4.3. Mardin’de Konuşulan Arapça Lehçe ile MSA Arasındaki Ses Benzerlikleri
4.3.2. Mardin’de Konuşulan Lehçede Ses Çeşitliliği
Mardin’de konuşulan Arapça lehçedeki bazı seslerde istisna denebilecek bazı değişiklikler söz konusu olup bunlardan özellikle /ke:f/ (ك) sesinin yer yer /g/ sesine dönüştüğü gözlemlenirken yer yer /ḳa:f/ (ق) sesinin de /g/ sesine, /sa:d/ (ص) sesinin /ẓa:/ (ظ) sesine, “u” kısa seslisinin /o/ sesine, /i/ kısa seslisinin /ı/ sesine dönüştüğü görülebilmektedir. Sessizlerden özellikle /ke:f/ (ك) dikkat çekerken bu bağlamdaki ses dönüşmesine örnek
52
olarak /əgbi:r/ ‘büyük’ örneği verilebilir. Aynı şekilde /ḳa:f/ (ق) sesi de yer yer /g/ sesine dönüşebiliyor. /gevi:/ ‘güçlü’ örneğinde olduğu gibi. /sa:d/ (ص) sesi de yer yer /ze:y/ (ز) sesine dönüşebilmektedir: /ızġayyır/ ‘küçük’ örneğinde olduğu gibi. Ancak bu örnekler istisna olup bu iki sesin tamamen dönüşmesi anlamına gelmemektedir.
Buna karşılık /i/ kısa seslisi kalın harflerle geldiğinde /ı/ sesine dönüşebilmektedir: (47) a. /mırra/ ‘acı’
b. /sərra/ ‘göbek’ c. /ḳərmé/ ‘kütük’ d. /ḳərniyé/ ‘köşe’
Yine /u/ kısa seslisi de kalın harflerle geldiğinde /o/ sesine dönüşebilmektedir: (48) a. /meḥro:ḳ/ > /meḥro:ḳa/ (d) ‘yakılmış’
b. /maşḳo:ḳ/ > /maşḳo:ḳa/ (d) ‘yarılmış’ c . /medfo:ḳ/ > /medfo:ḳa/ (d) ‘dökülmüş’ d. /maḳlo:‘/ > /maḳlo:‘e/ (d) ‘sökülmüş’ e. /mesḥo:r/ > /mesḥo:re/ (d) ‘büyülenmiş’ f. /mesfo:ḳ/ > /mesfo:ḳa/ (d) ‘şımarmış, şımarık’ g. /mazro:‘/ > /mazro:‘a/ (d) ‘ekilmiş, ekili’ h. /maḫlo:ḳ/ > /maḫlo:ḳa/ (d) ‘yaratılmış (kimse)’ ı. /meslo:ḳ/ > /meslo:ḳa/ (d) ‘haşlanmış’
i. /meḳmo:‘/ > /meḳmo:‘e/ (d) ‘(tahta, ağaç, odun ve benzeri için) kırılmış’ j. /mefto:ḥ/ > /mefto:ḥe/ (d) ‘açık’
k. /mecro:ḥ/ > /mecro:ḥe/ (d) ‘yaralı’ l. /maḥṣo:r/ > /maḥṣo:ra/ (d) ‘sıkışmış’ m. /mekso:r/ > /mekso:re/ (d) ‘kırılmış’ n. /meşho:r/ > / meşho:re/ (d) ‘meşhur’
p. /meçro:ḳ/ > /meçro:ḳa/ (d) ‘yırtık, yırtılmış’ r. /mefto:ḳ/ > /mefto:ḳa/ (d) ‘sökük, sökülmüş’
53
Ancak bu da bu sesin tamamen /o/ sesine dönüştüğü anlamına gelmez. Çünkü birlikte geldiği seslerin ince olması durumunda olduğu gibi kalır. Buna karşılık kalın seslerin söz konusu olduğu yukarıdaki örneklerin dişil hallerinde dişilik /t/’si imâleye dönüşmezken, ince seslerin söz konusu olduğu aşağıdaki örneklerde dişilik /t/’sinin imâleye dönüştüğü görülmektedir.
