Menzil Bölgesinde Demiryolu Hizmetlerinin Yürütülmesi

Birinci Dünya Savaşı yıllarında çağın en önemli ulaşım aracı olan demiryolları, barış dönemlerinde bulundukları bölgelerin iktisadi yapısına büyük katkı sağladıkları gibi savaş dönemlerinde de askerin cepheye sevk edilmesi ve ordunun lojistik gereksinimlerinin ivedilikle harp alanına ulaştırılmasındaki rolü herkesçe malumdu273_.

Bu bakımdan harp müddetince demiryollarından azami surette istifade edilmek amacıyla Harbiye Nezaretine bağlı olarak Askeri Demiryollarının İdaresi teşkil edildi. Bu idare harbin sonuna kadar varlığını sürdürdü. Harbin neticelenmesiyle bu idare Nafia Nezaretine devredildi274.

Menzil bölgesindeki demiryollarının tüm idaresi ise askeri idarenin uhdesindeydi. Zira bu bölgedeki demiryolları Genelkarargȃh’ta bulunan Demiryolları Genel Müdürlüğü tarafından (Demiryolları Müdür-ü Umumiyesi) yürütülürdü. Bu

270 _{Erik Jan Zürcher, a.g.e., s. 192; General F. C. Aspinall Oglander, a.g.e., s. 30.}

271 _{Harp döneminde Osmanlı elinde yalnızca 208 lokomotif bulunuyordu. Eric Jan Zürcher, a.g.e, s. 193;} Aspinall Oglander, a.g.e, s. 30; Veli Yılmaz, “Birinci Dünya Harbi ve Çanakkale Savaşları”, s. 123. 272 _{Şevket Pamuk, Osmanlıdan Cumhuriyete Küreselleşme, İktisat Politikaları ve Büyüme, s. 145-147;}

Ober (Kaymakam), a.g.e., s. 25-31; Birinci Dünya Harbi İdari Faaliyetler ve Lojistik, “X ncu Cilt”, s. 585.

273 _{Demiryolları ulaşımının modern savaşlara katkısı ilk olarak 1870 Fransa-Prusya savaşında ispat} edilmişti. Geniş bilgi için Bkz. Eric Jan Zürcher, a.g.e., s. 71-72.

müdürlük Menzil Genel Müfettişliği veya doğrudan doğruya Başkumandanlıktan aldığı emir ve talimatlara göre demiryoluyla yapılacak nakliyat hususunda gerekli tedbirleri alarak demiryolu sevkiyatı ile ilgili hususları düzenlerdi. Dolayısıyla menzil mıntıkası dâhilindeki demiryolu sevkiyatına ilişkin hizmetler, demiryollarına ait makamların uhdesinde gerçekleştirilirdi ve bu hizmetlerin işleyişine her ne suretle olursa olsun Ordu Menzil Müfettişlikleri tarafından müdahale edilemezdi275_{. Ancak menzil mıntıkası}

sınırları içinde bulunan demiryolu istasyonlarındaki yükleme-boşaltma hizmetleri menzile ait hamal veya amele taburları tarafından gerçekleştirilirdi276_.

Menzil bölgesinde bulunan önemli istasyonlarda nakliye hizmetlerinin sorunsuz işleyebilmesi ve yapılacak sevkiyat ile ilgili hesapların tutulması amacıyla bir istasyon kumandanlığı teşkil edilirdi. Bir kumandan ve buna bağlı bir heyetten oluşan istasyon kumandanlığının vazifesi sevk edilen kafilelerin başında bulunan kafile kumandanları ile demiryolu memurları arasındaki eşgüdümü sağlamaktı277_{. Nitekim Menzil}

Müfettişliği, kendi ulaşımı ile hususları istasyon kumandanlarına bildirir ve bu kumandan da demiryolu makamları ile birlikte gerekli tedbirleri alırdı278_.

Ülkedeki demiryolları şebekesi, muharebelerin cerayan ettiği Gelibolu yarımadasının oldukça uzağında kalmasına rağmen demiryollarından önemli ölçüde istifade edildi. Bunda Rumeli demiryolu hattı ve Anadolu demiryolu hatları gibi iki umumi demiryolu hattının, 5’inci Menzil sınırları içinde yer alıyor olmasının etkisi büyüktür.

