1971 yılı son u n d a 16.273 m ilyon lira olan B ankam ız kredileri 1972
yılında 3.261 m ilyon lira (% 20.0) a rta ra k yıl sonunda 19.534 m ilyon liraya çıkm ıştır (24 sayılı cetvel).
M erkez B ankası kredileri yıl içinde ana çizgileri em isyon h a re k e tle rin e paralel bir se y ir izlem iştir. K rediler m ayıs so n u n a k a d a r gerileyerek 16.273 milyon liradan 15.082 milyon liraya inm iştir. H aziran ayından itibaren artm ay a başlam ış olan M erkez Bankası kredileri ağ u sto s v e kasım a y la rındaki gerilem eler dışında yıl sonuna k a d a r a rtm ay a devam etm iş ve aralık sonunda 19.534 m ilyon liraya çıkm ıştır. A ğustos ayındaki gerilem e dolaylı kredilerdeki, kasım ayındaki gerilem e ise dolaysız kredilerdeki azalm alarla ilgilidir. Yılın ilk beş ayında 1.191 m ilyon lira azalm ış olan Bankam ız kredileri son yedi ayda 4.452 m ilyon lira a rtm ıştır. 1972 yılında
M erkez Bankası kredilerinde m eydana gelmiş olan 3.261 milyon liralık
a rtışın 1.702 milyon lirası kam u sektörüne açılan dolaysız kredilerde,
1.559 m ilyon lirası ise bankalara açılar dolaylı kredilerde olm uştur 1972 yılı sonu itibariyle 19.534 milyon liralık toplam M erkez Bankası k redilerinin 13.541 m ilyon lirasını (9c 69) doğrudan doğruya ilgili kuruluş lara a ç d a n dolaysız krediler ve 5.993 milyon lirasını (7c 31) bankalar ara- cılığiyle açılan krediler teşkil etm iştir. 1971 yılı sonunda dolaysız kredi lerin p ayı % 73 ve dolaylı kredilerin payı % 27 idi.
Bankam ı:; dolaysız kredileri, Bankalar Tasfiye Fonu bir yana b ıra kılırsa, k am u kesim ine açılan kredileri, bankalar aracılığı ile açılan dolaylı k red iler ise özel kesim e açılan kredileri tem sil etm ektedir.
M erkez B ankasının dolaysız kredileri Hâzineye, Toprak Mahsulleri
O fisine, Tekel İdaresine, Ş eker Şirketine ve Bankalar Tasfiye Fonuna
açılan k red ileri kapsam aktadır. Şeker Şirketine dolaylı olarak açılan k re d iler ban k aların m uhasebe kayıtlarına paralel olarak dolaysız krediler için de g ö sterilm iştir.
M erkez B ankasınca doğrudan doğruya açılan krediler 1972 yılında
% 14,4 o ran ın d a a rta ra k 11.839 milyon liradan 13.541 milyon liraya çık
m ıştır. Böylece dolaysız kredilerde m eydana gelen 1.702 milyon liralık
a rtışın 1.381 milyon lirası H azine kısa vadeli avansında, 350 milyon lirası
T o p ra k M ahsulleri Ofisi kredilerinde olmuş, Bankalar Tasfiye Fonuna
aç ılan k re d ile r 29 m ilyon lira azalm ıştır.
B ankam ızın kam u kesim ine açtığı dolaysız krediler içinde yeri en
önem li o lan H azine kısa vadeli avans hesabı 1971 yılı sonunda 6.088 m il yon lira iken 1972 yılında 1.381 milyon lira (% 22,7) a rta ra k yıl sonunda
7.469 m ilyon liraya çıkm ıştır. Bu avansın lim iti 1211 sayılı Bankamız
K an u n u n u n 50 inci m addesi hükm ü gereğince cari yd Genel Bütçe ödenek leri to p lam ın ın % 15 idir. Bu azam i limit çerçevesinde yıl içinde uygula n acak n isp et M aliye Bakanlığı ile Bankamız arasında kararlaştırılır.
K atm a Bütçeli İdareler içinde Bankam ızın kredi açtığı tek kuruluş T ekel İdaresidir. Tekel İdaresine açılan krediler tü tü n kam panyalarının d e ste k len m e sin d e kullanılm aktadır. Bu krediler 1971 yılında olduğu gibi 1972 y ılında da bir değişikliğe uğram adan bütün yıl boyunca 1.750 milyon lira d a k alm ıştır.
