Önde gelen Azerbaycanlılar devrim sonrası Osmanlı Đmparatorluğu'nda faaliyetlerini belirlemek üzere bir forum oluştururken, bazı daha az bilinen ve Bakü'de kalanlar da, daha sonra Azerbaycan'ın en büyük siyasal örgütü olacak olan, milliyetçi bir kurumu oluşturma çabası içinde olmuştur.
Bir grup eski Himmetçi, tüm dünyada müslüman halklar arasındaki milliyetçi uyanışlardan da etkilenmiş olarak, 1912'de Müsavat (Eşitlik) adı altında gizli bir dernek kurmuştur. Kuruculara göre, bu isim, derneğin müslümanlara Ruslarla eşit hakların verilmesini sağlamak ve aynı zamanda tüm islam dünyasında özgürlüğe kavuşmak isteklerini simgelemektedir. 116
Müsavat Partisi’nin çok genel özellikte olan programının, geniş bir kesime seslenme amacında olmuştur. Müsavat’ın bu ilk dönemlerinde, siyasal yönelimlerine lişkin bir ipucu, "müslüman ilerlemesini özellikle vurgulaması, böylece tutucu çevreleri dışladığını göstermesi diğer bir ipucu da yerli orta sınıfa seslendiği varsayılabilecek şekilde, "ticari, sanayı ve ekonomik" gelişmeye yer ver- mesi olmuştur.
Müsavat daha çok aydınlar, öğrenciler, tüccar ve işadamları tarafından destekleniyordu ve doğal olarak Bakü'de temellenmiştir. Güvenlik dolayısıyla üç kişilik hücreler şeklinde örgütlenilmiş ve bu hücreler tüm Transkafkasya'ya yayılmış hatta Đran Azerbaycan’nında bazı merkezlere kadar uzanmıştır. Kısa bir süre içinde kendini Parti olarak tanımlamaya başlayan Müsavat, aslında pek aktif sayılmamıştır. Hata, misilleme korkusu içinde Bakü merkezi, hükümetin açıktan
116
açığa eleştirilmemesi uyarısını yapmıştır. Sıkı bir gizliliğin sağlanması ve seçilmiş üyelerin sayısının arttırılması, hareket çizgisi olarak belirlenmiştir. Müsavat'ın programının esas noktaları bütün Müslümanların eşitliğinden çok birleşmesinden
bahsediyordu. Programı aşağıdaki maddelerden oluşuyordu:117
1. Milliyet ve din farkı gözetmeden bütün müslüman halkının bir leştirilmesi.
2. Bağımsızlıklarını kaybeden müslüman memleketlerin yeniden bağımsız olmalarına çalışmak,
3. Bağımsızlıklarını koruma veya elde etmek için yapılacak savaşda müslüman memleketlere manevi ve maddi yardımda bulunmak, 4. Müslüman halklarının savunma ve saldırma gücünün gelişmesi
için yardım etmek,
5. Bu fikirlerin yayılmasını engelleyen engelleri kaldırmak,
6. Müslüman Birliği’ne ve ilerlemesine yardım edecek partilerle bağlantı kurmak,
7. Đnsanlığın refahı ve ilerlemesi için çalışan yabancı partilerle gerek görüldüğünde irtibatta ve fikir alışverişinde bulunmak,
