Sürekli istikrarsızlık içinde olan Azerbaycan’ın bağımsızlığı ancak 23 ay devam etmiştir. 1920 yılında 27 Nisanı 28 Nisana bağlayan gece Sovyet Kızıl Ordusu’nun Azerbaycanı’ işgali ile bağımsız Azerbaycan Devleti sona ermiştir.
Bu tarihten sonra başlayan 70 yıllık bir sürede " Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti " olarak Sovyetler Birliğine bağlı 15 Cumhuriyetten biri olmuştur.
Azerbaycan Sovyet Kızıl Ordu’su tarafından işğal edildikten sonra 1922’de Kafkasya ötesi Sosyalist Sovyet Cumhuriyetine katılmış, 1936’dan sonra ise " Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adını almıştır. Azerbaycan Sovyetler Birliğine katıldıktan sonra sürekli toprak kaybetmiştir.
Dünyanın en zengin ülkelerinden sayılan Azerbaycan, Sovyet politikası sonucu ekonomisini, çevre sağlığını kısaca herşeyini kaybetmiştir. Oysa, Azerbaycan doğal bir gelişme gösterseydi, bir tek kendisini idare etmekle kalmaz, diğer ülkelere de yardım yapabilirdi.
1980'lerin sonu, 1990'ların başında, Gorbachev'in Glasnost politikasını uygulamaya başlaması, ve Ermenilerin Dağlık-Karabağ Özerk Bölgesinin kendilerine verilmesi istekleri, Azerbaycan milli uyanışına hız katan yakın dış etkenler olmuştur.
Yeniden yapılanma ( Perestroyka ) ve açıklık ( Glasnost) sözleriyle simgelenen bu dönem, 70 senelik totalitar rejimin nihai mantığı olarak ortaya çıkmıştır.
Eski Sovyetler Birliği’nin diğer cumhuriyetleriyle karşılaştırıldığında, halk hareketlerinin Azerbaycan'da gelişimi yavaş olmuştur. Đlk ortaya çıkan gruplar, eski Sovyetlerin diğer bölgelerinde olduğu gibi, daha çok çevre ve kültürel konularla ilgiliydi. Bu grupların hızlı bir şekilde oluşmasında Moskova'nın açıklık politikasının olumlu etkisi olmuştur.
Tarihi doğal gelişim seyri ve diyalertiğin kuramları, sosyalizm sistemini temelinden sarsmıştır. , Marksist –Leninist öğretiyi hayatta geçerlilikle ilişkisi bulunmayan bir sistem gibi reddetmiştir.
Bu durum Sovyetler Birliğinde de kendini hissettirmeye başlamıştır. Problemin kökü ekonomiye dayandığından, Komünist Partisi’nin tüm çabalarına, ideolojik seferberliğine rağmen, ülke ekonomisinin hızla çöktüğü, ülkenin süper güç olmaktan çıktığı, soyal ve etnik sorunlara gebe olduğu anlaşılmıştıor.
Toplumu facia eşiğine getirmiş Komünist Partisi kurucusu Lenin dışında liderlerine birer damga vurarak, suçları onlara yükleme yöntemine başvurmuştu. Stalin’i diktatör, Kruçev’i voluntaris olarak niteleyen Komünist Partisi bu defa da Leonid Đlyiç Brejnev dönemi için bir damğa düşündü ve buldu: Durgunluk. 243
Dönemiin ismini doğru olarak saptayan Perestroyka harekatı ; içte bu durgunluğu gidermek, toplumu yeniden yapılamak için düşünülmüş bir kavram gibi ortaya çıkmıştır. Strateji niteliği taşıyan Perestroyka, taktik niteliğinde bulunan açıklık aracılığıyla durumu geniş kitlelere aktaracak, gerçekler topluma acıklanacak, tek ve etkin kuvvet olan Komünist Parti gereken tedbirleri alacaktı.