(49) a. /mesdu:d/ > /mesdu:dé/ (d) ‘kapalı’, b. /meşdu:d/ > /meşdu:dé/ (d) ‘bağlı’
c. /maḳlu:b/ > /maḳlu:bé/ (d) ‘ters çevrilmiş’ d. /memnu:n/ > /memnu:né/ (d) ‘memnun’ e. /meġbu:n/ > /meġbu:né/ (d) ‘küsmüş’ f. /mecnu:n/ > /mecnu:né/ (d) ‘deli’
g. /meḥku:m/ > /meḥku:mé/ (d) ‘mahkum’ h. /maẓlu:m/ > /maẓlu:mé/ (d) ‘mazlum’ ı. /mektu:b/ > /mektu:bé/ (d) ‘yazılmış’ i. /me‘du:d/ > /me‘du:dé/ (d) ‘sayılmış’ k. /me:ḫu:ẕ/ > /me:ḫu:ẕé/ (d) ‘alınmış’ l. /mażru:b/ > /mażru:bé/ (d) ‘vurulmuş’ m. /maḳṭu:b/ > /maḳṭu:bé/ (d) ‘dikilmiş’ n. /meḳtu:l/ > /meḳtu:lé/ (d) ‘öldürülmüş’
p. /mesmu:m/ > /mesmu:mé/ (d) ‘zehirli, zehirlenmiş’ r. /men‘u:l/ > /men‘u:lé/ (d) ‘lanetli, lanetlenmiş’
Bu arada yer yer /ġeyn/ (غ) ve /ḫa:/ (خ) seslerinin yer değiştirdiği gözlenebilmektedir: /meġsel/ (ﻞﺴﻐﻣ) ‘yıka(n)ma yeri’ kelimesinin /meḫsel/ (ﻞﺴﺨﻣ)’e, /əḫbeyz/ (ﺰﯿﺒﺧا) ‘ekmek’ kelimesinin /əġbeys/ (ﺲﯿﺒ )’e dönüşmesi gibi. Yine yer yer /fem/ (ﻢﻓ) ‘ağız’ kelimesinin ﻏا /s̱əm/ ( ِﺛﻢ)’e dönüştüğü görülmektedir.
Yukarıda /o, ı, p, j, g, ç/ gibi seslerin de yoğun bir şekilde kullanıldığı göz önünde bulundurulduğunda lehçede bir ses zenginliğinden söz edilebilir. Örnek olarak aşağıda verilen örneklerden de anlaşılacağı üzere başta Türkçeden geçtiği anlaşılan kelimeler olmak üzere /ç/ sesi ile başlayan bir çok kelime tespit edilmiştir. Dolayısıyla MSA’da /şe:y/ ‘çay’,
54
/şi:k/ ‘çek’, /şi:şe:n/ ‘çeçen’ gibi kelimelerde de olduğu gibi genellikle /ş/ olarak telaffuz edilen /ç/’nin lehçede daha çok /ç/ olarak telaffuz edildiği ve tıpkı /c/ diftongunda olduğu gibi /ç/ diftongunun da ikizleştiği gözlemlenmektedir. /əççatal/ ‘çatal’, /əççawa:lé/ ‘çuval’ örneklerinde gözlemlenebilen bu durum aynı şekilde /əccarra/ ‘testi’, /əccəwērəb/ ‘çoraplar’ örneklerinde de gözlemlenebilmektedir. Lehçede /ç/ ile başlayan çok sayıda kelime belirlenmiş olup, /ḳeçem/ ‘konuştu, kırdı’, /wəçç/ ‘yüz, surat’, /hēç/ ‘işe yaramaz’, /hi:ç/ ‘hiç’, /ḳereç/ ‘çingene’, /ma:ç/ ‘maç’ gibi kelimelerde görüldüğü üzere /ç/ sesinin ortada ve sonda geldiği birçok kelime de belirlenmiştir. Aşağıda /ç/ ile başlayan ve lehçede kullanılan kelime ve fiil örnekleri verilmiştir:
(50) a. /çerçu:fé/ ‘çerçeve’ b. /çeḥef/ ‘sürükledi’
c. /çeḥçef/ ‘çokça sürükledi’ d. /çehré/ ‘çehre’
e. /çe:ro:ḳ/ ‘çarık’ f. /çe:çu:k/ ‘çekiç’
g. /çaḳleb/ ‘yuvarlayıp sürükledi’ h. /çawa:lé/ ‘çuval’
i. /çekk/ ‘batırdı, çek’ j. /çemçé/ ‘kepçe’ k. /çemmé/ ‘çimen’ l. /çeçme/ ‘pislik’ m. /çe:ġ/ ‘vakit’ n. /çe:ri:g/ ‘çeyrek’ o. /ça:dır/ ‘çadır’ p. /çewre/ ‘çevre’
q. /çefeḳ/ ‘sıçratarak su dökmek’ r. /çerçef/ ‘çarşaf’
s. /çeraḳ/ ‘yırttı’
t. /çerraḳ/ ‘çokça yırttı’
u. /çewwer/ ‘kuşatıp önüne katıp götürdü’ v. /çewraḳ/ ‘bir şeyi genişletip yalama yaptı’ w. /çənḳe:l/ ‘çengel’
55 x. /çenḳal/ ‘çengelle kilitledi’ y. /ça:ḳo:/ ‘çakı’
z. /çatal/ ‘çatal’ aa. /çe:y - ça:y/ ‘çay’ bb. /ço:l/ ‘çöl’ cc. /çəngi:/ ‘çünkü’
dd. /çəll/ ‘boğazına düşkün’ ee. /çəllé/ ‘(d) boğazına düşkün’ ff. /çaḳḳaz/ ‘hoplaya zıplaya yürüdü’ gg. /çapar/ ‘çardak’
hh. /çerdeġ/ ‘çardak’ ii. /çe:gu:né/ ‘baston’ jj. /ça:ḳu:lé/ ‘çengel’ kk. /çerḫ/ ‘çark’ ll. /çanta:yé/ ‘çanta’ mm. /ça:wi:ş/ ‘çavuş’ nn. /çınna:ra/ ‘çınar ağacı’ oo. /çıġara/ ‘sigara’ pp. /çəzgi:/ ‘çizgi’ qq. /çe:z/ ‘çizdi’ rr. /çemaḳ/ ‘vurdu’ ss. /çəḳma:ḳ/ ‘çakmak’ tt. /ço:rte:n/ ‘çökelek’ uu. /çewli:g/ ‘çevlik’
vv. /çaparrıṣ/ ‘iyice kirlenip, batmış’ ww. /çeḳolata/ ‘çikolata’
xx. /çeli:k/ ‘çelik’
yy. /çerkez/ ‘çerkez’ (ö.i.) zz. /çeçe:n/ ‘çeçen’ (ö.i.)