T o p ra k M ahsulleri Ofisine hububat alanlarının finansm anı için açılan k re d ile r 1971 yılı sonunda 3.000 milyon liraya inmişti. 1972 yılının ilk ay ların d a Ofis bir m ik tar daha ödem e yapmış ve m ayıs ayı sonunda borç bak iy esi 2.500 m ilyon liraya inm iştir. 31.5.1972 tarihine kadar 1971 yılı
kam pan y asın d an 2.257.664 to n alım y ap ılm ıştır. 1972 yılı k am panyası atım ları için O fise m ayıs so n u n d a 1.200 m ilyon liralık ve a ğ u sto s b a şla rında 300 m ilyon liralık olm ak ü z e re toplam o lara k 1.500 m ilyon liralık d aha lim it tan ın m ıştır. Ofis alım k a m p a n y a sı dolayısiyle eylül so n u n a k a d a r bu lim itten 1.250 m ilyon liralık kredi kullanm ış v e borç bakiyesi eylül sonunda 3.750 m ilyon liraya yük selm iştir. Bu bakiye O fisin son üç ayda yaptığı ödem elerle yıl sonunda 3.350 m ilyon liraya inm iştir. T o p rak M ah sulleri Ofisi 31.12.1972 tarih in e k a d a r 1972 k a m p a n y a sın d a n 1.478.393 tonluk alım yap m ıştır. G eçen yıl alım ları yıl so n u n a k a d a r 2.174.974 ton idi.
Şeker Ş irk etin in 1971 so n u n d a 675 m ilyon lira o la n ticari kredi b aki yesi 1972 yılında m a rt so n u n a k a d a r 250 m ilyon lira a rta ra k 925 m ilyon liraya çıkm ıştır. D aha so n rak i a y la rd a y a p ıla n ödem eler sonunda borç bakiyesi yeniden 675 m ilyon lira y a inm iştir. Ş eker Ş irk e tin in 34 m ilyon lira olan zirai kredisi ise 1972 y ılında bir değişikliğe u ğ ram a d an aynı s e viyede kalm ıştır.
M ali bünyeleri bozulduğu için ted ricen tasfiyeye tabi tu tu lm u ş olan b ankaların tasfiy elerin d e k u llan ılm ak üzere B ankalar T asfiye Fonuna 1972 yılında da yeni kredi açılm am ıştır. Bu Foıı’da biriken p a ra la rla M erkez Bankasının d a h a ünce açtığı kredU erin bir kısm ı ödenm iş ve böylece 1971 yılı sonunda 292 m ilyon lira olan borç bakiyesi 1972 yılı son u n d a 263 m il yon liraya inm iştir.
Döviz rezervlerinin hızla a rtm a y a devam etm esi, T o p rak M ahsulleri Ofisi alım larının 1972 yılında da bir m ik tar artm asın ın beklenm esi ve H azine kısa vadeli avansının B ütçe giderleri ile birlikte yükselm esi em is yon üzerinde a rtırıcı etkiler yapacağı için M erkez B ankası özel kesim kredileri uygulam asında yıl b aşından itibaren d ik k atli d a v ra n m ıştır. 1972 yılında d a devam etm iş olan hızlı m evduat a rtışı ban k aların diğer kaynaklarını y eterli m iktarda beslediği için ree sk o n t k a y n a k la rın ın d aha az kullandırılm ası kolayca m üm kün olm uştur. Böylece 1971 sonunda 4.434
milyon lira olan bu k rediler m a rt ayı sonunda 2.477 m ilyon liray a ve
ağ u sto s sonunda 1.934 m ilyon liray a k a d a r inm iştir. Eylül ayından sonra banka kredilerindeki a rtış hızlanm ış ve buna p aralel o la ra k b ankaların M erkez Bankası finansm anına olan ihtiyaçları da yükselm iştir. Yılın son dört ayında M erkez B ankasının b an k a la ra açtığı kred iler 4.059 m ilyon lira artm ıştır. Bu a rtışın 3.145 m ilyon lirası Z iraat B ankasına açılan k redilerde m eydana gelm iştir. Bu nevi k redilerim iz yıl sonunda 5.993 m ilyon liraya çıkarak 1971 so n u n a kıyasla J.559 m ilyon lira a rtm ıştır.