Perestroyka ve Glasnost’un gündeme geldiği sıralarda ; Azerbaycanin ' ın durumu iç açıcı değildi. Zengin doğal kaynaklara sahip Azerbaycan halkı yoksulluk içinde bocalamaktaydı.
Đşsizlik, düşük hayat düzeyi, yedi milyonluk nüfusun yarısının resmi yoksulluk çizgisinin altında bulunması, ekonomik ve manevi çöküş, gelir dağılımında adaletsizlik, halkı zor durumda bırakıyordu. Azerbaycan milli gelirinin sadece %7 sini kendi denetiminde tutuyor, %93 ünü merkez Sovyet bütçesine aktarıyordu. 244
Mihail Gorbaçov, Rusya ve Avrupa’daki Sosyalist ülkelerde baskıcı kuvvete dayanan Komünizmi değiştirdi Doğu Avrupa’dakĐ diktatörlerin hakimiyetini sona erdirmekte fiilen müdahelelerde bulundu. , Varşova Paktı’nı yıktı, barış ve açıklık politikası için çağrıda bulundu…v. s
243 Abbaslı, a. g. e. , ss, 95-96 244
Bağımsızlık ve ayrılma istekleri Soyetler Birliğinin içinde dahi duyulmaya başlamıştır. Kırklı yıllardan beri Rus hakimiyeti altında bulunan Baltik ülkeleri, Rus idaresinden ayrılmak isteklerini ılmlı bir isyanla duyurmaya başladılar.
Rus yetkililer, Litvanya ve Estonya gibi Baltik ülkelerini, ileride Sovyetler Birliği’nden ayrılarak bağımsız bir ülke haline gelmeleri için, belli bir çizgiye doğru ilerlemelerine izi berdiler.
Perestroyka’nın meydana getirdiği sosyal patlama, Moskovanın yavaş yavaş yaptığı reformlar ve değişimlerden en çok faydalanan Baltik Cumhuriyetleri olmuştur. Buna karşılık, Müslüman cumhuriyetlerin ekonomik durumları, politik düzeyleri ve yerli devlet yapıları yüzünden aksamalar olmuştur.
Karabağ’daki ermeni olayları Azerbaycan’daki milli harekatı da hızlandırmıştır.
Đlk ortaya çıkan talepler, Azerbaycan kültürünün yeniden ön plana çıkması, şehir ve yer adlarında özgün tarihi isimlerin korunması ve alfabenin değiştirilmesi doğrultusunda olmuştur.
Karabağ konusu, Azerbaycanlı aydınlarının kültürel-entellektüel boyuttan, siyasi boyuta geçmelerine yardımcı olmuştur. Karabağ meselesini takiben, milliyetçi eğilimli bazı gruplar ortaya çıkmıştır
Temmuz 1989'da Azerbaycan Halk Cephesi kurulmuştur. . Bu cephe politik partilerin bir koalisyonu şeklinde değildi, daha ziyade akademik kişilerin bir araya gelmesinden oluşmuştu. Đlk Başkanı milliyetçi eğilimleri olan Ebulfez Elçibey'di. Cephenin ilk programında kurucularının liberalizme bağlılıkları ön plana çıkarılmıştı. Cephenin amacı genel olarak Perestroyka’nın Azerbaycan'da uygulanmasını ve Azerbaycan'ın politik ve kültürel egemenliğini Sovyetler birliği çerçevesinde geliştirmesini sağlamak olmuştur.
20 Ocak 1990'da Bakü'de etnik çatışma şiddetlenince, Sovyet ordusu Bakü'ye girmiştir. Halk Cephesi büroları kapatılmış ve olağanüstü hal ilan edilmiştir. Komünist Parti Genel Sekreteri Vezirov görevden alınarak, yerine Ayaz Mutalibov
getirilmiştir. Mutalibov Moskova yanlısı tutum sergilemekteydi. Böylelikle Azerbaycan'ın gerçek anlamda Komünist dönemi geride bırakması ancak 1992'de, Mutalibov 'un düşürülmesi sonrasında gerçekleşebilmiştir
25-27 Ocak 1992 tarihleri arasında, Azerbaycan Halk Cephesi’nin yeni programı onaylanmıştır. Bu programla, 20. yy başından beri Azerbaycan demokratları tarafından benimsenen, "Çağdaşlaşmak, Türkleşmek, Đslamlaşmak" ilkeleri doğrultusunda teorik yön ağırlık kazanmıştır.
