1-Manisa Şer’iyye Sicilleri Hakkında
Manisa şer’iyye sicillerinin günümüze kadar nasıl geldiği hakkında en kapsamlı bilgiye Çağatay Uluçay’ın makalesinden ulaşabiliriz. Bu kıymetli evraklar, şer’i mahkemelerin kapatılmasının ardından Muradiye Camisine taşınmış ve burada kaderine terk edilmiştir. Uzun bir müddet kimse gözetip kollamadığı için, sahipsiz ve perişan bir halde orada kalmış, camiye giren, çıkan herkesin karıştırıp dağıtmasına maruz kalmış, birçoğu çürümüş ve tarumar olmuştur. Nihayet, bunların değerini anlayan bir mebusun girişimleri sonucu buradan Adliye Dairesine nakledilmiş, ancak nakil sırasında gerekli hürmet ve ihtimam gösterilmemiş ve gelişigüzel istiflenip ıslak kuru ayırt edilmeksizin aynı sandıkta muhafaza yoluna gidildiği için bir kısmı da bu esnada zayi olmuştur. Ardından halkın ve araştırmacıların istifadesine sunulmak için Manisa Müzesine götürülmüştür.
Manisa sicilleri hak ettiği gerçek ilgiye Çağatay Uluçay’ın Manisa’ya tayin edildiği zaman kavuşmuş, gerekli temizlik ve restore çalışmalarından sonra ciddi manada ilk kez bu dönemde tasnif yoluna gidilmiştir. Çağatay Uluçay ve arkadaşlarının tasnifine göre maalesef defter kayıtları arasında Saruhanoğulları ve Osmanlı Devleti’nin ilk devrilerine ait kayıtlara rastlanmamıştır. En eski tarihli kayıt ise 1546 (H.953) yılına aittir. Eski tarihlilerden başlayarak belgeleri asırlarına göre sandıklara koymuşlar ve uzun uğraşlar sonucu 1946 yılında Manisa sicilleri arşiv haline gelmiştir.56
Manisa şer’iyye sicilleri günümüze kadar gelmesinde Çağatay Uluçay hocanın katkısı büyüktür. Manisa il Halk Kütüphanesinde sicillerin mikro filmleri bulunmaktadır. Sicilin aslı, diğer sicillerin çoğu gibi; Ankara’da, Milli Kütüphanede yer almaktadır. Sicilin, dijital ortama aktarılmış mikrofilmleri ise; Manisa Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı - Manisa Yazma Eser Kütüphanesi’ndedir. Ayrıca, Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) de sicillerin görüntü kopyalarını, muhafaza etmektedir.
28
2-Manisa Şer’iyye Sicilleri Üzerine Yapılan Çalışmalar
Günümüze kadar Manisa Sicilleri ile ilgili yapılan çalışmalara ulaşmaya çalıştık. Çalışma sahipleri genelde sicillerin belirli kısımlarını kullanmışlar, defterlerin tamamının transkripsiyonlarını yaparak değerlendirmemişlerdir. Aynı zamanda genellikle çeviri yapmayı tercih etmişler, ciddi manada değerlendirmelerde bulunmamışlardır. Bu alandaki en ciddi çalışmalar:
İbrahim GÖKÇEN, 1946, Saruhan’da Yörük ve Türkmenler (Yazar bu eseri hazırlarken Manisa sicillerinin ilk 60’ında ciddi tarama yaptığını, neredeyse tamamından istifade ettiğini beyan etmektedir.) – 1939, Manisa Tarihi.
M. Çağatay ULUÇAY, 1939, Manisa Tarihi - 1955, 18. ve 19. Yüzyıllarda Saruhan’da Eşkiyalık ve Halk Hareketleri - Manisa Şeriyye Sicillerine Dair Bir Araştırma.
Feridun M. EMECEN: (1, 2, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 16) Numaralı Manisa Şer’iyye Sicilleri - 1985, 16. Asırda Manisa Kazası.
Önder BAYIR (1, 5, 9, 52, 63, 93, 157, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 183, 186, 189, 190, 191, 192, 193, 202, 214, 216, 237) Numaralı Manisa Şer'iyye Sicilleri.