aaa. /çeçe:né/ ‘çeçen’ (d) (ö.i.) bbb. /çin/ ‘çin’ (ö.i.)
ccc. /ça:ra:/ ‘çare’
56
eee. /çəft/ ‘uğursuz’ (f) /coft/ ‘çift’ (t) /çift/ fff. /çereg/ ‘bozulmak’
ggg. /çərgé/ ‘çürük, bozuk’ hhh. /çeyde:n/ ‘çaydan’ iii. /çe:yci:/ ‘çaycı’ jjj. /çəftləg/ ‘çiftlik’ kkk. /çepp/ ‘sol’ lll. /çəməto/ ‘çimento’ mmm. /ça:kéta/ ‘ceket’
MSA’da genellikle /bitro:l/ ‘petrol’, /boli:s/ ‘polis’, /be:ri:s/ ‘paris’ kelimelerinde olduğu gibi /b/ şeklinde yazılan birçok Arapça ve “yabancı” kelimenin Mardin’de konuşulan Arapçada /p/ sesiyle telaffuz edildiği belirlenmiştir:
(51) a. /pata:ta/ ‘patates’ b. /panto:r/ ‘pantolon’ c. /pasta/ ‘pasta’ d. /perde:yé/ ‘perde’ e. /palasti:k/ ‘plastik’ f. /pembe/ ‘pembe’ g. /palasḫa:ye/ ‘palaska’
h. /peçeḫ - yəpçeḫ/ (f) ‘ezip suyunu çıkarmak’
i. /peççeḫ - iypeççəḫ/ (f) ‘iyice, çokça ezip suyunu çıkarmak’ j. /pereç - yəprəç/ (f) ‘yolmak’
k. /pisto:n/ ‘piston’ l. /pəla:ḳa/ ‘plaka’ m. /pəro:je/ ‘proje’ n. /pəla:n/ ‘plan’
o. /paraġram/ ‘program’
p. /puwlıs (ç) puwēlıs/ ‘polis (ç) polisler’ q. /pereşu:t/ ‘paraşüt’
r. /perefeso:r/ ‘profesör’ s. /pilo:t/ ‘pilot’
57 t. /palaḫ - yıplaḫ/ (f) ‘ezmek’
u. /pallaḫ - iypallıḫ/ (f) ‘çokça, iyice ezmek’ v. /perekēt/ ‘briket’
w. /perekēte:yé/ ‘bir briket’ x. /paris/ ‘paris’
y. /perçe:yé/ ‘bir parça’ z. /pərpe:ré/ ‘semiz otu’ aa. /pi:s/ ‘pis’
bb. /po:ti:n/ ‘potin’ cc. /parḳ/ ‘park’
dd. /palas - yıplıs/ (f) ‘ağzını şapırdatarak yemek’ ee. /pu:l/ ‘pul’
ff. /pastapo:r/ ‘pasaport’ gg. /pa:kēta/ ‘paket’ hh. /poşēt/ ‘poşet’
ii. /poşēte:yé/ ‘bir poşet’ jj. /po:z/ ‘poz’
kk. /peçç - iypəçç/ (f) ‘şişkinliği dinmek’ ll. /pi:ç/ ‘piç’
mm. /pu:ç/ ‘takatsız, hareketsiz’ nn. /pi:l/ ‘pil’
oo. /pəla:ḳ/ ‘plak’ pp. /pasa:j/ ‘pasaj’ qq. /pa:z/ ‘pas’ rr. /pense/ ‘pense’ ss. /pa:rti:/ ‘parti’ tt. /petro:l/ ‘petrol’ uu. /puwle:d/ ‘çelik’
/iyri:dlu əffe:d mən puwle:d/ ‘adama katlanmak için çelikten yürek gerek’ deyiminde /puwle:d/ ‘çelik’ kelimesinin kullanılmış olduğu görülebilmektedir.