8 Haziran 1992 Başkanlık seçimleri sonucunda Elçibey yaklaşık % 60 oyla başkan seçilmiştir. Mayıs 1993'de Rus kuvvetleri Azerbaycan'dan ayrılmıştır. Elçibey hükümeti, amacının bütün Azerbaycanlı’ların haklarının ve özgürlüklerinin korunduğu laik ve demokratik bir devlet yaratmak olduğunu açıklamıştır.
Ancak ne yazık ki, "Halk Cephesi " iktidarı, bir yıl içinde kendisinden çok
şeyler bekleyen Azerbaycan halkını hayal kırıklığına uğratmış ve itibarını çok kısa zamanda tüketmiştir. Halkın beklediği hızlı ve köklü reformlar yapılamadı.
Ancak 4 Haziran'da Suret Huseyinov'un darbesi ile başlayan olaylar, Elçibey'in Başkanlıktan çekilmesi ile sonuçlanmıştır.
Yönetime gelen Haydar Aliyev önce Azerbaycan Milli Meclis Başkanlığına getirilmiş, 3 Ekim 1993 de yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde ise 5 yıllığına Azerbaycan Cumhuriyetinin Cumhurbaşkanı seçilmiştir.
Bu dönemde Dağlık Karabağın büyük bir kısmı Ermenilerce işgal edilmesine rağmen ateşkes yapılarak sükunet sağlanmıştır. Ülke içinde kanunsuz hareketler ve kargaşa sona erdirilmiş, tam bir istikrar sağlanmıştır.
Azerbaycan BDT YE ( Bağımsız Devletler Topluluğu) üye olmuştur. Bu dönemde önemli projeler gerçekleştirilmiş, hukuki yapıdaki düzenlemelerle ülke için hayati önem taşıyan çok önemli kanunlar çıkarılmıştır.
11 Ekim 1998 yılında yenilenen Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Haydar Aliyev ikinci defa Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı seçilmiştir.
Aliyev döneminde 1995'de yapılan parlamento seçimlerinde bazı
olağandışçılıklar yaşanmış, ve Yeni Müsavat Partisi gibi bazı partilerin kayıt işlemleri yapılmamıştır. Seçimler sonucunda Aliyev'in Yeni Azerbaycan Partisi 19, Halk Cephesi ve Milli Đstiklal Partileri üçer sandalye elde ettiler. Aynı zamanda yeni anayasa da halk tarafından oylanarak kabul edilmiş oldu.
1995 Anayasası Başbakan'a geniş yetkiler tanıyordu. Azerbaycan, demokratik ve modern bir üniter devlet olarak tanımlanıyor, toprak bütünlüğü teyid ediliyordu. Böylelikle, Karabağ'a özerklik verilmesinin önü kapanmakla birlikte, bunun tam tersi doğrultuda, Nahçivan Özerk Cumhuriyetinin muhafaza edilmesi gibi noktalar içeriyordu.
Aliyev'in iktidara gelmesiyle fiili olarak bir tek-adam yönetimi kurulmuş bulunmaktadır. Ancak buna rağmen, Azerbaycan'da kırktan fazla siyasi grup ve parti mevcuttur. Bu sayının çokluğu, program farklılıklarından ziyade, parti liderlerinin kişiliklerinden kaynaklanmaktadır.