Yuzo NAGATA (200, 201, 202, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 214, 218, 221, 223, 225, 227, 228, 233, 237, 240, 242, 243, 244, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 257, 258, 259 260, 262, 264, 265, 266, 268, 269, 270, 271, 273, 274, 275, 277, 280, 281, 282, 292, 294, 295, 296, 306, 316, 320) Numaralı Manisa Şer’iyye Sicilleri.
Mehmet GÜNAY (1650-1675 Yılları arası 98 ile 135 arasındaki Manisa Şer’iyye Sicilleri) Doktora Tezi, XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Manisa’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, İstanbul, 2000.
Hilal ORTAÇ (144, 270, 275, 276, 278, 282, 283, 284,285, 287, 289, 290, 293, 315 Numaralı Manisa Şer'iyye Sicili), Doktora Tezi, Tanzimat’tan Meşrutiyet’e kadar Manisa’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı.
Bu çalışmaların dışında Manisa sicillerinin tamamını transkripsiyon ederek değerlendirmelerinin yapıldığını yüksek lisans ve doktora tezi çalışmalarını da görmekteyiz.
29
Mehmet MASUM OCAK, 1997, Manisa Kadılığı 189 No'lu Şeriye Sicili Defteri'ne göre Manisa'nın sosyal ve iktisadi durumu: 1145 / 1732.
Sefa YAPICIOĞLU, 2017, 190 numaralı Manisa Şer'îyye Sicili'nin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi.
Mahmut TAT, 2017, Şeriye sicillerine göre Manisa'da sosyal değişim ve evlilik kalıpları (1710-1750).
Derviş ÖKSÜZ, 2016, 181 Numaralı Şer'iyye Sicillerine göre Lale Devri'nin ilk yıllarında Manisa'da sosyal ve ekonomik hayat.
Huriye SARIKAYA, 2016, 179 Numaralı Manisa ve 717 Numaralı Balıkesir Şer’iyye Sicillerine göre Lâle Devri'nin ilk yıllarında Batı Anadolu'da sosyal ve ekonomik hayat.
Hediye ÖNDEROĞLU, 2015, 154 numaralı Manisa Şer'iyye Sicili'nin transkripsiyon ve değerlendirmesi (1095 -1096/1684 -1685 ).
Hacer HEYBELİ, 2016, XVIII. yüzyıl sonlarında Manisa vakıfları (Şer'iyye Sicillerine göre).
Zeynep KARATEKE, 2013, 418 numaralı Manisa Şer'iyye Sicili'nin transkripsiyon ve değerlendirmesi: 1327-1328/1909-1910.
Selman ÇETİN, 2013, 64 no’lu Manisa Şeriyye Sicili, Değerlendirme ve Transkripsiyon.
Halil ATABEY, 2014, Manisa'nın 79 numaralı(H. 1049-1050)Şer'iyye sicil defteri transkripsiyonu ve değerlendirilmesi.
Mustafa AKBEL, 2012, 395 numaralı Manisa Şer'iyye Sicili'nin transkripsiyon ve değerlendirmesi: 1321?1323/1903?1905.
Ayşe YILDIRIM, 2013, 152 numaralı Manisa Şer'iyye Sicili'nin transkripsiyon ve değerlendirmesi(1092/1681-82).
Hanefi ERKUL, 2010, 544 no'lu Saruhan evkaf defterine göre Manisa vakıfları.
Umut SEVEN, 2009, 426 numaralı (1328-1330/1910-1912) yıllarına ait Manisa şer'iyye sicili (transkripsiyon ve değerlendirme).
30
Şahin SONYILDIRIM, 2007, 17. yüzyılın ilk yarısında Manisa.
Arzu KARASLAN, 2007, 1039-1040 (1629-1630) yıllarına ait 61 numaralı Manisa Şer'iyye sicilinin transkripsiyon ve değerlendirmesi.
Ferdi GÖKBUĞA, 2008, H.1075?1076/m.1665?1666 tarihli 124 no'lu Manisa Şer’iyye Sicili transkripsiyonu ve değerlendirilmesi.
Selda YILDIZ, 2006, XVIII. yüzyılda Manisa'da gündelik hayata ilişkin bir değerlendirme.
Caner YILMAZ, 2005, 1060-1061/M. 1650-1651 tarihli 100 nolu Manisa şer’iyye sicili. Ömer KARATAŞ, 2005, 242 numaralı Manisa Şer'iyye sicil defteri transkripsiyonu ve değerlendirilmesi (1223-1224/1808-1809).