8. Müslümanların yaşaması için gerekli olan ticari, sanayi ekonomik hayatı güçlendirmek için her türlü aracı kullanmak.
Müsavat'ın ilk dönemlerindeki faaliyetine ilişkin belgelerin azlığı, Sovyet tarihçilerinin bazılarının Parti'nin 1917'den önce gerçekten var olup olmadığından kuşkulanmasına dahi neden olmuş ancak bu kuşku kesinlikle çürütülmüştür. 118
Müsavat, 1913'de, Resulzade'nin kişiliğinde, siyasal olarak deneyimli ve düşünsel olarak yetkin bir öndere kavuşmuştur. Resulzade Azerbaycanlı sürgünler arasında, Osmanlı topraklarında yaşamaya devam etmek yerine, Romanov
117 Zenkovsky, a. g. e. , s. 87 118
hanedanının üçyüzüncü yıldönümünde çıkarılan aftan yararlanarak ülkesine dönmeyi tercih etmiştir. Müsavat Partisine girdikten kısa bir süre sonra partinin önderi durumuna gelen ve rakipsiz bir denetim kuran M.E. Resulzade bu konumunu, daha sonra da korumuştur. 119
Đstanbul'daki sürgün hayatı boyunca Türk Yurdu grubu çevresine yakın olmakla birlikte, özellikle Đslam ve milliyetin ilişkisi üzerine yazılarının etkisinde kalmıştır. M.E. Resulzade, Bakü'ye döndükten sonra gazeteciliğe dönmüş ve siyasal teori konusunda yazılar yazmaya başlamıştır. "Sosyal bir etken olarak dil" ve "Yeni lisan grubu ve türkçeleri" adlı iki makaleyle, Şelale sayfalarında dil tartışmasına katılmıştır.
120
Dirilik'te yayınlanan diğer bir makalesinde ümmet ve millet arasındaki ilişkiyi tartışarak, bunlar arasında kesin bir ayırım yapmak gerektiğini savununmuştur. Ummet'in özel bir dini anlam taşıdığı ve dünya çapında bir müslüman ortak bilinci ifade ettiğini söylüyordu, oysa millet ortak bir dil, kültür, tarih ve dini paylaşan insan topluluğu anlamına geliyordu ve din bir milleti oluşturan öğelerin sadece biri ve sonuncusuydu. Dolayısıyla, kelimenin gerçek anlamıyla millet dini bir topluluk için kullanılamazdı, laik bir çağrışımı vardır. Milliyetçiliğin laik tanımı daha sonra Müsavatçılığın ideolojisi haline gelmiştir, M.E.Resulzade milliyeti tanımlamakla yetinmiştir. Daha fazlası için, genel bir savaş ve devrimin yarattığı yeni koşulları beklemek gerekmiştir. 121
Müsavat'ın siyasi faaliyeti programında daha çok barıştan yana olmuştur. 1910 - 1914 yıllarında bağımsız bir Azerbaycan yaratılması için az tarihi ve ekonomik zemin veya daha doğrusu bir devletin kurulması için gereken propaganda mevcut değildi. Müsavat kendisini daha çok burjuvaziler ve aydınlar arasından destekleyenler
119 Zenkovsky, a. g. e. , s. 108 120 Swietochowski, a. g. e. , s. 109 121 A. g. e. , s. 109
bulmuştur, oysa köylüler ve asiller Panislamizmin muhafazakar fikirlerine karşı olumlu yaklaşarak solcu aydınlara tamamen inanmıyorlardı. 122
Đktidara gelmek isteyen Azerbaycan aydını, Ermeni rekabetinden huzursuz esnaf, daha çok saygı görmesini isteyen Han, Bey ve Ağa (Aristokrat arazisi sahibi) gibi Müsavat'ın arkasında onun açık olmayan fikirlerinden kendisine destek arayan bunlar gibi binlercesi vardı.
Đstanbul'daki Jön Türklerin iktidarı ele geçirmesi ile umutların artması 1908 -1914 deki Türklüğe karşı sempatinin kuvvetlenmesi için de bir faktör olmuştur. Müslümanlara dünya üstünde Doğunun zaferini ve Avrupa’ya hükmetmesini temin ederek Asya halklarının dinine ve kültürüne karşı yine saygı duyularak yeni bir kuvvetin doğacağı görünmuştür.
123
Aynı zamanda Müsavat Azerbaycan'da başta giden bir parti olmuştur. Bununla beraber özellikle Azerbaycan aristokrasisi olmak üzere memlekette bir sıra muhalefet grupları vardı. Yüzyıllardan beri Đran’la ilişki kurmuş olan Şii hocalar Sünni olan Türkiye'ye karşı sempatinin büyümesini mengellemiştir.
Müsavat içindeki batı modası popüler kadın haklarını ve kadının eşit hakka sahip olmasını nefret ile gören, harem ve peçeye alışmış olan müslüman aile ve sosyetesinin geleneksel görüşlerine karşı olmuştur. Yeni modanın, batı edebiyatına , güzel sanatlara ve tiyatroya ilgi duyan ki camilerde ibadet yerine fransızca ve modern Türk edebiyatı ve dilini arap ve Fars klasikleri yerine öğrenmenin hepsi müslüman sosyal nizamının eski cereyanım tahribine yardım ediyordu.