Muharebeler süresince kullanılan en önemli demiryolu hattı, İstanbul’dan Edirne’ye uzanan Rumeli demiryolu hattı idi279_{. Anadolu demiryolu hattı ile İstanbul}

Haydarpaşa istasyonuna ulaştırılan ikmal maddeleri buradan vapurlarla Avrupa

275 _{Menzil Hidemâtı Nizamnamesi, s. 13; Seferiye Nizamnamesi, s. 27.}

276 _{Muzaffer, Harb-i Umumiden Alınan Bazı Malumat ve Tecarübden Seferber Ordularda ve Menzillerde} Geri Hidemat Rehberi, s. 51-52.

277 _{Demiryolları istasyonlarındaki hizmetlerden İstasyon kumandanları sorumluydu. Bu kumandanlar} Genelkarargȃhtaki Üçüncü Şimendifer Şubesine bağlı bulunurdu. Ancak istasyonlardaki askeri sevkiyatın yapılması ve nakliyata ilişkin hesapların tutulması Levazımat-ı Umumiye Riyaseti’ne bağlı sevk memurları tarafından yapılırdı. Muzaffer, “Harb-i Umumide Menzilcilik”, s. 421.

278 _{Muzaffer, Harb-i Umumiden Alınan Bazı Malumat ve Tecarübden Seferber Ordularda ve Menzillerde} Geri Hidemat Rehberi, s. 51-52; Seferiye Nizamnamesi, s. 27.

279 _{318 kilometrelik İstanbul-Edirne hattı 1869-70 yılları arasında inşa edilmişti. Vedat Eldem, Osmanlı} İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, s. 104; Aspinall Oglander, a.g.e, s. 30.

yakasındaki Sirkeci İstasyonuna nakledilir ve buradan 318 kilometrelik İstanbul-Edirne hattı üzerinden Uzunköprü istasyonuna ulaştırılırdı280_.

İstanbul-Edirne demiryolu hattı üzerinden itibaren Uzunköprü İstasyonuna kadar olan hat üzerinde İstanbul Sirkeci İstasyonundan itibaren Çatalca, Çerkezköy, Çorlu, Muradlı, Seyyidler, Lüleburgaz, Babaeski, Alpullu, ve Uzunköprü istasyonları yer alırdı. Bu hat üzerinde bulunan Çerkezköy istasyonundan itibaren Trakya bölgesinde kalan tüm demiryolları hatları 5’inci Menzil bölgesi içinde kalıyordu. Ancak Gelibolu yarımadasına en yakın istasyon olması ve umumi karayolu şebekesi ile intibakın en kolay istasyon olması hasebiyle askeri ikmal maddelerinin büyük bölümü Uzunköprü İstasyonu üzerinden gerçekleştirilirdi.

Bununla birlikte ikmal istasyonu olarak kullanılan diğer istasyonlar da Muradlı ve Lüleburgaz istasyonlarıydı. Tekirdağ’a en yakın istasyon olan Muradlı istasyonuna ulaştırılan ikmal maddeleri buradan karayoluyla öncelikle Tekirdağ’a buradan da Malkara ve Keşan yolu üzerinden yarımada içlerine doğru nakledilirdi.281_{. Özellikle}

İtilaf kuvvetlerine ait denizaltılarının Marmara Denizi’nde faaliyetlerini arttırmasıyla Rumeli demiryolu hattı daha etkin olarak kullanılmaya başlandı282_.

Bu hat üzerinde bulunan demiryolu istasyonları arasında ordu hizmetinde en aktif kullanılanı şüphesiz Uzunköprü istasyonuydu. Bu istasyona nakledilen ikmal maddeleri yaklaşık 5 kilometrelik bir dekovil hattı ile öncelikle Uzunköprü kazasına nakledilirdi283_{. Buradan da Uzunköprü ile Gelibolu arasında bulunan umumi karayolu}

ile Gelibolu kazasına ve buradan da yarımadanın içlerine doğru sevk edilirdi. Dolayısıyla Rumeli cihetinden Çanakkale Cephesi’ne gönderilen ikmal maddelerinin büyük kısmı Uzunköprü istasyon üzerinden nakledilirdi.

Bununla birlikte Muradlı, Seyidler, Lüleburgaz ve Alpullu gibi istasyonlar ikmal istasyonları olarak önemli hizmetler ifa ettiler. Bu nedenle bu istasyonlarda da menzil

280 _{Mustafa Şahin, a.g.m., s. 279; Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında} Bir Tetkik, s. 97.