Bankam ızın özel kesim e b a n k a la r aracılığı ile açtığ ı k re d ile r sanayi, ihracat, tarım , küçük sa n at ve tic a re t alanlarını k ap sam ak tad ır. B anka mızın sanayi kesim ine açtığı beş g ru p kredinin toplam ı 1972 yılında 907 milyon liradan 962 m ilyon liraya çık arak 55 m ilyon lira a rtm ıştır. S anayi kesim ine açılan kredilerde m evsim lik harek et zayıf olduğu için bu k re
dilerin yıl içindeki gelişm eleri düzenli bir seyir izlememiştir. 55 milyon liralık a rtış norm al sanayi senetleri ile Süm erbaıık’a pam uk alımları için açılan kredilerden ileri gelmiş, diğerleri 1971 sonuna göre azalm ıştır. 1972 yılında norm al sanayi senetleri 23 milyon lira. Süm erbank'm pamuk alım k red ileri 179 m ilyon lira artm ış, sanayicilerin ticari senetleri 7 milyon lira, önceliği olan sanayi kollarına açılan krediler 44 milyon lira ve san a yicilerle ilgili “belgeli ih racat" kredileri 9G milyon lira azalm ıştır.
İh ra c a t alanı ile ilgili Bankamız kredileri 1972 yılında 803 milyon lira d a n 1.998 m ilyon liraya çıkarak 1.195 milyon lira artm ıştır. İhracat k redileri; a) ih ra c at m uam elelerini satış ve hazırlık dönem inde finanse eden krediler, b) tü tü n finansm anı ve c) ihracatla ilgili Tarım Satış Koo p e ra tifle ri ve B irlikleri kredileri olmak üzere üç gruptur. 1972 yılında ih ra c a t sa tış v e hazırlık kredileri 362 milyon liradan 345 milyon liraya inerek 17 m ilyon lira azalm ış, buna karşılık tü tü n finansm anı kredileri 214 m ilyon liradan 339 milyon liraya çıkarak 125 milyon lira ve Tarım S a tış K ooperatifleri kredileri 227 milyon liradan 1.314 milyon liraya çıka ra k 1.087 m ilyon lira artm ıştır. T. C. Ziraat Bankasının kendi kaynağından ve M erkez Bankası reeskontundan yararlanarak b u K ooperatiflere açtığı k red iler 1971 sonunda 3.270 milyon lira iken 1972 sonunda 3.401 milyon lira o lm u ştu r.
M erkez B ankasının tarım kredileri, Z iraat Bankası aracılığiyle Tarım K redi K ooperatiflerine açılan krediler ile bölge bankalarının m iktarı belirli s e n e t reesk o n tların ı kapsam aktadır. M erkez Bankasının tarım kesimine a ç tığ ı k red iler 1972 yılında 1.990 milyon liradan 1.966 milyon liraya inerek
24 m ilyon lira azalm ıştır. Tarım Kredi K ooperatiflerine açılan krediler
1.946 m ilyon liradan 1.918 milyon liraya inerek 28 milyon azalmış, diğer tarım kredileri ise 44 m ilyon liradan 48 milyon liraya çıkarak 4 milyon lira a rtm ıştır.
T. H alk B ankası aracılığiyle açılan küçük sa n at ve esnaf kredilerinin b o rç bakiyesi 1971 yılı sonunda 359 milyon lira, 1972 yılı sonunda ise 399 m ilyon liradır. M erkez Bankasının küçük san at ve esnaf kesim ine aç tığ ı k red ilerd ek i a rtışın 40 milyon liradan ibaret olm ası Halk Bankasının d a kendi k ay n ak ların d ak i a rtışa dayanarak M erkez Bankası reeskontlarına d a h a az ihtiyaç duym ası ile ilgilidir. Türkiye Halk Bankasının küçük sanat v e e sn a f kredileri 1972 yılında 271 milyon lira artış kaydetm iştir.
T ic a re t alanı ile ilgili M erkez Bankası kredileri normal ticari senet re e s k o n tla rı ile tahvil Çizerine avansları kapsam aktadır. Bu krediler 1972 y ılın d a 227 m ilyon liradan 172 milyon liraya inerek 55 milyon lira azal m ıştır. A zalm a ticari sen etlerde olmuş, tahvil üzerine avanslar 3 milyon lira a rtm ıştır.
G enellikle k alk m an bütün ülkelerde olduğu gibi kalkınm a g ay retle rim izin belli başlı problem lerinden biri orta ve uzun vadeli yatırım fon
ları noksanlığıdır. B ankalar sistem im izd e sanayi b a n k a la rı uygulam ası dışında o rta vadeli kredi im kânı ilk o lara k 14.1.1970 tarih ve 1211 saydı M erkez B ankası K anunu ile g e tirilm iştir.
1211 sayılı K anunun 46 ncı m addesi hükm ü ile M erkez B ankasına vadelerine en çok beş yıl kalm ış olan se n e tle ri re e sk o n ta kabul etm ek yetkisi verilm iştir. M erkez B ankası o rta vadeli k red i uygulam asına
11)70 yılı kasım ayından itib are n b aşlam ıştır.
