Meşrutiyet Dönemi Aydınlarının Hukuka Yaklaşımı

Osmanlı aydınının önceliği devleti kurtarmaktır. Tüm fikir ve aksiyonlarının temelinde bu sorun yatmaktadır. Şartlar ne olursa olsun devleti çöküşten kurtarmak öncelikli mesele olunca bazen, İslamcı, Türkçü, bazen Osmanlıcı, sonraki dönemlerde aydınlanma veya pozitivist felsefeyi savunmaları kaçınılmaz olabiliyor. İslamcı gelenekten gelenlerin Cumhuriyetin ilk yıllarında ulusalcı çizgiye kaymaları (Şemsettin Günaltay), Marksist ideolojiyi savunanların Milliyetçi-ulusalcı (Kadro Dergisi gibi) çizgiyi benimsemeleri de çok garip bir durum arz etmiyor. Eğer laik yönetim ve modern hukuk devletin sorunlarına çözüm olacaksa pekâlâ laik ve modern olunabilir. Eğer devletin kurtuluş reçetesi İslamcılıkla mümkünse o halde İslamcı olunur. İktidara gelen kadro ya da zümrenin devleti kurtarmasına ilişkin bir umut ışığı belirmişse aydınlarda bir blok halinde bu oluşumu desteklemekten geri durmamışlarıdır. Devlet felsefesine dair her köklü değişimde aydınlar, devletin sözcüsü olmuşlardır.

Bu devleti kurtarma refleksi “her kuşak” Osmanlı aydınının vazgeçilmez düsturudur. Türkçülüğün önemli isimlerinden Yusuf Akçura'nın ilkin 1904’te Rusya’da yazılan II.

71

Baskısı 1912’de Mısır da yapılan "Üç Tarzı Siyaset” adlı eserindeki şu ifadeler devletin kurtarılmasının ne derece elzem olduğu, fikirlerin bu alanda pragmatist bir gayeden öte anlam ifade etmediğinin çarpıcı bir kanıtıdır.

Akçura, Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülüğün bir muhasebesini yaptıktan sonra şu tespitlerde bulunur.

“Osmanlı milletinin yaratılması, Osmanlı Devleti için faydalara sahipse de gayr-i kabil-i tatbiktir. Müslümanların veya Türklerin birleşmesine dönük siyasetler, Osmanlı Devleti hakkında eşit denilebilecek menfaat ve mahzurlar ihtiva etmektedir. Tatbikleri cihetine gelince, kolaylık ve zorluk yine aynı derecede denilebilir.” Bu iki alternatif karşısında çözümsüz kaldığını belirten Akçura, tezini şu ifadelerle bitirmektedir: “Hülasa, öteden beri zihnimi işgal edip de, kendi kendimi ikna edecek cevabını bulamadığım sual yine önüme dikilmiş cevap bekliyor: Müslümanlık, Türklük siyasetlerinden hangisi Osmanlı Devleti için daha yararlı ve kabil-i tatbiktir" (Akçura, 1998: 62 ).

Akçura’nın bu tezi dillendirmesinden önceki tarihlerde de İslamcılığın daha çok devleti kurtarmaya yönelik pragmatist bir amaç doğrultusunda kullanıldığı pek çok kişi tarafından dile getirilen bir iddiadır. Biraz daha geriye gittiğimizde devleti kurtarma misyonunu üstlenen bir Tanzimat kuşağıyla karşılaşırız. İlim adamlığının yanı sıra devlet adamı olarak da son derece önemli icraatlarda bulunan A.Cevdet Paşa dönemin tüm aydınları gibi devleti kurtarmayı kendine birinci vazife olarak seçer. Kendi sözleriyle ifade edecek olursak İlmiyeden ayrılıp sarığını atmasını şöyle anlatır: "Başımı 'devlet 'yolunda feda ettim. Şimdi sarığı feda etmem diyebilir miyim? Sarığı çıkarıp fes ile kaldım"(Keskioğlu, 1966: 223).