vv. peḥpes̱ - iypeḥpəs̱/ (f) ‘eşelemek’ ww. /peki:/ ‘peki’
58 xx. /pa:şa/ ‘paşa’
yy. /pēşi:n/ ‘peşin’ zz. /patro:n/ ‘patron’
aaa. /pa:ta/ ‘bir oyunda yenişememe durumu, berabere kalma’ bbb. /pehvlive:n/ ‘pehlivan’
ccc. /pəşto:yé/ ‘tabanca’ ddd. /piye:sé/ ‘piyasa’ eee. /peye:sé/ ‘pislik’
Yine aşağıda verilen örneklerde de görüldüğü gibi /g/ sesi ile başlayan ve çoğu Türkçeden geçtiği anlaşılan birçok kelime ve fiil olduğu belirlenmiştir:
(52) a. /gene:llikle/ ‘genellikle’ a. /gēri:/ ‘geri’ b. /geçi:m/ ‘geçim’ c. /ge:miyé/ ‘gemi’ d. /gereg/ ‘gerek’ e. /gerçekten/ ‘gerçekten’
f. /geze - yəgzi:/ (f) ‘duvar kenarından yürümek’ g. /gezz - iygəzz/ (f) ‘ısırmak’
h. /go:re/ ‘göre’
i. /gebe - yəgbi/ (f) ‘başını koyup yatmak’ j. /gere - yəgri:/ (f) ‘konuşmak’
k. /geri:/ ‘konuşma, konuşmak’ l. /gəngərēs/ ‘dağdağan’ m. /germa:vé/ (k) ‘kaplıca’ n. /gelir/ ‘gelir’
o. /gıbra/ ‘gübre’ p. /gelişme/ ‘gelişme’
q. /go:zləg (ç) go:zlege:t/ ‘gözlük (ç) gözlükler’ r. /gewdé/ ‘gövde’
s. /gewi:/ ‘gür, güçlü’
59 u. /gewende/ (k) ‘şarkıcı, edepsiz’
v. /gedde - iygeddi:/ (f) ‘dilencilik yapmak’ w. /gəmrəg/ ‘gümrük’
x. /gēnc (ç) genci:n/ ‘genç (ç) gençler’ y. /go:r/ (fr) ‘kabir’
z. /guwne:h/ ‘günah’ aa. /geli:/ (k) ‘boğaz’ bb. /go:llé/ ‘göl’ cc. /ga:wır/ ‘gavur’
Buna karşılık /j/ sesinin geçtiği kelimelerde /j/’nin daha çok /c/’ye dönüştüğü anlaşılmaktadır:
(53) a. /Caponya:/ ‘Japonya’ b. /bēceme/ ‘pijama’ c. /cəlēdé/ ‘jilet’
Ancak genellikle Kürtçeden geçtiği anlaşılan /ba:ja:rri:/ ‘şehirli’, /ba:ja:rr/ ‘şehirliler’, /məjj/ ‘sis’, /bej/ ‘sulak olmayan yer’ kelimelerinde /j/ sesinin olduğu gibi telaffuz edildiği görülmektedir.
Sonuç olarak Mardin’de konuşulan Arapça lehçede başta /ḳa:f/ (ق) olmak üzere birçok sesin varlığını sürdürdüğü anlaşılmaktadır. Aynı şekilde Arapçanın diğer birçok lehçesinde görülen durumun tersine ünlülerde de bir ses çeşitliliğinden söz edebiliriz. Öte yandan araştırma konusu lehçeyi konuşanların ağzından, /o, ı, p, j, g, ç/ gibi Standart Arapçada olmayan seslere ek olarak imâlenin de yaygın bir şekilde kullanıldığı sonucuna varılabilmektedir.
61
BÖLÜM III
BİÇİMBİLGİSİ
Biçimbilgisi dillerin kelime yapılarını, kelimelerin türeme ve biçimlenme yollarının yanı sıra çekimleri inceler ve sesin bir üst düzeyi olan kökler ve ekler konusunu araştırır.
Karmaşık sözcük oluşumunda temel yapı taşlarının neler olduğu, daha basit parçalardan nasıl daha karmaşık sözcükler oluşturulduğu, karmaşık bir sözcüğün anlam olarak bu sözcüğü oluşturan parçaların anlamlarına nasıl bağlı olduğu sorularına cevap arayan dilbilim, bir dildeki farklı sözcüklerin bu dildeki başka sözcüklerle bağlantısını ortaya koymaya çalışmaktadır (Akmajian, Demers, Farmer & Harnish, s. 14, 1997).
Bu bölümde biçimbirim (morfem) çeşitlerinin yanı sıra isim ve sıfat tamlamaları, çoğullar, Türkçe ve başka dillerden geçmiş yabancı kelimelerin çoğulları, fiiller ve fiil çekimleri, harf- i cerlerin fiillerin önüne gelerek yeni anlamlar oluşturması, zamirler, soru edatları ve soru cümleleri, bağıl zamirler ve benzeri biçimbilgisi konuları ele alınacaktır.