Sarık yerine şapkanın yer alması, yeni mobilya ve resimler müslüman evinin görünüşünü değiştirmiştir.Geleneksel dini görüşler Rusça, Fransızca veya Türkçe fikirlerin etkisi altında kaybolmuştur.124.
122 Zenkovsky, a. g. e. , s. 88 123 A. g. e. , s. 89
4. 1. Müsavat Partisi’nin Yurtdışındaki Çalışmaları
Müsavat'ın Azerbaycan sınırlarından dışarıya açılması 1920'den Parti lideri M. E. Resulzade’nin Azerbaycan’ı terk etmesinden önce gerçekleşmiştir.
Rusya ve Ukrayna'daki Azerbaycanlı öğrenciler ve Đran, Türkistan, Gürcistan, Kuzey Kafkasya ve Ermenistan'da yaşayan Azerbaycanlılar 1917'den itibaren Müsavat etrafında toplanmaya başlamıştır. Bu yerlerde Müsavat Partisi’nin
şubeleri açılmıştır. 1920 muhaciretinden sonra de bir çok yerde cemiyetler
kurulmuş, ancak bütün bu teşkilatları biraraya toplamak mümkün olmamıştır
M.E.Resulzade, ilk olarak Müsavat'ın yurtdışı bürosunu kurmuş ve 1923 yılında Yeni Kafkasya dergisini çıkarmaya başlamıştır. Böylelikle yayın yoluyla muhacireti milli dava etrafında birleştirmeyi amaçlamıştır. Milli Merkez oluşturularak, bütün milliyetçi kuvvetlerin bu merkez etrafında toplanmasına çalışılmıştır. 125
Merkez aracılığıyla Müsavat, Gürcistan ve Kuzey Kafkasya milli teşkilatlarıyla ittifak yapmış Kafkasya Đstiklal Komitesi ve Kafkasya Konfederasyon Şurası oluşturulmuştur. Rusya istilası altındaki halklarla yakın ilişkiler kurulmuş ve bir cephe oluşturulmuştur. Bu yoğun faaliyetler sonucu Azerbaycan sorununa uluslararası dikkat çekilebilmiştir. 126 Yeni Kafkasya dergisi Azerbaycan, Kafkasya ve Rus hakimiyeti altındaki Türklerin milli davasını tanıtmaya çalışarak ve Türk kamuoyunu, çıkarlarının bağımsız Kafkas ülkeleri doğrultusunda olduğuna ikna etmiştir. Bunun yanısıra, milli eğitim, idarelerin millileşmesi gibi konular üzerinde de durulmuştur En önemlisi dergi vatansever Azerbaycan gençleri için manevi bir birliktelik, merkez olmuştur.
124A. g. e. , s. 90
125 Nesiman Yakublu, Müsavat Partiyası’nın Sorgu Kitabı, Bakı : 1998, s. , 21 126
1928 yılında Yeni Kafkasya yerini Azeri Türk 'e bırakmıştır. Bunu Odlu Yurt dergisi ve haftalık Bildiriş gazetesi takip etmiştir. Sovyet hükümetinin engellemeleri sonucunda, yayın faaliyetleri Đstanbul'dan Avrupa'ya taşınmıştır. 1932 yılında Berlin'de bu dergi ve gazetelerin yazı heyetinin katılımıyla aynı çizgide
Đstiklal gazetesi çıkarılmaya başlanmıştır. Sovyetlerin yoğun tepkisi üzerine Đstiklal gazetesinin Türkiye'ye girmesi yasaklanmış, Türkiye'den sağlanan desteğin öneminden dolayı bu olaydan sonra Đstiklal durdurularak, yerine 1934'de Kurtuluş dergisi çıkarılmaya başlanmıştır. Đstanbul'da Azerbaycan Yurt Bilgisi adlı dergi de
yayınlanmaya başlanmıştır 127. Ağustos 1936'da Avrupa'da (Varşova) Müsavat
