan dönemine ait yapıların inşaat defterleri ve süreç hakkında az sayıda çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalar içerisinde Ö.L. Barkan’ın çalışması hem niteliği hem de yapım teknolojisinin süreci hakkında bilgi vermesi sebebiyle önemlidir11. Barkan’ın çalışmasında külliyenin cami avlu ve harim taçkapılarının ( Bab) inşaat süreci ve harcamaları verilir12. Buradan cami taçkapılarını inşa eden taşçı ustalarının niteliği, kullanılan taşlar, ödenen ücretler, kaç iş günü içerisinde taçkapıların inşa edildiği, taçkapıların özellik gerektiren bölümlerine ayrı ücretlendirmelerin yapıldığı gibi bilgiler bulunmaktadır. Süleymaniye Külliyesi ile ilgili bu çalışmalardan bir diğeri de Serpil Çelik’e aittir13. S. Çelik’in çalışmasında külliyenin cami ve diğer yapılarının süreçleri ve kullanılan malzemenin türleri hakkında bilgiler verilmektedir. Buradan cami taçkapılarının hangi tarihlerde inşasına başlanıldığı ve hangi tarihlerde tamamlanıldığı ve taçkapılarda ne tür malzeme kullanıldığı gibi bilgiler bulunmaktadır14
Sinan’ın yapılarının gördüğü bu ilgiye karşın yapılarındaki önemli mimari başında gelen taçkapılara bazen hiç değinilmemiş ve bazen de bir cümle ile tanımlanmıştır. Sinan’ın taçkapılarıyla ilgili doğrudan yapılan en önemli yayınların başında Ayla Ödekan tarafından hazırlanan makale gelmektedir15. Sinan’ın sadece cami taçkapıları üzerinde duran yazar, taçkapı düzenlemesinde Sinan’ın erken Osmanlı döneminin plastik ifadelerini güçlü bir biçimde kullandığını belirtmektedir. Yazar ayrıca taçkapıları form, biçim ve kütle biçimlenişleri bakımında da özetlemiştir. Fotoğraf ve çizimlerle desteklenmeyen bu makale çalışması bu alanda yapılan ilk araştırma olmasının bazı eksikliklerini hissettirmekle birlikte bu konuya dikkat çeken ilk ve tek yayın olması bakımından da önemlidir. Aynı yazarın Uluslar arası Türk İslam Bilim ve Teknoloji Kongresinde yayınladığı diğer önemli bir makalesi de yine Sinan döneminde inşa edilen mukarnas kavsaralı camiler hakkındadır. Başta İstanbul olmak üzere mukarnaslı kavsaraya sahip pek çok camiden bahseden yazar taçkapılardaki mukarnas gelişimine de değinmiştir16. J. N.
11 Ö.L. Barkan, Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı ( 1550-1557), Cilt:1-2, Ankara, 1972 12 Ö.L. Barkan, Age.,s. 66-68
13 S. Çelik, Süleymaniye Külliyesi Malzeme, Teknik ve Süreç, Ankara, 2009 14 S. Çelik, Age.,s. 236-237
15 Osmanlı Mimarisinin yanında Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisindeki taçkapılar konularında
önemli çalışmaları bulunan yazar bu alanda çalışma yapmış araştırmacıların başında gelmektedir. A. Ödekan, “ Taçkapılar”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, Cilt:1, İstanbul, 1988, s. 521- 524
16 A. Ödekan, “ Some Observations on Mukarnas Decaration of the Portal Coverings of the Sinan
Period”, II. Uluslar arası Türk İslam Bilim ve Teknoloji Kongresi, Cilt:2, İstanbul, 1986, s. 115- 124
8 Erzen’in 2008 yılında hazırladığı kitabında ise Sinan dönemi portalleri kısa bir paragraf ile ele alınmış portallerin cami mimarisinde nerede konumlandığı belirtilmiştir17. G. Ramazanoğlu’nun 1995 yılında basılan kitabında ise Koca Sinan tarafından inşa edilen bazı camilerin mihrap, minber ve giriş kapılarındaki süsleme tezyinatından genel olarak bahsedilmeye çalışılmıştır18. E. Egli ise, Osmanlı Altın Çağının Mimarı olarak tanıttığı Koca Sinan ile ilgili yayınında Sinan’ı yaşamı ve belli başlı yapıtları ile anlattıktan sonra Sinan’ın biçim açısından mimarisi bölümünde kısmen ele aldığı ve kapılar olarak nitelediği bölümde Baş mimarın bazı yapılarında cepheden taşkın olmayan kapılar tercih ettiğini kısaca belirtmeye çalışmıştır19.