11 Ekim 1998 yılında yenilenen Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Haydar Aliyev ikinci defa Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı seçilmiştir
Son olarak Haydar Aliyev’in vefatı ile boşalan Cumhurbaşkanlığı
koltuğuna %76gibi ezici bir çoğunlukla oğlu Đlham Aliyev oturmuştur. 245
Muhalefet ve eleştirinin fazla hoşgörüyle karşılandığı söylenemez. Büyük partiler muhalif ve hükümet taraftarı olarak sınıflandırılabilir. En önemli muhalif partiler Azerbaycan Halk Cephesi Partisi, Yeni Müsavat Partisi, Bozkurt, Azerbaycan Milli Đstiklal Partisi ve Azerbaycan Komünist Partisi 'dir. Yeni Azerbaycan (Aliyev'in partisi), Azerbaycan Demokratik Sahipkarlar Partisi, ve Ana Vatan Partisi hükümet yanlışıdırlar.
245 Đrfan Ülkü, Kızıl Yıldızdan Hilala Haydar Aliyev’n Fırtınalı Hayatı, 3. b. , Đstanbul: Otopsi
1991'den beri Azerbaycan'da partiler arasında temel olarak üç felsefi eğilim gözlenmiştir. Bunlardan ilkinin temsilcileri milliyetçi ve değişen derecelerde Türkçü bir felsefeye sahip olan Azerbaycan Halk Cephesi, Müsavat Partisi ve Milli Đstiklal Partisidir. Bu partiler laiklik, çoğulculuk ve demokrasi taraftarı partilerdir. Dış
politika hatları Rusya-karşıtı, Türkiye-taraftarı ve Batı-taraftarı olarak
tanımlanabilir.
Đkinci grup, eski ve yarı-ılımlı Komünistlerdir. Bu grubun da felsefesi milliyetçi olmakla birlikte, daha az Türk-merkezli ve pan-Türkçüdür. Dış politika yönelimleri de daha denge gözeten bir yönelimdir, Rusya ve BDT ile yakın bağlar kurulmasından yabadırlar. Bu partiler içinde Aliyev'in Yeni Azerbaycan Partisi, Azerbaycan'da Demokratik Değişim Hareketi, Bağımsız Azerbaycan Partisi, ve Sosyal Demokratlar yer almaktadır.
Diğer grup ise etnik azınlıkları veya dini felsefeleri temsil eden partilerdir, ancak bunların fazla geniş bir alanda desteği yoktur.
Partiler arasındaki ayrışmaya bir başka bakış açısı da, milliyetçilik ve bağımsızlık yorumları temelinde mümkündür. Bu açıdan bakıldığında, demokratik milliyetçilik, muhafazakar milliyetçilik, ılımlı milliyetçilik ve milliyetçilik aleyhtarlığı ancak bağımsızcılık çerçevesinde partiler değerlendirilebilir. Buna göre; Azerbaycan Halk Cephesi demokratik milliyetçilik, Milli Đstiklal Partisi muhafazakar milliyetçilik, Sosyal Demokrat Parti ılımlı milliyetçilik ve istiklalcilik taraftarı, Sodrujestvo ve Yeşiller ise müstakiliyetçi ancak milliyetçilik aleyhtarı olarak görülmektedir. Müsavat Partisi ise, bazen Azerbaycan Halk Cephesi, bazen Milli Đstiklal Partisi benzeri tutum göstermektedir.
SONUÇ
XIX. yy. sonu ve XX. yy. başlarında, Azerbaycan toplumu uluslaşma sürecine girerek bir değişime uğramış ve bu süreç ulusal bir devletin kurulması ile sonuçlanmıştır. Đki önemli tarihsel faktör dikkate alınmadığı takdirde, 15 yıl gibi bir süre bu kadar büyük bir dönüşüm için şaşırtıcı derecede kısa görünebilir.