Ekonom ide birikm iş se rm a y e p o tan siy elin in b ir kısm ının tic a re ti değil sanayii finanse edecek hale g e tirilm e si ve bu a lan a k an a lize edilebilm esi o rta vadeli kredi çalışm aların ın ilk am acı o lm u ştu r. 10.8.1970 tarih ve 7/1100 sayılı K ararnam e ile bir yılı aşan vadeli m e v d u a t faizi % 6 dan % 9 a çıkarılm ış ve böylece o r ta vadeli k red ilere y a k la şık vadede fonlar teşvik edilm iştir. Yine aynı tarihli ve 7 /1118 say d ı K ararn am e ile ise banka ve m ü stak rize M erkez B ankası nezdindeki S elek tif Kredi Fonundan faiz farkı ödem esi usulü g etirilm iştir. K ararn am ed e, başlan g ıçta sadece tarım alanına m ü n h asır olm ak üzere, faiz farkı ödenm esi o rta vadeli kredilerde daha yüksek tu tu la ra k o rta vadeli k red ilerin teşvikine başlanm ıştır.
3.9.1970 tarih li ve 7/1198 sa y ılı K ararn am e ise ban k a ve m ü stak rize
yapılan faiz ödem esi o ran larım y ü k seltm iş ve ay rıca tarım yanında diğer se k tö rle re de o rta vadeli kredi u y g u lam asını g etirm iştir. 15.10.1970 tarihli ve 7/1380 sayılı K ararnam e o rta vadeli kred ilere u y g u lan acak faiz oranını fark lılaştıra ra k genel faiz o ran ın ın ü zerine çıkarm ış ve böylece o rta vadeli kredileri b an k a la r içinde cazip h a le g etirm eye çalışm ıştır. 1970 yılında yapılan bu başlangıç çalışm aların d an so n ra M erkez B ankası 1971 yılında o rta vadeli kredi uygulam asına başlam ış ve 1971 yılı sonuna k a d a r 148 milyon liralık kredi açm ıştır.
O rta vadeli kredi çalışm aları M erkez B ankasının 11.3.1972 tarih li bir K ararı ile önem li bir gelişm e g ö sterm iştir. 1211 sayılı K anunun 40 mcı m addesi M erkez B ankasına genel kredi hacm i içinde çeşitli kredi nevile-
rinin ihtiyaçlara uygun, plan v e program hedeflerini gerçekleştirecek
şekilde se k tö rle r ve konular itibariyle dağılım ını düzenlem e yetkisi v e r m ektedir. M erkez Bankası da bu y etkiye d a y a n ara k 11.3.1972 tarihinde yayınladığı bir Tebliğ ile b an k a la ra plasm an toplam larının en az % 10 unu belli nitelikteki o rta vadeli k red ilere tahsis e tm e zorunluluğunu getirm iştir.
Bu son k a ra r ve daha önce alm an k a ra rla ra göre o rta vadeli kredi uygulam asının esaslarını şöylece belirtebiliriz. Belirli 20 banka toplam
plasm anlarının CA 10 unu projeye bağlı yatırım , tevsi ve m odernleştirm e
ile ilgili o rta vadeli sanayi, m aden, gemi inşası, gem i inşa tesisleri ve turizm kredileri ile faaliyete yeni girecek bu kabil teşebbüslerin yine o rta vadeli ve projeli işletm e kred ilerin e tah sis etm ek zorundadırlar. O rta
vadeli kredilere diğer kredilere göre daha yüksek olan ‘/c 12 faiz haddi uygulanarak bankalar bu alana kredi verm eye teşvik edilm ektedir. Faiz farkı ödem esi uygulam asına göre orta vadeli gemi inşası ve gemi inşa tesisleri yatırım ve işletm e kredilerinde bankalara % 2, m tistakrize % 5 oranında, teşviki öngörülen sanayi kollarına verilecek orta vadeli kredi lerde b an k alara 1,3, m tistakrize % 2 oranında, diğer o rta vadeli sanayi ve turizm kredilerinde bankalara ve m üstakrize % 1 faiz farkı ödemesi öngörülm üştür. Ancak, faiz farkı ödemesi yapılabilmesi için bazı şartların m evcut olm ası gereklidir. Bu krediler için yatırım ları ve ihracatı geliştirm e ve teşvik bürosundan özel teşvik belgesi veya kredi belgesi alınması zorun lu idi. Bu belgeler aynı zam anda bankaların M erkez Bankası orta vadeli reeskont kredisinden yararlanm aları için de gerekli bulunuyordu.