Mimar Sinan Dönemi yapı taçkapıları konusunda yapılan araştırmaların dışında Osmanlı öncesi Türk mimarisine ait taçkapılarla ilgili yayın ve araştırmalar azımsanmayacak derecededir. Bunlar arasında Rahmi Hüseyin Ünal’ın Osmanlı öncesi Türk mimarisini kapsayan yayını yöntem ve terminoloji açısından önem taşımaktadır20. Anadolu Selçuklu döneminden sağlam olarak günümüze ulaşan 150 adet özgün taçkapı malzeme, teknik ve süsleme özellikleri açısından değerlendirilmiş olup bu alanda yapılmış en kapsamlı çalışma niteliğindedir. Eserde taçkapılar katalog şeklinde verilmemiş taçkapıların kökeni, taçkapıyı oluşturan unsurlar ve süsleme özellikleriyle ele alınmıştır. Çalışma hazırlandığı dönem göz önüne alındığında terminoloji ve tipolojik değerlendirme açısından temel başvuru kaynağı niteliğindedir. Bunun dışında Osmanlı Mimarisi alanında yapılan en önemli eserin başında gelen Usul-i Mi’mari Osmani’de Sinan dönemine ait bazı önemli yapılar hakkında bilgiler verilmiş ve özellikle Selimiye ve Süleymaniye gibi camilerin avlu giriş taçkapıları detaylı çizimleri yapılarak yayımlanmıştır21
Osmanlı öncesi Anadolu Türk Mimarisindeki Taçkapılar hakkında Ayla Ödekan tarafından hazırlanan doktora tezi taçkapılarla doğrudan ilgili önemli bir çalışmadır22. Dört bölümden oluşan tezin giriş niteliğinde olan birinci bölümünde mukarnas kelimesinin anlamı ve kökeni üzerinde durulmuştur. Tezin ana bölümünü oluşturan ikinci bölümde mukarnaslı portal örtülerinin geometrik şemalarından
17 J.N. Erzen, Mimar Sinan Dönemi Cami Cepheleri, Ankara, 2008, s. 8 18 G. Ramazanoğlu, Mimar Sinan’da Tezyinat Anlayışı, Ankara, 1995 19 E.Egli, Osmanlı Altın Çağının Mimarı Sinan, İstanbul, 2009, s. 240-242
20 R.H. Ünal, Osmanlı Öncesi Anadolu-Türk Mimarisinde Taçkapılar, İzmir, 1982 21 İ. Ovalıoğlu vd., Usul-i Osmanı Mimari, İstanbul, 2010
22 A. Ödekan, Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisinde Mukarnaslı Portal Örtüleri, İstanbul,
yararlanılarak bir tipoloji denemesi yapılmıştır. Üçüncü bölümde katalogda elde edilen veriler değerlendirilirken dördüncü bölümde Anadolu’da Osmanlı öncesi portal örtülerinin etki alanları belirlenmiştir. Çalışmanın sonucunda mimarlık bezemesi olarak öne çıkan mukarnasın İslam mimarisinde özellikle Anadolu Türk mimarisindeki önemi vurgulanmıştır.
Anadolu Selçuklu dönemi taçkapılarına dikkat çeken diğer bir isim de Semra Ögel’dir23. Anadolu Selçuklu dönemine ait pek çok taçkapının bölümleriyle birlikte ele alındığı çalışmada yazar katalog içinde taçkapıları detaylandırmıştır. Aynı yazarın Yıllık Araştırmalar Dergisinde yayınladığı bir diğer makalesinde de Selçuklu taçkapıları ile Karaman Hatuniye Medresesi Taçkapısını benzer ve farklı yönleriyle kıyaslamıştır24. Yazarın son yıllarda bu konu hakkında doğrudan yayınlamış olduğu en dikkat çekici yayınların başında ise “Taçkapılar” adlı makalesi gelmektedir25. Anadolu Selçuklu dönemi taçkapılarını örneklerle ele alarak değerlendiren yazar Selçuklu taçkapılarının bezeme özellikleri üzerinde ayrıntılı bilgi vererek taçkapı elemanları ve taçkapıların yapılardaki konumları üzerinde durmaya özen göstermiştir.