Birincisi, Azerbaycan toplumu Rus yönetimi altında olduğu bir önceki yüzyıl boyunca birçok bakımdan bu dönüşüme hazırlanmıştır. Rus yönetiminin en önemli sonucu hanlıklara son vermek suretiyle Azerbaycan'ı ve ülkenin ekonomisini bir bütünlüğe kavuşturmak olmuştur. Rusya ile bağlantının sosyal ve kültürel yan ürünü ise, daha sonra ülkenin önderliğini üstlenecek olan aydınlar sınıfının gelişmesiydi. Aydınlar sınırı, sünni-Şii zıtlığına son vermeye çalışmak, yeni edebi dilde eğitim ve modern iletişim araçlarını desteklemek gibi yollarla ülke bütünlüğünün sağlanmasına yerel katkıda bulunulmuşlardır. Ayrıca laik düşünceli aydınlar, ümmet bilincinin yıkılıp yerini Azerbaycan milleti gibi etnik merkezli düşüncelerin alması konusunda da başı çekiyorlardı.
Đkinci olarak, 1905'den sonra Azerbaycan'ın karşılaştığı birbirini izleyen bir ayaklanmalar ve krizler dizisi, siyasal gelişmesinde hızlandırıcı rol oynamıştır.
Đstikrar ve yavaş yavaş oluşan değişimler devri bitmiştir. Dönemin çalkantılı gelişmelerinin harekete geçirdiği aydınlar, Azerbaycan taleplerinin sözcülüğünü üstlenmişlerdir. Bu süreç bazı bakımlardan Rusya'da diğer milletlerin ulusal bağımsızlık hareketlerine benzerlik gösteriyorsa da, kendine has özelliklere sahip olmuştur.
Bu dönemde nüfuslu entellektuellerin liderliğindeki söz konusu toplum, kendisini organize edip devlet kurumlarını oluşturabilmişti. Azerbaycanlıların uluslaşma ve devletleşme sürecinde öne çıkan liderlerin başını Mehmet Emin Resulzade çekiyordu. Đşte bu çalışma Mehmet Emin Resulzade’nin hayatı ve faaliyetlerinin yanı sıra Azerbaycan’ın Cumhuriyet öncesi siyasal yaşamını, bağımsızlığa giden yolda yaşanan siyasi olayları, bağımsızlık sonrası siyasi gelişmeleri ve bunun sonuçlarını ortaya çıkarmayı amaçlamıştır.
Bilinçli bir aydın olarak Mehmet Emin Resulzade, toplum hayatına aktif bir şekilde katılmış ve 1900’lerden başlayarak milli burjuvazi ve aydınları organize etmeye çalışarak, çeşitli yollarla milli talepleri dile getirerek, Azerbaycan toplumunun sesini duyurmaya çalışmıştır. O, faaliyetlerini sadece Azerbaycan’la sınırlı tutmamış Rusya Müslümanları arasında da çalışmalara girişmiştir.
Burada yukarıdaki hususlarla beraber, en çok yer verilen ve üzerinde durulan dönem 1918-1920 yıllarıdır. Çünkü bu dönemde Azerbaycan milli devleti- Azerbaycan Cumhuriyeti –teşekkül etmişti ki, burada Mehmet Emin Resulzade’nin rolü yadsınamaz. Azerbaycan ulusal kimliğinin oluşmasında onun müstesna bir yeri vardır.
Mehmet Emin Resulzade’nin hayatını öğrenen birisi, aynı zamanda çağdaş Azerbaycan’ın ortaya çıkması, uluslaşma ve devletleşme aşamaları hakkında da bilgi sahibi olacaktır. O, uzun yıllar süren faaliyetleri ile Azerbaycan da milli ruhun uyanmasında, demokratik fikirlerin yerleşmesinde büyük rol oynamış, milletin sevdiği eşsiz bir önder olmuştur.
Resulzade, örnek bir Azerbaycanlı aydını idi. Hareketleri, davranışları, bitmez tükenmez mücadele ruhu, dinamikliği kısacası hayatının ritmi hep bu dönem aydınlarına has olan özellikler idi. Bu bağlamda, onun yardımıyla Azerbaycan entellektuellerinin faaliyetlerini de öğrenmiş oluyoruz.