Partisi’nin Konferansı toplanmıştır. Müsavat Partisi’nin programı 1919 yılında kabul edilmiş, ancak aradan geçen 17 yılda çok önemli değişiklikler olmuştur. Bu gelişmeler doğrultusunda konferansta Müsavat yeni bir program olmamakla birlikte, yeni bir programın ana fikirleri sayılabilecek Yeni Esasları kabul etmiştir. 128
Müsavat Partisi’nin ön gördüğü şekilde bütün Türklerin birlikte bağımsızlıklarını tek bir devlet içerisinde ortaya koymaları mümkün olmamıştır. Ayrı ayrı Türk devletleri kurulmuştur. Bu devletlerin ileride bir federasyon altında birleşebilmeleri de çok uzak bir ihtimal olmuştur. Böylelikle siyasi-devletçi Türk milli hareketi, ortak kültür birliği esası korunmakla birlikte, jeopolitik nedenlerin zorlaması yüzünden, ayrı ayrı Türk milli devletçiliği şekline dönüşmüştür. 129
Müsavat Partisi de bu gerçeklere göre hareket ederek, bunları kendi program esaslarında yansıtmıştır. Türk kültür birliğine bağlı kalınmış, Türkçülükle Azerbaycancılık birleştirilmiştir. Bu esaslara göre Müsavatçılık;
"Büyük Türk kültürüne bağlı, milli, medeni ve insani değerleri benimseyen, hürriyet, cumhuriyet ve istiklal idealine sadık, Azerbaycan vatanseverliğidir. 130
127 Resulzade, a. g. e. , s. XXI 128 Mehmetzade, a. g. e. , s. 275-276 129 A. g. e. , s. 277-282 130 A. g. e. , s. 287
Müsavat'ın daha önceki programında millet sınıflardan ibarettir denilmiştir. Yeni Esaslarda ise, milli birlik esas alınıyor, ve her türlü sınıf hakimiyeti reddediliyordu. Bu da Müsavat'ın milli bir parti durumundan, bir millet partisi durumuna geldiğini göstermiştir. Önceki programda milletin çoğunluğunu oluşturan emekçi halk, milletin esası olarak alınmış, ve böylelikle 'millet demek halk demektir' düşüncesine varılmıştır. Halk, umum/bütün anlamında kullanılmıştır. Yeni program esaslarında ise Müsavat, liberalizmin bireyci ve kollektivizmin cemiyetçiliği arasında bir senteze vararak, tesanüdçülüğü benimsemişti. Böylelikle bireyin hakları korunurken, umumun çıkarları da gözetilmiş olacaktır. Toprak reformu ve işçilerle ilgili düzenlemelerde, yeni program esasları da önceki programın temel esaslarını benimsemiştir. 131
Müsavat, adalet kurumlarında ve ceza kanunlarında eğitim ve reform usulünü benimsemiştir. Erkek ve kadınlara eğitimde eşit hak tanınıyordu.
Sovyet Rusya'sının izlediği politika, Rusça etrafında bir dil ve bir kültüre sahip Sovyet milleti yaratmak olmuştur. Bunun için Rus olmayan milletlerin parçalanması, ve Ruslaştırılması gerekmiştir.
Müsavat Azerbaycan'ın bağımsızlığı meselesini dış cephede de desteklemek için bir "dış taktik tezi" de oluşturmuştur. Buna göre Rusya'nın barışın düşmanı olduğu, savaşa hazırlandığı ve milletler arasında anlaşmazlıkları tahrik ettiği uluslararası alanda yayılmalıydı. Azerbaycan meselesi uluslararası alanda daha geniş bir şekilde tanıtılmalı, özellikle Đran ve Türkiye propaganda için hedef alınmalıydı. Yapılacak bütün uluslararası temas ve propagandalarda, bağımsızlık açısından siyasi Kafkasya birliği ve Kafkasya Konfederasyonu'nun önemi vurgulanmalıydı.