Z. Bayburtluoğlu’nun “ Anadolu Selçuklu Devri Büyük Programlı Yapılarında Önyüz Düzeni”26 adlı makalesinde Anadolu Selçuklu dönemine ait çeşitli yapıları cephe düzeni açısından incelemiş ve yapılara ait taçkapılar hakkında ayrıntılı bilgiler vermiştir.
Selçuklu dönemi taçkapılarına dikkat çeken bir diğer çalışmada T. Cantay tarafından hazırlanmış olan doktora tezidir27. Anadolu Selçuklu dönemi yapılarını bütünüyle cephe düzeni ve taçkapılar ölçeğinde ayrıntılı bir şekilde değerlendiren araştırmacı yapıları katalog içinde ele almıştır.
Bu dönem taçkapıları hakkında genel içerikli yayın çalışmalarının dışında yapı bazında yürütülen taçkapı çalışmaları da bulunmaktadır. Bunlar arasında S. Tansuğ’un “ Soyutlamaya İlişkin Olarak Selçuk Portali Üstüne” adlı makalesi28
23 S. Ögel, Anadolu Selçukluların Taş Tezyinatı, Ankara, 1987
24S. Ögel, “Bir Selçuklu Portalleri Grubu ve Karaman’daki Hatuniye Medresesi Portali”, Yıllık
Araştırmalar Dergisi, Sayı:2, 1957, s. 115-119
25 S. Ögel, “ Taçkapılar”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, Cilt:1-2, Ankara,
2006, s. 469- 484
26 Z. Bayburtluoğlu, “Büyük Programlı Selçuklu Yapılarında Önyüz Düzeni”, Vakıflar Dergisi,
Cilt:11, 1976, s. 67-106
27 T. Cantay, XII-XIII. Yüzyıllarda Anadolu’da Cephe Mimarisinin Gelişmesi (İ.Ü. Edebiyat
Fakültesi Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1982
28 S. Tansuğ, “ Soyutlamaya İlişkin Olarak Selçuk Portali Üstüne”, Yeni Ufuklar, Cilt: XXII, Sayı:
10 dönem taçkapılarındaki süsleme programından bahsetmektedir. H.Arel’in “ Divriği Ulu Cami Kuzey Portalinin Mimari Kuruluşu”29 ve “ Divriği Ulu Cami Tekstil Kapısı ve Diğerleri”30 adlı makaleleri ile O. C. Tuncer’in “ Kayseri Yedi Selçuklu Taçkapısında Geometrik Düzen”31 ve “ Niğde Alaaddin Camisi Doğu Taçkapısı”32 isimli makaleleri bunlara örnektir.
Ş. Çakmak’ın “Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Taçkapılar”33 adlı çalışması Erken Osmanlı Dönemi taçkapılarını bütünüyle ele alarak bu alana ışık tutması açısından önemli bir çalışmadır. 1300-1500 yılları arasında inşa edilen yapılara ait toplam 100 özgün örneğin incelendiği bu çalışmada taçkapılar genel mimari özellikleri, taçkapıyı oluşturan unsurlar ve süsleme özellikleri açısından incelenmiştir. Çalışmada ayrıca Anadolu Selçuklu dönemi taçkapıları ile Erken Osmanlı dönemi taçkapıları arasındaki benzer yönler ve farklılıklarda değerlendirilmiştir.
Taçkapılar konusunda önemli çalışmaları bulunan Ayla Ödekan, 1981 yılında doçentlik tezi olarak hazırladığı çalışmasında Erken Osmanlı dönemine ait mukarnas kavsaralı taçkapıları katalog halinde incelemiş, Selçuklu dönemi ile bu dönem arasında bir kıyaslama yapmıştır34. Erken Osmanlı dönemi taç kapılarını cephe düzeni içinde değerlendiren bir diğer çalışma ise A. Ersen tarafından hazırlanmıştır35.
