Menkul Kıymet Borsalarının Ekonomik Büyümeye Etkisi

Menkul kıymet borsaları hisse senedi ve tahvil gibi uzun vadeli yatırım araçlarının alınıp satıldığı pazarlardır. Bu pazarların en önemli özelliği borç verenlerle borç alanları doğrudan doğruya karşı karşıya getirmesidir. Menkul kıymet borsalarında şeffaf bir ortamda standart yöntemlerle fon akışı sağlandığından dolayı yatırımcılar daha kolay risk alabilir. Böylece tasarruflar verimli alanlara

47 _{Nihal Kargı, Ekonomik Kalkınmada Sermaye Piyasasının Rolü ve Tasarrufların Alternatif} Yatırım Araçları Arasında Dağılımı: Türkiye Örneği, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Karadeniz

49

aktarılmaktadır. Menkul kıymet borsalarının ülkelerin gelişimine önemli katkıları vardır:48

1. Menkul kıymet borsaları ile halkın tasarruflarının şirketlere sermaye olarak çekilmesi sağlanabilmektedir.

2. Bankalardan alınan yüksek riskli ve kısa vadeli krediler yerine şirketler açısından çok daha düşük riskle uzun vadeli kaynak sağlanmaktadır. 3. Bu kaynakların da yatırımlara dönüştürülmeleri ulusal ekonominin de

gelişimine katkıda bulunmaktadır.

Menkul kıymet borsalarının ekonomik büyümeye başlıca etkileri aşağıda sayıldığı üzeredir:

a) Tasarruflara Hareket Kazandırmak: Borsalar, menkul kıymet arzı ile talebini karşılaştırırlar. Dolayısıyla, fon talep edenler, tasarrufçuları değerlendirmek isteyenlerin çıkarları için kurulmuş bir pazardır. Eğer borsalar tarafından menkul kıymetlere veya tasarruflara bu olanak sağlanmamış olsa idi; tasarruf sahipleri, fon talep edenler ile ellerinde menkul kıymetleri likiditeye çevirmek isteyenler, bir bunalım ve tıkanıklığa girebilirdi.49

Finansal sistemlerde yatırımların finansmanında iki farklı finansman modeli bir arada kullanılmaktadır. Bu finansman modelinin birincisinde, bankacılık sistemi etkin bir rol üstlenirken ikinci modelde ise, sermaye piyasaları ön planda bulunmakta ve asli işlevleri üstlenmektedir. 50

Gelişmekte olan ülkelerde fonların toplanması ve dağıtılmasında birinci model olan bankacılık sistemi ağırlıklı model, etkin bir rol oynamaktadır.

48 _{Hüseyin Ağır, ĐMKB’nin Ekonomik Büyümeye Katkısının Ekonometrik Analizi,}

Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahraman Maraş Sütçü Đmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahraman Maraş, 2003, s.88.

49

Ay, a.g.e., s. 80.

50 _{Suna Oksay, “Finansal Piyasalarda Yeni Yasal Düzenlemeler (Reregulation) Đhtiyacı ve Yeni Yasal}

Düzenlemeler”, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Öneri Dergisi, Haziran 2000, Sayı:13, Yıl: 6, Cilt: 3, s. 1.

50

Bu ülkelerde, bankacılık sistemi piyasada %90’lık bir paya sahiptir. Ancak, ekonominin gelişme süreci tamamlandıkça bankacılık sistemi yerini, sermaye piyasası kurumlarına bırakmaktadır. Bu nedenle, kalkınmasını sağlamış olan gelişmiş ülkelerde, bankacılık sisteminin, sistemdeki payı %90’lardan %40’lara kadar düşmektedir. Türkiye finans piyasalarının gelişmiş en önemli kurumları olan bankalar, yıllardır, reel kesime kaynak yaratmada, mevcut yatırımların finansmanında ve yeni üretim kapasitelerinin yaratılmasında etkin roller üstlenmişlerdir. Türk finans piyasasında, tasarrufları bankacılık sistemine çekmede en önemli finansal araç mevduat olmuş, yüksek enflasyon ve kamunun borçlanma gereği nedeni ile ulaşılabilen yüksek maliyetli fonlar, yüksek aktarma maliyeti ile reel kesime aktarılmaya çalışılmıştır.

Sermaye yetersizliği nedeni ile büyüyemeyen sistem içinde kredilendirme mekanizması çalışamaz hale gelmiş ve bunun sonucunda, reel kesimi finansman ihtiyacını karşılamada alternatif yöntem arayışı içine sokmuştur.