19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren söz sahibi olabilmek için yeni tip aydın özeliklerine sahip olmak gerekir. (ulema vasıflarına sahip) Medrese kökenli Ahmet Cevdet Paşa, geleneksel aydın ile organik aydın arasında bir yerde durur.

Tanzimat kuşağı yani aydın ve bürokratlar. Osmanlı toplumundaki geleneksel kültür liderliğini ulemadan devralmıştır. “Gülhane Hattı Hümayunu, padişahın mutlak otoritesini savunarak merkeziyetçi devlet idaresinin, başka deyimle bürokrasinin işlere mutlak bir şekilde el koymasını ifade eder “Sultanın bu kontrolünün genişlemesine karşı “iki sınırlayıcı otoriteden eski ordu ezilmiş, ulema da sindirilmişti… İlmiyeden bağımsız Harbiye nezaretinin nüvesi” (Lewis, 2007: 97). Sayılabilecek bir ordunun temelleri de atılmış oldu. Artık yenileşme hamlelerine karşı merkezi bürokrasinin önünde ciddi sayılabilecek bir engel kalmamıştı.

72

“Hem mali hem de idari özerkliklerinden yoksun kalan ulema merkezi iktidara karşı zayıfladı ve kendi yetki, otorite ve statülerini birbiri peşine düşmesine direnç gösteremeyecek hale geldi. Daha sonra, öğretmenlerin atanması, okulların ve medreselerin denetimi, maarif nazırlığı, yargıçların atanması ve adliye işleri adliye nazırlığına devredildi; zamanla da fetva yazma işi, Bab-ı Meşihat’a Fetva Emini’nin başkanlığı altında hukuk uzmanlarından kurulu bir komisyona verildi. Bizzat Şeyhülislam, bazı istişari görevleri ve sadece kişisel karakterinin sağlayabileceği fiili nüfuzuyla, bir devlet memuru haline geldi. Yüksek ulemanın birçoğu ikna, menfaat veya korku saikı ile Batılılaştırıcı reformlara razı olmuş bulunuyordu. Bağımsızlıklarının kesin olarak yitirilmesi ile bunlar ile alt kattaki ulema -genellikle değişikliğin fanatik muhalifleri- arasındaki uçurum çok genişledi” (Lewis, 2007: 98).

Aydın olarak tanımladığımız grubun etkili olabilmesi için mutlaka geniş ölçüde serbest olması ve düşüncesini ifade etmekten çekinmemesi gerekmektedir. Kemal Karpat, ulemanın özgürlüğün nihayet bulmasının on altıncı yüzyıla kadar götürülebileceğini söyler Ona göre, “Osmanlı Müslüman toplumunun on altıncı yüzyıldan sonra gerilemesinin baş nedeni devrin entelektüel kesimini oluşturan ulemanın ( bilhassa ifta grubunu oluşturanların) özgürlüklerini kaybederek devlet hizmetine girmeleridir” (Karpat, 2009b: 53). Osmanlı geleneksel yapısında ulema haricinde ki yönetici sınıfı devlet kölesi kul kabul eden sistem Lewis’in de belirttiği gibi 19 yüzyılda devletin merkezileşmesiyle eskiye nazaran daha radikal bir değişime uğrar. Ekonomik özerkliğini kaybeden ulema devlet memuru olunca özgürlüğünü de kaybeder. Böylece ayrıcalıklı konumu son bulur.