Sonuç olarak Azerbaycan’daki tarihi süreçleri bir insana endeksleyerek anlatmak pek mümkün değildir. Hem aydınlar, hem de yeni oluşmaya başlayan işadamları zümresi bu olayların kurucuları olmuştur. Dolayısıyla, sosyal ve milli süreçler, tek bir adamın rolü ile açıklandığında bu açıklama tabii ki yarım kalacak ve olayları geniş bir açıdan görme ve öğrenmemizi engelleyecektir. Halbuki Azerbaycan elitleri bağımsızlık öncesi ve sonrasında farklı gruplara mensup olsalar da, bir bütünlük içinde ve ekip ruhu ile çalışmışlardır.
Aslında, Azerbaycanlılar için tarih ve tarih yazımı daha yeni başlıyor. Bu anlamda da tarih yazımı da yeni bir döneme girmiştir.
YARARLANILAN KAYNAKLAR
ABBASLI, Nazile: Azerbaycan Özgürlük Mücadelesi, Beyaz Balina Yayınları, Đstanbul, 2001
AHMEDOV, Tofik: Azerbaycan Toponomikasının Esasları, Bakı, 1995
ALĐYEV, Kemal: Antiçnıe Đstoçniki po Đstorii Azebaydjana, Baku, 1986
AZERĐ, Ali: Azadistan Devleti ve Şeyh Muhammed Hiyabani (1918-1920) (Çev. Eloğlu), Elektronik Đletişim Ajansı, Ankara
BALAYEV. Aydın : Azerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie n1917-1918. Elm, Baku, 1998
BAYKARA, Hüseyin: Azerbaycan’da Yenileşme Hareketleri, XIX. Yüzyıl Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1996.
BAYKARA, Hüseyin:Azerbaycan Đstiklal Mübarezesi Tarihi, Baki, 1992
BEHAR, Büşra E. : Azerbaycan’da Siyasal Bağımsızlık (1918-1920, 1991-) ve Türkçülük, Đstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Araştırma Merkezi Yayınları, Edebiyat Fakültesi Basımevi, Đstanbul 1996
BEHAR, Büşra E. : Türkçülük, Türkiye’de ve Azerbaycan da (1990’lı yıllar) Avrasya Etütleri, Ekim 1996
CEMŞĐDOV, Şamil: Azerbaycan Sözünün Menşei ve Manası Hakkında, (çav. ) Metin Kara örs Ankara Türk Kültürü Yıl XXXII, sayı, 370, 1994
CEVAT, Heyet: Azerbaycan’ın Adı ve Sınırları Avrasya etütleri, cilt 1, sayı:2, Yaz 1994
ÇAĞLA, Cengiz: Azerbaycan’da Milliyetçilik ve Politika, 1. Basım, Bağlam Yayıncılık,
Đstanbul, Aralık 2002.
ELÇĐBEY, Ebulfez: Bütov Azerbaycan Yolunda Ecdad Yayınları, Yayına Hazırlayanlar: Adalet Tahirzade Çingiz Göktürk. , Ankara.
GEYBULLAYEV, Giyaseddin : K Etnogenez Azerbaydjantsev, Baku, 1990
GEZENFEROĞLU, Fazıl: Türk Kimliği ve Azerbaycan Vatanı, Yükseliş Đktisadi ve Stratejik Araştırmalar Vakfı, Ankara, 1998.
HÜSEYĐN, Cevizoğlu: Coğrafyadan Tarihe, Türk Tarihi Đçinde Anadolu, Türkiye Stratejik Araştırmalar ve Eğitim Merkezi, Đstanbul, 1991
IMANOV, Vügar: Ali Merdan Topçubaşı (1865-1934) Lider Bir aydın ve Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Temsili, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi,
Đstanbul, 2003.
ĐNCĐOĞLU, Nihal: Yeni Türk Cumhuriyetlerinde Toplumsal Bölünmeler, Siyasi Güçler
ve Yeni Siyasi Yapılanma, Bağımsızlığın ilk Yılları, ed. Büşra Ersanlı, Ankara, 1994
KERĐMOV, Nureddin :Kırk Yıl Seyahettde, Bakı 1993
KURAT, Akdes, Nimet: Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye kadar, Türk Tarih Kurumu basımevi, Ankara, 1993.