Osmanlı mimarisinde Erken ve Klasik dönemde olduğu gibi Geç dönemde de ilgili yayınların yetersiz oluşu, bu dönem ile ilgili yayınlarda da taçkapıların ayrıntılı bir şekilde tanıtılmaması ve özellikle taçkapı profillerine dahi yer verilmemesi ne yazık ki önemli bir eksiklik olarak görülmektedir. Bu dönem taçkapıları için ele alabileceğimiz tek yayın ise Yaşar Çoruhlu tarafından hazırlanmış olan makale çalışmasıdır36. Çalışmasının giriş bölümünde taçkapının kökeninden bahseden yazar
29 H. Arel, “ Divriği Ulu Cami Kuzey Portalinin Mimari Kuruluşu”, Vakıflar Dergisi, Cilt:5, 1962, s.
99-111
30 H. Arel, “ Divriği Ulu Cami Tekstil Kapısı ve Diğerleri”, Vakıflar Dergisi, Cilt:5, 1962, s. 113-125 31 O.C. Tuncer, “ Kayseri Yedi Selçuklu Taçkapısında Geometrik Düzen”, Vakıflar Dergisi, Cilt:26,
1997, s105-152
32 O.C. Tuncer, “ Niğde Alaaddin Camisi Doğu Taçkapısı”, VI. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti
Semineri Bildirileri Kitabı, Konya, 1997, s. 113-126
33 Ş. Çakmak, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Taçkapılar ( 1300-1500), Ankara, 2001 34 A. Ödekan, Erken Dönem Osmanlı Mukarnaslı Kapı Nişi Örtüleri, ( Basılmamış Doçentlik
Tezi)İstanbul, 1981
35 A. Ersen, Erken Osmanlı Mimarisinde Cephe Biçim Düzenleri ve Bizans Etkilerinin Niteliği,
İstanbul, 1986
36 Y. Çoruhlu, “ Batılılaşma Dönemi İstanbul Cami Mimarisinde Taçkapılar”, Türk Dünyası
örnekler bölümünde Geç dönem İstanbul’daki cami taçkapıları üzerinde durmuş ve tek tek örnekler üzerinden gidilerek değişiklikleri anlatmıştır.
Ansiklopedi maddesi olarak Yaşar Çoruhlu’nun İslam Ansiklopedisinde yer alan “ Kapı” maddesinde, kapının kelime anlamı, Türk İslam sanatı içindeki yeri ve özellikle taçkapı konusu üzerinde durulurken bazı önemli taçkapılardan da kısaca bahsedilmiştir37. Ayla Ödekan’ın Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisinde yayınlanan “ cümle kapısı” maddesinde ise taçkapı terimi hakkında genel bilgiler verilerek İslam mimarisinde taçkapının yerinden bahsedilmiş özellikle Orta Asya ve İran’da karşılaşılan geleneksel taçkapı tipolojisinden bahsedilmiştir38. Ayrıca Osmanlı döneminde Bayezıd ve Fatih Camileri cümle kapılarına da kısaca değinilmiştir.
Son yıllarda Türk sanatı tarihiyle ilgili yapılan araştırmaların sayısında ve niteliğinde önemli bir artış görülmektedir. Özellikle Osmanlı sanatı ve mimarisi ve Mimar Sinan ile ilgili yayınların sayısında gözle görülür bir artış izlenmektedir. Buna karşın Mimar Sinan’ın yapılarındaki giriş cepheleri ve taçkapıları hakkında bir çalışmanın olmaması ise bu konunun ne kadar ihmal edildiğini göstermektedir. Yukarıda verilenler kaynaklar incelendiğinde, yayınlarda özellikle büyük ve önemli yapıların üzerinde durulmuş ve bunlar hakkındaki bilgiler ise daha çok genel bir biçimde verilmiştir. Hazırlanan bu tez çalışması ile Türk Dünyasının en büyük mimarı olan Koca Sinan’ın inşa ettiği yapılardaki en önemli unsurların başında gelen abidevi taçkapı geleneğinin bütünüyle ortaya konulması hedeflenmiştir.