Biçim bilgisi bağlamında yörede yer yer bazı kelimelerin farklı anlamlarda kullanıldığı, yer yer de aynı anlam için farklı anlamlar kullanılabildiği, dolayısıyla bu açıdan araştırma konusu Mardin şehir merkezi ile Midyat, Rəşməl (Yeşilli) ve Savur gibi merkezler arasında çeşitli açılardan farklı kullanımlar olduğu gözlemlenmiştir. Örnek olarak Midyat ve çevresinde yoğun bir şekilde kullanılmakta olan /ḳey/ ‘neden’ ibaresinin Mardin şehir merkezine yaklaştıkça kullanımının seyrekleştiği anlaşılmaktadır. Yine Midyat bölgesinde /keyf - kēf/ ‘nasıl’ anlamında kullanılırken aynı /keyf/ Mardin şehir merkezine yaklaştıkça anlam daralmasına uğrayarak /kēf/ ‘keyif’ anlamında kullanıldığı anlaşılmaktadır:
(a) Midyat à /keyf (kēf) ənt?/ ‘nasılsın?’
62
Bu örneklere Mardin şehir merkezinde kullanıldığı anlaşılan aşağıdaki kelimeler de eklenebilir:
(a) /maḫḫar/ ‘küfretti, sövdü’ (b) /əsṭandar/ ‘bekledi’ (c) /verr/ ‘attı’
5.1. Biçimbirim (Morfem)
Biçimbirim, dilde başlı başına bir anlam taşıyan en küçük birimdir. Yapısal olarak daha fazla bölünemeyen ya kullanıldığı yerde bir anlamı ya da dilbilgisi açısından bir işlevi olup bölünemeyen, ancak yer yer heceyle örtüşse de hece de olmayan en küçük dilsel yapıdır (Demirci, 2014, s. 115). Morfem /weled/ ‘erkek çocuk, oğlan’ örneğinde olduğu gibi ayrı olabileceği gibi, /əlweled/ ‘erkek çocuk, oğlan’ örneğindeki (əl) gibi bitişik de olabilir. Bağımsız morfemin her zaman başlı başına bir anlamı varken bağımlı morfemin her zaman başlı başına bir anlamı olmayabilir. Yine morfem birden çok heceden oluşabilir. Örnek olarak /weled/ iki heceden oluşan bir morfemdir. Ancak morfem kelimeden farklıdır. Çünkü kelime bir morfemden oluşabileceği gibi birden çok morfemden de oluşabilir (al Khuli, s. 174).
Morfem ya da biçimbirim başlı başına anlamı olmayan ve girdiği sözcük birime anlam katan en küçük dil birimidir. Örnek olarak /əlləm‘e:lmi:n/ ‘öğretmenler’ kelimesi birkaç morfemden oluşmaktadır: /əl/ harf-i tarif, /‘ellem/ öğretmeyi ifade eden sözcük morfemi, /əm‘ellem/ ‘öğretmen’ özne, /i:n/ ise (çoğul, cinsiyet ve irap) olmak üzere üç morfem oluşturmaktadır.
Morfemin sözel olarak fiil ve isim olmak üzere iki türü vardır: Örnek olarak /ḳetel/ ‘öldürdü’ fiili ifade ederken, /ḳe:təl/ ‘öldüren, öldürücü’ ismi ifade etmektedir.
5.1.1. Bağımsız Biçimbirim
Bağımsız biçimbirim, cümle içinde yerden yere taşınarak yer değiştirebilen morfemlerdir. /əlluwle:d cew/ ‘erkek çocuklar geldi(ler)’ örneğinde olduğu gibi öne alınabilen ve /cew əlluwle:d/ ‘erkek çocuklar geldi(ler)’ örneğinde olduğu gibi arkaya alınabilen /weled/ gibi. Bu yer değiştirme işlemi gerçekleştirilirken ilgili morfemler de yer değiştirmektedir.
63 5.1.2. Bağımlı Biçimbirim
Bağımlı biçimbirim, yer değiştirip ayrılması mümkün olmayan ek ya da sözlük morfemine bağlı kalan morfemdir. /əlməsēki:n/ ‘miskinler, zavallılar’ kelimesindeki /əl/ ve /i:n/ gibi.
5.1.3. Açık Morfem
Açık morfem, sözde açık bir belirtisi olan morfemler olup morfemlerin çoğu bu türdendir. 5.1.4. Kapalı Morfem
Kapalı morfem, sözde açık bir belirtisi olmayan morfemler olup Ø kapalı simgesiyle ifade edilir. /məsləm/ ‘Müslüman’ kelimesinde olduğu gibi. Bu kelimede erillik ve tekillik anlamı vardır. Bunlar da temel ve birincil anlamlar olduğundan zaman zaman dilde açık bir morfemle ifade edilmez.
5.1.5. Ön Ek Morfemi
Ön ek morfemi, kelimenin ana bölümüne eklemlenen morfemdir. /eskət/ ‘susarım’, /təskət/ ‘susarsın’, /təskəti:n/ ‘(d) susarsın’, /yəskət/ ‘susar’, /təskət/ ‘(d) susar’ örneklerindeki muzaraa (geniş zaman) morfemleri ile /əlbeyt/ ‘belirli ev’ kelimesindeki /əl/ morfeminde olduğu gibi. Bu kelimede erillik ve tekillik anlamı vardır.
5.1.6. Son Ek Morfemi
Son ek morfemi, kelimenin sonuna eklemlenen morfemdir. /mecro:ḥi:n/ ‘yaralı kimseler’, /mecro:ḥeyn/ ‘yaralı iki kişi’, /(k)gəẕẕe:be:t/ ‘yalancı (d) kimseler’ örneklerindeki adet ve cinsiyet morfemlerinde olduğu gibi.