MEHMETZADE, Mirza Bala: Milli Azerbaycan Hareketi, Azerbaycan Kültür Derneği, Ankara, 1991
MEMMEDOVA, Feride: Azerbaycan’ın Siyasi Tarihi ve Tarihi Coğrafyası, Bakı 1993
ORUCLU, Meryem: Azerbaycan’da ve Mühaciretde Müsavat Partiyası’nın Faaliyetleri (1911-1992), Azerneşr Baskı, 2001
RESULZADE, Mehmet Emin. : Kafkasya Türkleri, Hazırlayanlar: Yavuz Akpınar, Đrfan Murat Yıldırım, Sabahattin Çağın, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı,
Đstanbul, 1993.
RESULZADE, Mehmet Emin: Azerbaycan Cumhuriyeti (Keyfiyet-i teşekkülu ve
şimdiki vaziyeti), Hazırlayanlar: Dr. Yavuz Akpınar, Đrfan Murat Yıldırım, Sabahattin Çağın), Yayına hazırlayanlar: Azerbaycan Türkleri Kültür ve Dayanışma Derneği, Mehmet Emin Resuzlade Yayın Merkezi), Birinci Basım, MERYAMER, Ekim 1990.
RESULZADE, Mehmet Emin: Esirimizin Sıyavuşu, Çağdaş Azerbaycan Tarihi 1991.
ROZHOVA, M. K. : Ekonomiçeskaya Politika Tsarskogo Pravitelstva na Srednem Vostoke vo Vtoroy Çetverti XIX Veka I Russkaya Burjzhuaziia Moskvı, Moskva, 1979
SUMBATDZE, Ali Sohbet : Azerbaydjantsı- Etnogenez Đ Formirovanie Naroda Baku, 1990
SUMBATZE, Ali Sohbet: Razvitie Kapitalizma v Rossii I ego Vlianie na Ekonimiki Azerbaydjana vo Vtoroy Polovinı IX Veka, Đnstitut Đstorii Đ Filısofii, Baku, 1955
SWĐETOCHOWSKI, Todeusz: Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycan’ı (1905-1920), (çev. ) Nuray Mert, Birinci Basım, Bağlam Yayınları, Ağustos 1988
ŞĐMŞĐR, Sebahattin: Azerbaycan’ın Đstiklal Mücadelesi, 1. basım, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, Đstanbul, Ekim 2002.
TAĞIYEV Hacı Zeynalabidin : Azerbaycan Neşriyatı, Bakı, 1993
TAĞIYEV, Eyub: Azerbaycan’da Mektep Tarihi, Maarif Neşriyatı, Bakı, 1993
ÜLKÜ, Đrfan: Kızıl Yıldızdan Hilale Haydar Aliyev’in Fırtınalı Hayatı, Üçüncü Basım, Otopsi Yayınları.
YAKUBLU, Neriman: Müsavat Partiyasının Sorgu Kitabı, Bakı, 1998
YALÇINKAYA, Alaeddin: Sovyetler Birliği Döneminde Moskova ile Türk Toplulukları
Đlişkileri( Kronolojik Çalışma), Sakarya Üniversitesi Basımevi, 1997
ZENKOVSKY, A. SERGE: Rusya’da Pan-Türkizm ve Müslümanlık (çev. ) Đzzet Kantemir Üçdal neşriyat, 2. Baskı, Đstanbul, 1983
WEB ADRESLERĐ
http://www. . shaguirr. sitemynet.
http://www. geocities. com/Türk Dünyası
http://www. avrasya com. tr.
http://www. kimkimdir. gen. tr.
http://www. ozturkler. com/data.
http://www. kho. edu. tr/yayınlar/çizgi
http://www. aksiyon. com. tr. /detay