Bir ülkede tasarruflara hareket kazandırabilmek için iki faktöre büyük rol düşmektedir:51

1. Finans piyasalarındaki aracı kurumların çeşitliliğinin fazla olması gerekir, fon arz ve talebinin artmasına ve çok daha fazla fon talebinin karşılanabilmesine yol açacaktır. Bu nedenle, finansal derinleşmenin bir göstergesi olarak, finansal kurumların çeşitliliği büyük önem taşımaktadır.

2. Finansal derinleşmenin bir göstergesi olarak, finansal kurumların çeşitliliği kadar, finansal araçların da çeşitliliği çok önemlidir. Türkiye finansal piyasalarını incelediğimizde ise, gelişmiş ülkelerin finansal piyasalarında işlem gören başlıca finansal araçların bir kısmının Türkiye’de kullanıldığı görülmektedir. Ancak Türkiye’de finansal

51

kurumların çeşitliliğinin yeterli olmaması yanında, finansal araç çeşitliliğinin de az sayıda kurum tarafından sağlanması derinleşmesini tamamlamadığını gösteren önemli göstergelerden biridir.

b) Likidite Fonksiyonu: Nakit pazarların mevcut olmadığı ekonomilerde yüksek verimli bir projenin finansmanı olanaksız olabilmektedir. Borsalar nakit olduklarından tasarruf sahiplerinin fonları üzerinde kontrol olanağı sağlarlar ve böylece yatırım projelerini sürekli finansman olanağı sağlarlar. Nakit borsalar uzun vadeli yatırımların risk maliyetini düşürmektedir. Yatırımcılar da istedikleri zaman sahip oldukları hisselerini elerinden çıkarabilecekleri için güven duymakta ve uzun vadeli düşünerek yatırım yapabilirler.

Borsalar, birincil piyasada halka arz edilen menkul kıymetlerin, vadesinden önce likiditeye çevrilmesini sağlarlar. Birincil piyasada menkul kıymetlerin vadesinden önce likiditeye çevrilmeleri olanaksızdır. Eğer ikincil piyasaların bu işlevi olmasa idi, elindeki menkul kıymeti, ihtiyacı olan paraya çeviremeyeceği için, hiç kimse menkul kıymet almak istemezdi. Ancak likidite işlevi beraberinde insanların menkul kıymet borsalarına yönelmelerin sağlayarak alternatif kaynak bulmayı sağlamıştır.52

c) Mülkiyeti Tabana Yaymak: Finansal sistemin olmadığı durumlarda ekonomide projeler genellikle, proje sahibinin ve çevresinin kısıtlı olanakları çerçevesinde gerçekleştirilir. Tüm ekonomilerde genellikle mevcut olan güven sorunu nedeniyle, proje sahibini iyi şekilde bilmeyen sermaye sahibi hane halkı, işletmeler ve yabancılar bu projelerde yer almayı reddedebilmektedirler. Bu ise yapılacak projelerin boyutunu sınırlar, sadece risk düzeyi düşük olan küçük ve orta ölçekli projelerin gerçekleştirilmesine olanak verir. Halbuki, finansal sistem bu güven sorununu minimize ederek, finansal sistem aracılığıyla diğer

52 _{Ay, a.g.e., s. 81.}

52

yatırımcıların projelere sermaye yatırmasını olanaklı kılmaktadır. Bu ise büyük ve riskli projelerin hayata uygulanmasına olanak verir

Şirket finansmanı için menkul kıymet borsalarında halka arzlarıyla birlikte mülkiyette toplumun her kesimine dağılır. Bu açıdan menkul kıymet borsaları şirket karlarının geniş halk kitlelerine dağılmasını sağlar. Böylece toplumsal sınıflar arasında dengesiz dağılan mülkiyetin geniş halk kitlelerine yayılması sağlanmış olur.

d) Đşletme Denetimi: Borsalar, ekonomik büyümeyi işletmelerin denetimi aracılığıyla da etkilemektedir. Etkin borsalara sahip ekonomilerde işletme yönetiminin başarısı hisse senedinin performansıyla ilişkilendirilebilir. Bu durum işletme yöneticileri ve ortaklarını bir çıkar birliği etrafında toplamakta ve şirketin başarısı için daha fazla çalışma gereksinimi oluşturmaktadır. Böylelikle ekonomik büyümenin hızlanması teşvik edilmektedir.53

Fiyat mekanizması aracılığı ile başarılı şirketler desteklenmiş, başarısızlar ise dışlanabilir. Böylelikle şirketlerin geçmiş ve mevcut değerleri hakkında bilgi edinen yatırımcılar tarafından işletme üzerinde denetim sağlanabilir.

1.3. HALKA ARZ VE HALKA AÇIK ANONĐM ŞĐRKET

Çalışmanın bu bölümünde halka arz kavramı, halka arz yapabilecek şirketler ve halka arza aracılığın esasları konuları işlenmiştir.