Müsavat Partisi’nin 1939-1992 yılları arasındaki yapılanma ve faaliyetleri genel olarak Azerbaycan dışındaki ülkelerde devam etmiştir. 132
131 A. g. e. , s. 299 132
Müsavat 1939-1942 yılları arasında, II. Dünya Savaşı döneminde, çalışmalarını Polonya, Fransa, Đsviçre, Londra, Bükreş de dahil, beş başkente taşımak zorunda kalmıştır. 133. Almanya'nın Sovyetler Birliği ile savaşa girmesi, aynı düşmana karşı mücadele eden Musavat'ın Almanya ile olası bir işbirliğini gündeme getirmiştir. M .E .Resulzade, Azerbaycan'ın geleceği üzerine Almanlar’la yapılan görüşmelere katılmıştır. Ancak, Almanlar’ın Azerbaycan'ın haklarını tanımak ve bağımsızlığını
temin etmek niyetinde olmadığını görerek görüşmeleri kesmiştir. 134
Ancak Müsavat perde arkasından etkisini sürdürmüştür. 6-9 Kasım 1943'de Berlin'de yapılan Azerbaycan Kurultayı'nda delegelerin Azerbaycan'ın bağımsızlığını tanımayan Almanlar’ı eleştirmelerinin ardında Müsavat'ın etkisi vardır. Berlin'de Azerbaycan dilinde çıkan gazete ve yayınlarda da Müsavat'ın siyasi görüşü hakim olmuştur. 135
Mayıs 1945'de Almanların yenilmesi ile birlikte, Azerbaycan'ı temsil eden alternatif grup da Müsavat etrafında toplanmıştır. 1945-1947 yılları arasında Müttefiklerin işgali altındaki Almanya'da faaliyetlerini açıkça sürdürmesi mümkün olmayınca, Müsavat Münih'te kurulan yan kuruluşu Azerbaycan Demokrat Birliği yoluyla çalışmalarını sürdürmüştür.
1947 yılında M.E.Resulzade üçüncü kez Türkiye'ye dönerek ve Müsavat Partisi’nin çalışmalarını da Türkiye'den yönlendirmeğe başlamıştır. Müsavat'ın Ankara ve Đstanbul komiteleri, yeni muhaciretin de gelmesiyle birlikte, tekrar örgütlenerek çalışmalarına başlamıştır. Yurt dışındaki temsilcilikler de bulundukları ülkelerin temsilcileri ile işbirliğine gitmiştir. 136
Müsavat Partisi Başkanlık Divanı’nın kararı ile 1949'da Azerbaycan Kültür Derneği kurulmuş, 1952'de derneğin yayın organı Azerbaycan Dergisi (Ankara)
133 Rasim Mirze, ed. Musavat Partiyası Sorgu Kitabı, Bakı:1994, s. 24 134 Resulzade, a. g. e. s. , XXII
135 Mirze, a. g. e. , s. 28 136
yayınlanmaya başlanmış ve 1953'de Azerbaycan Milli Merkezi yeniden örgütlenerek genişletilmiştir. Bu kurumlar, Müsavat Partisinin siyasi düşününün yayılmasında ve savunulmasında etkili olmuşlardır. Müsavat Partisi özellikle Ankara ve Đstanbul Komiteleri aracılığı ile gençleri çevresinde toplamış, düzenlediği konferanslar, seminerler, paneller gibi aktivitelerle onları Azerbaycan'ın bağımsızlığı yolunda eğiterek genç bir kadro yetiştirme misyonunu da üstlenmiştir. 137
Eylül 1954'de Münih'te Ermenistan'ın katılmadığı Kafkasya Milletleri Birliği toplantısı yapılmış, toplantıda Azerbaycan'ı Müsavat Partisi temsil etmiş, ve Divan Başkanlığını M. E. Resulzade yapmıştır
6 Mart 1955'de Müsavat Partisi lideri M. E. Resulzade’nin Ankara'da vefatından sonra hemen toplanan Parti M. E. Resulzade'nin yerine Mirza Bala Mehmetzade'yi genel başkanlığa seçmiştir. 1959 yılında Mehmetzade'nin de vefatı ile, genel başkanlığa Kerim Öder seçilmiştir. 1976'da Azerbaycan Milli Merkezi Başkanı Abdülvahap Yurtsever'in vefatı ile, bu görev Kerim Oder'e verilmiştir. 1981'de,
Kerim Oder'i vefatından sonra Mehmet Azer Aran takip etmiştir. 138
Müsavat Partisi üyeleri, muhaciret döneminde yurt dışında (özellikle Türkiye ve Almanya'da) yayın faaliyetlerini sürdürmüş ve bu yolla muhacireti milli dava etrafında birleştirme ve istiklal fikrini canlı tutma amaçlarında başarılı olmuşlardır. Kafkasya Birliği amacı doğrultusunda, diğer Kafkasya ülkeleri milli teşkilatlarıyla işbirliğine gidilmiş, diğer Rus hakimiyeti altındaki halklarla ortak cephe oluşturulmuş, ve Azerbaycan sorunu uluslararası platforma taşınmıştır.