Yabancı dillerden, özellikle de Türkçeden lehçeye /cı - ci/ ve /li/ son ek morfemlerinin yanı sıra /səz/ son ek morfeminin de girdiği anlaşılmaktadır:
(54) a. /‘elektəri:kçi:/ ‘elektrikçi’ b. /ta‘mi:rci:/ ‘tamirci’ c. /bekçi:/ ‘bekçi’ d. /ḳeça:ġçi/ ‘kaçakçı’
64
Burada /cı - ci/ son ek morfemi ile biten kelimelerin çoğulunun /yé/ son ekiyle yapıldığı görülmektedir:
e. /‘elektəri:kçi:yé/ ‘elektrikçiler’ f. /ta‘mi:rci:yé/ ‘tamirciler’ g. /bekçi:yé/ ‘bekçiler’ h. /ḳeça:ġçiyé/ ‘kaçakçılar’
Aynı şekilde /li/ son ek morfemi ile biten kelimelerin çoğulunun da /yé/ son ekiyle yapıldığı görülmektedir:
ı. /‘Eynte:bli:/ ‘Antepli’ - /‘Eynte:bli:yé/ ‘Antepliler’ i. /Urfalli:/ ‘Urfalı’ - /Urfalli:yé/ ‘Urfalılar’
j. /Ḳo:nyalli:/ ‘Konyalı’ - /Ḳo:nyalli:yé/ ‘Konyalılar’
k. /Əẕye:rbekərli/ ‘Diyabakırlı’ - /Əẕye:rbekərliyé/ ‘Diyabakırlılar’
Ancak /səz/ son ek morfemi ile biten kelimelerin çoğulunun /i:n/ son ekiyle yapıldığı anlaşılmaktadır:
l. /şerefsəz/ ‘şerefsiz’ - /şerefsəzi:n/ ‘şerefsizler’
m. /wəcde:nsəz/ ‘vicdansız’ - /wəcde:nsəzi:n/ ‘vicdansızlar’ n. /edebsəz/ ‘edepsiz’ - /edebsəzi:n/ ‘edepsizler’
o. /ne:mu:ssəz/ ‘namussuz’ - /ne:mu:ssəzi:n/ ‘namussuzlar’
Buna karşılık söz konusu kelimelerin sonuna /yé/ son ekinin gelmesi durumunda çoğul anlamını vermediği değerlendirilmektedir:
ö. /şerefsəziyé/ ‘şerefsizlik’ p. /wəcde:nsəziyé/ ‘vicdansızlık’ r. /edebsəziyé/ ‘edepsizlik’ s. /ne:mu:ssəziyé/ ‘namussuzluk’
5.1.7. /é/ Son Eki
Lehçede bazı zarf ve edatların sonuna /é/ son ekinin eklendiği, ancak bu ekin kelimenin anlamında herhangi bir değişikliğe yol açmadan kullanıldığı anlaşılmaktadır:
65 (55) a. /əl yawm - əl yawmé/ ‘bugün’
b. /əss‘a - əss‘ané/ ‘şimdi’
/ləss‘ané fə beyti: ekəl ‘iyd me: kəsseytu aro:ḥ le beyt ebuwyi: ənḥıṭṭ əṣṣıfra nətġedde: m’e ba‘ıżna:/
‘şu ana kadar evimde bayram yemeği yapmış değilim, babamın evine gidiyorum, sofrayı koyup hep birlikte kahvaltı yapıyoruz’
c. /mən - məné?/ ‘kim?’
d. /eymet - eymeté?/ ‘ne zaman?’ e. /eşḳad - eşḳadé?/ ‘ne kadar?’ f. /ḳabəl - ḳablé/ ‘önce’
/mən ḳeblé ke:n ənro:ḥ le so:ḳ əl baḳar/ ‘önceleri bakar çarşısına giderdik’ g. /b‘ed - b‘ede/ ‘sonra’
/b‘ede lemmen gıbırna: beḳe mo: nıs‘a fətteḫt/ ‘sonra bizler büyüyünce artık sedire sığmaz olduk’ h. /hawn - hawné/ ‘burada’
ı. /əkwa: - əkwa:né/ ‘işte’ /əkwa:né seytu:li: he:y lbeyt/ ‘işte kendim içinbu evi yaptım’
/é/ son ekinin aynı şekilde bazı eril özel isimlerin sonunda da gelebildiği ve burada daha çok küçültme anlamını taşıdığı değerlendirilmektedir:
i. /Eḥmed - Eḥmedé/ ‘Ahmed’ j. /Es‘ed - Es‘edé/ ‘Esat’
k. /əmḤemmed - əmḤemmedé/ ‘Muhammed’ l. /Ḫeli:l - Ḫeli:lé/ ‘Halil’
m. /Ṣa:lıḥ - Ṣa:lıḥé/ ‘Salih’
Özel isimlerin sonuna /o/ son ekinin de gelebildiği gözlemlenirken, bu ekin yörede kullanılmakta olan Kürtçeden geçmiş olabileceği değerlendirilmektedir.