Y ukarda belirttiğim iz ş a rtla r içinde 1972 yılına M erkez Bankası Teb liği kapsam ına giren 20 bankanın kasım sonu itibariyle o rta vadeli kredi
leri 1.592 m ilyon liraya yükselm iştir. Kesin olm ayan bu verilere göre
1.592 m ilyon liralık kredinin 1.410 milyon lirası sanayi sektörüne, 58 m il yon lirası m adenciliğe, 44 milyon lirası gemi inşasına, 52 milyon lirası h a riç te n geıııi satın alan nıüesseselere ve 27 milyon lirası turizm e açıl m ıştır. Toplam o rta vadeli kredilerin 810 milyon lirası yatırım , 183 m il yon lirası tevsi, 21 milyon lirası m odernleştirm e, 240 milyon lirası işletme kredisidir; 338 milyon lirası ise bu am açlarla kullanılm ak üzere ortak b an k alarca Sınaî Yatırım ve Kredi Bankasına verilm iştir.
O rta vadeli kredi uygulam asına 1972 yılında M erkez Bankası devam etm iş ve vadesine en çok beş yıl kalan ve belirli şa rtla ra uygun senetleri % 9 haddi üzerinden reeskonta kabul etm iştir. 1972 yılı sonu itibariyle M erkez Bankası bankalara 1.039 milyon liralık o rta vadeli reeskont m u ta b a k a tı verm iştir. B ankalar yıl sonuna k a d a r bu m utabakata dayanarak re e sk o n ta 704 milyon liralık senet getirm işler ve bunun 496 milyon lirasını kullanm ışlardır. Böylece 1971 yılı sonunda 148 milyon lira olan Merkez B ankası o rta vadeli kredileri borç bakiyesi 1972 yılında 348 milyon liralık b ir a rtış g östererek yıl sonunda 496 milyon liraya çıkm ıştır.
C. A ltın ve Döviz Durum u
1971 yılı sonunda 106.206 kg. olan M erkez Bankası toplam altın mev
cu d u 1972 yılında EMA ve U luslararası Para Fonu ile yapılan altın işlem leri so n ucunda 1972 yılı sonu itibariyle 11^932 kg. a yükselm iştir. Bunun 107.821 kg. ı uluslararası ayarlı ve 3.111 kg. ı da sikke ve düşük ayarlı altın d ır. Evvelce ınerhun bulunan altınlarım ız 1971 yılında rehinden kur tarılm ış olduğu için altınlarım ızın tam am ı serbest bulunm aktadır.
M erkez B ankası altın ve döviz rezerv leri 1971 yılı so n u n d a 10.469 milyon lira tu ta rın d a iken 1972 yılı içinde 7.897 m ilyon lira a rta ra k 18.366 m ilyon liraya y ü k selm iştir (27 sayılı cetvel). A ltın ve döviz m e v c u tla n A. B. D. d o la n o lara k ifade edildiği tak d ird e 1972 sonu itibariyle 132 m il yon dolarlık altına, 1.190 m ilyon d olarlık k o n vertibl döviz m evcudu e k lenir ve bunların toplam ından 10 m ilyon d o lar tu ta rın d a k i konvertibl döviz alacaklıları d ü şü lü rse geriye 1.312 m ilyon dolarlık re z e rv kaldığı görtiltir (26 sayılı cetvel). 1971 yılı son u n d a rezerv ler 748 m ilyon dolardı. 1972 yılı sonunda 1971 so n u n a kıyasla k o n v ertibl altın v e döviz m ev cu tların d a m eydana gelm iş olan 564 milyon dolarlık artış, altın m ev cudunun 6 m ilyon dolar, döviz borçluları hesabının 563 m ilyon dolar ve döviz alacaklıları hesabının 5 m ilyon d o lar artm ası sonucudur.
A ltın ve döviz rezervlerindeki a rtışla rı ve nedenlerini öd em eler d e n gesi ile ilgili bölüm de ayrıntılı o lara k inceleyeceğiz. B urada rezerv y ü k selişini 1972 yılında ih ra c at gelirleri, tu ris tik gelirler, işçi dövizleri g e lir leri ve diğer döviz gelirlerinin a rtışı yanında Dövize Ç evrilebilir M evduat hesaplarındaki önem li yükselm elerin de etkilem iş olduğu belirtilm ekle ye- tinilm ektedir. A ltın ve döviz rezervlerindeki gelişm elerin b an k n o t em isyonu üzerindeki etkilerini ise y u k a rıd a b an knot em isyonu ile ilgili bölüm de incelem iştik.