4. 2. Yeni Müsavat Partisi
Yeni Müsavat Partisi, Gence şehrinde 24 Ekim 1989'da halk hareketi içerisinde yer alan bir grup tarafından yeniden kurulmuştur. Partinin 1936 yılında ilan
137 A. g. e. , s. 30 138
edilen Yeni Program Esasları küçük değişikliklerle benimsenmiştir. 1991'de Partinin Birinci Kurultayı’nda adı Azerbaycan Milli Müsavat Partisı olarak değiştirilmiştir.
139
. Müsavat düşününü yaymak üzere gizli olarak Yeni Müsavat adlı bir gazete yayınlanmaya başlamıştır. Bu parti sınırlı da olsa faaliyette bulunmuş, bazı konferanslar gerçekleştirilmiş, ve Birlik adlı bir dergi yayınlamıştır 140
1992'de Azerbaycan'ın bağımsızlığa kavuşması ve Azerbaycan Halk Cephesi lideri Ebulfez Elçibey'in Cumhurbaşkanlığına seçilmesi sonucunda, Müsavat Partisi Merkez Komitesi ve Başkanlık Divanı partinin Azerbaycan'a taşınmasına karar vermiştir. Bu karar doğrultusunda Genel Sekreter Ahmet Karaca Bakü'ye giderek, Yeni Müsavat Partisi Genel Başkanı ve Yönetim Kurulu üyeleri ile görüşmüştür. Yapılan görüşmelerde önce bir Berpa (restorasyon) Merkezi'nin kurulması kararlaştırılmıştır. 141
Berpa Merkezi için öngörülen listeyi Müsavat Partisi Başkanlık Divanı'nın onaylamasının ardından, Berpa Merkezi Başkanlığına Azerbaycan Milli Meclis Başkanı Đsa Kamber, Genel Sekreterliğe ise Nesip Nesipzade getirilmiştir. Müsavat Partisi yeniden teşkilatlanma işine girişmiş, ve 7 Kasım 1992'de Müsavat Partisi 3. Berpa Kurultayı toplanmıştır. Isa Kamber Müsavat Genel Başkanlığına seçilmiş ve Müsavat Partisi Meclisi'nin üyeleri belirlenmiştir. 3. Berpa Kurultayının ardından Müsavat Partisinin yurt dışındaki Merkez Komitesi, Başkanlık Divanı ve diğer organları kendiliğinden sona ermiş, ve Müsavat Partisi tamamıyla Azerbaycan'a yerleşmiştir. 3. Berpa Kurultayında Partinin yeni nizamnamesi ve programı kabul edilmiştir. 142
Yeni Musavatçılar da, Müsavat geleneğine büyük ölçüde sadık kalmışlardır. 'Đnsanlara hürriyet, milletlere istiklal' söylemi Yeni Musavatçılar tarafından da esas 139 Yakublu, a. g. e. , s. 32 140 Mirze, a. g. e. , s. 32 141 A. g. e. , s. 31 142 A. g. e. , s. 31
olarak alınmıştır. 'Türkçülük, Đslamcılık, Muasırcılık' söylemi Yeni Musavatçılar tarafından da daha laik bir tanımlamayla benimsenmiştir. Müsavatçılık, aynı şekilde, Türk medeniyetine bağlı, milli medeni ve insani değerleri benimseyen, hürriyet, cumhuriyet ve istiklal idealine sadık Azerbaycan vatanseverliği şeklinde tanımlanmıştır. Ancak değişen şartlar gözönünde bulundurularak, partinin yeni söylemler benimsemesi, ve pragmatizmi esas prensip olarak kabul etmesinin de önü açılmıştır.