n. /Eḥmed - Eḥmedo/ ‘Ahmed’ o. /Es‘ed - Es‘edo/ ‘Esat’
66
p. /Əmḥemmed - Əmḥemmedo/ ‘Muhammed’ q. /Ṣa:lıḥ - Ṣa:lıḥo/ ‘Salih’
r. /‘Eli: - ‘Eli:yo/ ‘Ali’ 5.1.8. Dolgu Morfemi
Dolgu morfemi, kelimenin ortasına sokuşturulan morfemdir. Yalın yapının ortasına bir /a/ eklenmesi gibi. Örnek olarak; /ḳetel/ ‘dövdü, öldürdü’, /ətḳe:tel/ ‘dövüştü, kavga etti’.
5.1.9. Yapı Morfemi
Yapı Morfemi belli bir sesin değil tamamen yapının ifade ettiği morfemdir. Örnek olarak: (56) a. Geçişli Fiil :
/ḳarrab/ ‘yaklaştı, yaklaştırdı’ b. İşteş Fiiller :
/ətṣa:laḥ/ ‘barıştı’ c. Oldurgan Fiiller : /geẕẕeb/ ‘yalanladı’ d. Dilek İstek :
/ḫelli: yro:ḥ/ ‘gitsin’ - /ḫelli: teyro:ḥ/ ‘gitsin’ e. Özne :
/ḳe:təl/ ‘öldüren, öldürücü’ f. Nesne :
/maḳtu:l/ ‘öldürülen’ g. Üstünlük :
/akbar/ ‘daha büyük’ h. Sıfat :
/əkbi:r/ ‘büyük’ ı. Mübalağa :
67 5.1.10. Çok İşlevli Morfem
Çok İşlevli Morfem, ses yapısı birçok morfem için kullanılan morfemdir. Hem sayı, hem irap hem de cinsiyet ifade eden /e:t/ ile şahıs zamiri, tekilliği ve zamanı ifade eden üç morfemi temsil eden /emşi:/ ‘yürüyorum’ örneklerinde olduğu gibi.
5.1.11. /Şi:/ ‘Şey’ Morfemi
/şi:/ ‘şey’ lehçede isim, fiil ve edatın önünde ve sonunda kendi anlamı olan ‘şey’ anlamındadır ve aynı zamanda soru edatı elde etmek için de kullanılmaktadır. Çoğulu /şi:yyet/ ‘şeyler’ biçimindedir. Bu bağlamda /şi:/ ‘şey’ kullanılarak elde edilen soru edatlarının da /e(y)ş/ ‘ne’ edatından türetildiği görülmektedir. /şi:/ ‘şey’ kullanılarak elde edilen soru edatları aşağıda gösterilen edatlardır:
(57) a. /eş?/ ‘ne?’
/eş ṣa:r?/ ‘ne oldu?’ b. /eşen, eşwen?/ ‘nasıl?’ /eş(w)en əntən?/ ‘nasılsınız?’ c. /eşḳad?/ ‘ne kadar?’
/beşḳad?/ ‘kaça?’ d. /leyş?/ ‘neden?’
/leyş me: ci:t?/ ‘neden gelmedin?’ e. /eççe:ġ?/ ‘ne zaman?’
/eççe:ġ ci:tən?/ ‘ne zaman geldiniz?’
/şi:/ ‘şey’in isim, fiil ve edatın önünde ve sonunda gelerek lehçeye özgü yapılar ve anlamlar meydana getirdiği görülmektedir:
f. /əşweyyé şi:/ ‘biraz’ g. /aks̱ar şi:/ ‘daha çok’
h. /me: fi:ye: şi:/ ‘bir şey yok bunda’ ı. /şi: leṭall‘ı/ ‘bir de baktım ki...’ i. /şi: leraytu/ ‘bir de gördüm ki...’