281 _{ATASE, BDH, Kls. 1129, Dos. 28, Fih. 4.}

282 _{Nurhan Aydın, “Çanakkale Savaşlarında Sağlık Hizmetleri”, Yeni Türkiye (Çanakkale Özel Sayısı),} Yıl 21, S. 65, Ankara, Şubat 2015, s. 990.

283 _{Dekovil hattı; ray aralıgı 60 santimetreden az olan dar demiryolu hatlarıdır. Bu hatları üzerindeki} araçlar, dekovil hatlarına has buharlı lokomotifler veya yük hayvanları vasıtasıyla çekilerek nakledilirdi. Osmanlı Devleti harp sürence nakliye hizmetlerinde oldukça kolaylık sağlayan bu dekovil hatlarını Bandırma isekelesinde ve Kilya–Soğanlıdere arasında inşa etmişti. Buna rağmen dekovil hattlarının inşası sınırlı kaldı. Zira hatların inşası için gerekli malzeme bulunmadığı gibi bu hatları inşa edebilecek yeterli personel de bulunmuyordu. Bu bakımdan harp süresince dekovil hatlarından gerektiği kadar faydalanılamamıştır. İzzettin Çalışlar, a.g.e., s. 162. Dekovil hattı üzerinde yapılan nakliyata ilişkin fotoğraf için bkz. Ek 8.

nokta kumandanlıkları oluşturularak menzil hizmetlerini ifa eden birçok tesis ve müessese teşkil edildi284_.

Harita 5. İstanbul-Uzunköprü Demiryolu Hattı

(Dâhiliye Nezareti Umur-ı Mahalliyeyi Vilayât, Vilayât Yollları Haritası)

Çanakkale muharebelerinde ulaştırma ve nakliye hizmetlerinde kullanılan bir diğer önemli demiryolları hattı da Batı Anadolu demiryolu hatlarıydı. Bu hat sayesinde 5’inci Menzil sınırları dâhilinden temin edilen ikmal maddeleri Bandırma’ya ulaştırılırdı. Bandırma’ya ulaştırılan ikmal maddelerinin önemli bir kısmı denizyolu ile cephe gerisindeki iskelelere sevk edilirken bir kısmı da karayolu ile Çanakkale ulaştırılırdı. Özellikle itilaf denizaltılarının Marmara’daki etkin faaliyetlerine önlem olarak Bandırma-Çanakkale karayolu daha aktif şekilde kulllanılmaya başlandı.

Batı Anadolu demiryolu dışında İstanbul başlayıp Eskişehir, Afyonkarahisar ve Konya üzerinden Şam’a uzanan Bağdat demiryolu ile bu hatta eklemlenen Ankara ve Eskişehir demiryolu hattı sayesinde ülkenin iç ve güney bölgeleri 5’inci Ordunun ana ikmal merkezi olan İstanbul birbirine bağlanmıştı. Böylece yurtiçinden temin edilen ikmal maddeleri bu hatlar vasıtasıyla İzmit ve İstanbul’a ulaştırılırdı285_{. İstanbul’a sevk}

edilen ikmal maddeleri Anadolu yakasındaki son istasyon olan Haydarpaşa istasyonuna

284 _{ATASE Arşivi, BDH, Kls. 1129, Dos. 28, Fih. 4; ATASE Arşivi, BDH, Kls. 1136, Dos. 62, Fih. 1.} 285 _{BOA, DH. HMŞ, Dosya No: 32, Gömlek No: 66; ATASE Arşivi, BDH, Kls. 1139, Dos. 74, Fih. 11.}

ulaştırılır ve buradanda ya boğaziçin nakliye araçlarıyla sirkeci istasyonu üzerinden Uzunköprü istasyonuna nakledilir ya da İstanbul’dan denizyoluyla doğrudan harp alanına ulaştırılırdı. İzmit üzerinden nakledilecek ikmal maddeleri buradan denizyoluyla doğrudan cephe gerisindeki isklelere nakledilirdi.

Harita 6. Birinci Dünya Savaşı Yılarında Anadolu’daki Demiryolu Hatları

(Kaynak: BOA, DH. HMŞ, Dosya No:32, Gömlek No:66.)

Bu umumi demiryolu hatları dışında Bursa ve Bandırma demiryolu hattı da ordunun ikmal maddelerini taşımada aktif olarak kullanıldı.1872-1892 tarihinde Fransızlar tarafından inşa edilen bu hat286 _{üzerinden Bursa ve çevresinden temin edilen}

ikmal maddeleri Mudanya’ya nakledilir ve buradan da denizyoluyla harp alanına sevkedilirdi.