Müsavat'ın Halk Cephesi ile ilişkisi resmi boyutta olmasa da, iki parti de demokratik ilkelere ve hukukun üstünlüğüne dayalı bağımsız bir devlet kurulması, piyasa ekonomisi ve Azerbaycan'ın bütünlüğü gibi ortak ideallere ve ilkelere dayanmaktaydı. Ulus-devlet kurma hedefine yönelik olarak Azerbaycan dilinin resmi dil olarak kabul edilmesi ve Latin alfabesine geçiş, Müsavat'ın da yer aldığı Halk Cephesi iktidarı döneminde gerçekleştirilmiştir. 143
Dış politika açısından, üç temel doğrultuda hareket edilmesi esas alınmıştır; Batı, Türk Dünyası ve Đslam Dünyası. Rusya ve Đran ile ilişkiler de önem verilen konular arasında olmuştur. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin, aktif ve dengelenmiş bir dış politika yürütmesinin altı çizilmiştir. Azerbaycan Devleti’nin bağımsız politika yürütebilmesi için, bölgede kendisine yönelik Đran politikalarını Türkiye aracılığı ile, Rusya politikalarını Batı aracılığı ile dengelemesi şart koşulmaktadır. Program, genel olarak anti-Rusya ve Türkiye ve Batı taraftarı tutum sergilemektedir.
25 Ekim 1997'de Müsavat Partisi’nin Beşinci Kurultayı’nda Müsavat Partisi’nin son programı kabul edilmiştir. Program Azerbaycanın bağımsızlık isteğini gerçekleştiren Müsavat, Müsavatçılığın Temel Prensipleri, Gelecek Azerbaycan, Geçiş Devrinin Problemleri ve Müsavat'ın Faaliyet Prensipleri ve Metodları adlı
143 Nihal Đncioğlu, Yeni Türk Cumhuriyetlerinde Toplumsal Bölünmeler, Siyasi Güçler ve Yeni Siyasal Yapılanma, Bağımsızlığın Đlk Yılları ed. Büşra Ersanlı, Ankara : Ankara. Kültür Bakanlığı
bölümlerden oluşmaktaydı. 144. Bu program da, büyük ölçüde önceki programla devamlılık içindedir. Müsavat Partisi üyeleri arasında profesörler, doktorlar, öğretmenler, hukukçular, mühendisler, başka meslek sahipleri, yazarlar ve şairlerin yer almaktadır. Müsavat Partisinin üyelerinden çoğu 1992-1993 yıllarında Ebulfez Elçibey145 iktidarı döneminde devlette yüksek görevler almışlardır. 146
Azerbaycan'da milli uyanış, XIX. yy. ın ikinci yarısında
entelektüellerin faaliyetleri ve eğitim reformları ile başlamıştır 147. Müsavat Partisi, Azerbaycan'da varolan kültürel milliyetçiliği siyasi milliyetçilik boyutuna taşımıştır ve Müsavatçılık Azerbaycan'da milli bir ideoloji olarak benimsenmiştir. Böylelikle Azerbaycan'da bağımsızlık mücadelesi Müsavat Partisi’yle ve Musavatçı’larla bağdaştırılmaktadır.
Azerbaycan dili ve Azerbaycan kültürü, her iki bağımsızlık döneminde de, bağımsızlık anlayışlarının temelini oluşturmuştur 148.
Müsavat Partisi’nin lideri M. E. Resulzade, 1914 yılında dil tartışmaları içerisinde yeralmış, temiz ve sade bir dili savunmuştur. Milliyetin din birliği üzerine değil, dil ve kültür birliği üzerine kurulabileceğine inanmıştır. Milliyeti oluşturan ortak unsurlar olarak dil, adet ve edebiyat gösterilmiş, buradan da, bütün Türklerin bir millet olduğu sonucuna varılmıştır. Đkinci bağımsızlık döneminde de, Müsavat Partisi ve Halk Cephesi liderlerinin en çok tartıştığı bağımsızlık göstergesi dil ve eğitimdeki faaliyet olmuştur. 149
144 Yakublu, a. g. e. , s. 36 145
Ebulfez Elçibey, Azerbaycan Halk Cephesi lideri, 30 Ağustos 1991 tarihinde alınan bağımsızlık kararı