68 j. /şi: le sewe/ ‘neler yaptı (neler)’
k. /şi: le sewe w me: sewe/ ‘neler yaptı neler’ l. /şi: bə şi:/ ‘azar azar’
m. /şi: yḳuwl kəẕé w şi: yḳuwl kəẕé/ ‘bir şöyle diyor bir böyle’ n. /mo: şi: lo:/ ‘bildiğin gibi değil, müthiş bir şey’
o. /mo: şi: wé/ ‘işe yaramaz, boş’ ö. /ene şi: l’arəf/ ‘benim bildiğim’
p. /şi: le mo: yənṭılıb yıṭlubuwn/ ‘istenmeyecek şeyler istiyorlar’ r. /me: ‘eleye: şi:/ ‘bir şey olmaz, sorun değil’
s. /eş fiye:? me: fiye: şi:/ ‘ne var bunda? bir şey yok bunda’ ş. /eş şi: mən şi: wé/ ‘neyin nesidir’
t. /kəl şi: le t‘əceb wəlbəs şi: le t‘əceb ənne:s/ ‘kendi beğendiğini ye insanların beğendiğini giy’
u. /şi: yḳuwluwn huwwé wé w şi: yḳuwluwn mo huwwé wé/ ‘bir odur diyorlar bir o değil diyorlar’
5.2. Tamlamalar
5.2.1. İsim Tamlaması
Mardin’de konuşulan Arapça lehçede isim tamlaması belirtili ve belirtisiz olarak gelebilmektedir. Aynı şekilde /a - e/ ünlüleri ile biten dişil özel isimlerin ek alması durumunda, /Kubra - Kubrətna:/ ‘Kübra - Kübramız’ örneğinde olduğu gibi sonuna dişilik /t/’si geldiği gözlemlenmektedir. Aşağıda isim tamlaması için çeşitli örnekler verilmiştir:
(58) a. /be:b beyt/ ‘ev kapısı’ b. /be:b əl beyt/ ‘evin kapısı’ c. /ḳalbi:/ ‘kalbim’
d. /aḫu:y(i:)/ ‘erkek kardeşim’ e. /kilewayn leḥmé/ ‘iki kilo et’ f. /bənteynən/ ‘onların iki kızı’
69 g. /ḥıṣṣēdin əl ḥeşi:ş/ ‘ot yolanlar’ h. /yawmeyn əl‘i:d/ ‘bayramın iki günü’ ı. /beyteyn əzzelemé/ ‘adamın iki evi’
i. /əm‘elmi:n elluwle:d/ ‘çocukların öğretmenleri’ j. /sərrēḳi:n əl ‘ənəb/ ‘üzüm hırsızları’
k. /Mısṭafa:na:/ ‘bizim Mustafa’ l. /Buşrıtna:/ ‘bizim Büşra’ m. /Leylətne:/ ‘bizim Leyla’
5.2.2. Sıfat Tamlaması
Sıfat tamlaması belirtili olduğunda nitelenenin belirlilik eki düşer, niteleyenin belirlilik eki kalır.
(59) a. /be:b laḥmar/ ‘kırmızı ev’ (belirli) b. /be:b aḥmar/ ‘kırmızı bir ev’ (belirsiz) c. /cəbb əl ‘emi:ḳ/ ‘derin kuyu’ (belirli) d. /cəbb ‘emi:ḳ/ ‘derin kuyu’ (belirsiz) e. /be:beyn ṣıfır/ ‘iki sarı kapı’ (belirsiz)
f. /bənteyn əkwe:s/ ‘iki güzel kız’ (belirsiz) g. /ḫaru:feyn əkba:r/ ‘iki büyük kuzu’ (belirsiz) h. /weledeyn ıṭwa:l/ ‘iki uzun çocuk’ (belirsiz) ı. /əmhendəzi:n əkba:r/ ‘büyük mühendisler’ (belirsiz)
5.3. Çoğullar
Mardin’de konuşulan Arapça lehçede MSA’dakine benzer çoğul ölçüleri kullanılmakla birlikte Türkçeden geçmiş isimlere /yé/ ve /i:n/ son eki eklenerek çoğul yapılır. Aynı şekilde ister Arapça olsun ister başka dillerden lehçeye geçmiş olsun birçok dişil ya da Arapça olmayan yabancı kelime olsa da dişil olarak algılanan isimlerin, diğer çoğul ölçüleri ile çoğul yapılmak yerine dişil çoğul eki olan /e:t - a:t/ çoğul ekiyle çoğul yapıldığı anlaşılmaktadır. Lehçede görülen çoğul ölçüleri aşağıdaki gibidir:
70 5.3.1. Eril Çoğullar
(60) a. /əm‘ellem - əm‘e:lmi:n/ ‘öğretmen - öğretmenler’ b. /əmhendəz - əmhendəzi:n/ ‘mühendis - mühendisler’ c. /ra:yıḥ - ra:yḥi:n/ ‘giden - gidenler’
5.3.2. Dişil Çoğullar
(61) a. /əm‘e:lmé - əm‘e:lme:t/ ‘(d) öğretmen - öğretmenler’ b. /ra:yḥa - ra:yḥi:n/ ‘giden - gidenler’
c. /waḫt laraytu əl əm‘e:lme:t ke:nuw ra:yḥi:n ‘el beyt/ ‘kadın öğretmenleri gördüğümde eve gitmekteydiler’
5.3.3. Çoğulun Çoğulu
Lehçede aşağıda verilmiş olan örneklerde de görülebildiği üzere küçültme ve küçümseme anlamı vermek için çeşitli çoğullardan çoğul yapılar oluşturulduğu anlaşılmaktadır:
(62) a. /uwle:d - uwle:de:t/ ‘çocuklar - çoluk çocuk’ b. /nəswa:n - nəswa:ne:t/ ‘kadınlar - kadıncağızlar’ c. /bene:t - bene:te:t/ ‘kızlar - kızcağızlar’
d. /əṭfa:l - əṭfa:la:t/ ‘çocukalar - çoluk çocuk’ (Midyat) e. /əzġa:r - əzġa:ra:t/ ‘küçükler - küçücükler’
f. /ci:ra:n - ci:ra:ni:n/ ‘komşular’