Müsadere sisteminin kaldırılmasının getirdiği güvenin de etkisiyle ulemanın yarattığı boşluğu bürokrasi ve onun uzantısı niteliğinde sayılabilecek bir aydın sınıfı doldurur. Bu prototipin en önemli siması bürokrasi de Reşit Paşa, aydınlar arasında da Şinasi gösterilebilir. Reşit Paşa’nın “yetiştirdiği önemli isimler olan Ali ve Fuad Paşalar Babıali’de ve yine Reşit Paşa’nın yetiştirmesi Şinasi, Tasvir-i Efkar gazetesinde Avrupa’da aydınlanma çağının özünü oluşturan rasyonalizm akımının Osmanlı’da bu dönemdeki tek temsilcisi olmuş” (Çakır, 2002: 34). Bu yönüyle aydınlar arasında önemli bir kişilik haline gelmiştir.

Şinasi’nin ve yeni devir aydınlarının fikirlerini savunmada kullandıkları en önemli vasıta yeni bir nevi olan ve daha önce Osmanlı toplumunda örneğine rastlanmayan gazetedir. Sami ve Suphi paşalar ile Ahmet Vefik Paşa ve Mustafa Behçet Efendi’nin yazıları da dâhil olmak üzere Siyasal eleştirilere yer verilen gazete ayrıca bir muhalefet hareketi karakterindedir. Şinasi’nin özellikle devrin önemli isimlerinden Namık Kemal

73

üzerinde çok büyük bir etkisi vardır.1862’de ilk sayısını çıkarmaya başladığı Tasvir’i Efkâr Gazetesini N.Kemal’e bırakır ve Paris’e gider “Şinasi’nin gazetesi doğrudan doğruya Yeni Osmanlılar’ın kuruluşunu hazırlıyordu” (Jeltjakov, 1979: 53). Şinasi'nin Avrupa'dayken gördüğü “yeni düşünce ve uygarlık ölçülerini kendi ülkesinde de uygulamak istemesi, onu gazeteciliğe yönlendirmiştir. Çünkü olabilecek en geniş ölçüleriyle halka ulaşmak ve ona Batı kültür ve uygarlığını vermek ancak gazete yoluyla olasıydı” (A.Aydın, 2000: 108).

Bu şekilde tamamen Batılı ve o zamana kadar Türkiye’de bilinmeyen araçlar ülkenin hizmetine girdi ve büyük bir hızla gelişti. İlk etapta “Agâh Efendi’nin 1860’da çıkardığı ilk özel Türk gazetesi olan Tercüman-ı Ahval’i, 1862’de Şinasi’nin çıkarmaya başladığı ve Namık Kemal’in devam ettirdiği Tasvir-i Efkâr’ı” (Akyüz, 1990: 26) saymak mümkündür. Bu gelişmelerden sonra “1866’da başyazarlığını Ali Suavi’nin yaptığı Muhbir,1872’de N.Kemal’in başyazarlığını yaptığı İbret,1873’de Ebuzziya Tevfik’in çıkardığı Hadika,1875’de başyazarlığını Kemal Paşa-zade Said’in yaptığı Vakit,1876’da başyazarlığını Şemsettin Sami’nin Sabah takip eder" (Akyüz, 1990: 26).

Sultan Abdulaziz döneminde özellikle gazetelerin yaygınlaşmasıyla aydın sınıfının kendini ifade etmesi açısından uygun bir ortam oluşturmuştur. Bu tarihten sonra gazeteler çevresinde toplanan Batı medeniyeti hayranlığına kapılmış genç ve aydın bir nesil, tam bir idealist psikolojisi ile hükümetin çağdaşlaşma yolundaki ağır adımlarını şiddetle eleştirerek “temponun hızlandırılmasını ve bu konuda siyasi plandaki çalışmalara öncelik verilmesini, meşrutiyet yönetiminin getirilmesini, bir millet meclisinin açılmasını, hükümet icraatının keyfilikten kurtarılarak bu meclisin kontrolüne alınmasını ve ülke üzerindeki siyasi baskının kaldırılmasını isterler.” (Akyüz, 1990: 27). Böylece, teşkilatlı olmamakla beraber, ülkede siyasi bir muhalefet hızla kurulmuş ve bir kamuoyu oluşturulmasına başlanmıştır.