İlker Mümin ÇAĞLAR, 2005, 273 numaralı Manisa Şer’iyye sicil defteri, (1252- 1253/1836-1837), transkripsiyonu ve değerlendirilmesi.
Fatih BURSA, 2002, Manisa'nın 14 numaralı H. 1002 tarihli şer'iyye sicil defteri (transkripsiyon ve değerlendirilmesi).
Uğur SERTEL, 2004, 202 numaralı Manisa Şer'iyye sicili (H.1149-1150-1151/M.1736- 1737-1738).
Önder BAYIR, 2001, 18. yüzyılın ilk yarısında Manisa’nın sosyal ve iktisadi durumu. Turgut UZUN, 2002, Manisa'nın 6 numaralı H.942-973 (M.1535-1565) tarihli şer’iye sicil defterinin transkripsiyonu ve değerlendirmesi.
Hilal ORTAÇ, 1996, Tanzimattan Birinci Meşrutiyete Manisa (idari, sosyal, ekonomik ve demografik yapı) - 1987, Manisa Kütüphanesi'nde bulunan 7079 no'lu kanunnamenin çeviri yazısı ve açıklaması.
Nejdet BİLGİ, 1996, XX. yüzyılın ilk yarısında Manisa Kazası: 1908 – 1950. Mehmet ÇAMLI, 1993, H. 959/M. 1551 tarihli 4 numaralı Manisa şer'iyye sicili. Turan GÖKÇE, 1987, Manisa İl Halk Kütüphanesi eski eserler bölümü 4655 numarada kayıtlı kanunnamenin yeni harflerle çevirisi ve değerlendirilmesi.
31 3-213 Numaralı Manisa Şer’iyye Sicili
1758-1762 yıllarını ihtiva iden 213 Numaralı Manisa Şer‘iye Sicili, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri’ndeki pozları elde edilerek yorumlanıp, transkripsiyonu yapılmıştır. 213 Numaralı Manisa Şer‘iye Sicili 210 sayfadan olup, içerisinde 290 adet hüküm mevcuttur. Yalnız sayfaların numaralandırması esnasında, arşiv çalışanlarının gözünden kaçtığını düşündüğüm küçük bir hata vuku bulmuş ve numaralandırma 40’tan 43’e geçmiştir. Yine aynı sebepten kaynaklandığını düşündüğüm bir hata olsa gerek ki 143. sahifeye kadar numaralandırma sağdan sola doğru verilmişken, 144’ten sonra soldan sağa doğru verilmiştir.
Sicilde bulunan 210 sayfa önce transkripsiyon edilmiş, ardından yorumlamaları yapılmıştır. Müellifin yazıları gayet düzgündür ancak bazı yerler mürekkep akması nedeniyle deforme olmuştur. Bu kısımların okunmasında büyük zorluklar çekilmiş ve bazı kısımlar bozulmalardan dolayı okunamadığı için metin içerisinde (…) şeklinde gösterilmiştir.
Osmanlı dönemine ait şer‘iye sicilleri içerisinde birçok kayıt türü vardır. Bunları İ‘lâm, hüccet, tereke kayıtları gibi mahkemedeki işlemler sonucu oluşan belgeler, ferman, emir, buyruldu, tezkere, berat gibi merkezden gelen belge suretleri şeklinde iki türe ayıra biliriz. İncelediğimiz sicilde birinci türden belgeler genellikle sicil defterinin ön kısmına, ikinci türden belge suretleri ise sicilin son kısmına kaydedildiği görülmüştür. Sicilde mahkemeye intikal etmiş olan resmî nitelikli belgeler, veriliş ve geliş sırasına göre, tarihleri dikkate alınarak kaydedilmişlerdir. Dolayısıyla, sicildeki belgeler kronolojik bir sıra takip etmektedir.
4- Çalışmanın Amacı
Siciller, mukavele, senet, vakfiye kayıtları, nafaka, vekâlet, vesâyet, mîrâs da‘vâları, tereke ve taksim kayıtları, nikâh kayıtları, günlük narh kayıtları gibi ilgili yerleşim birimlerine ait birçok konuda belge içermenin yanı sıra; başta padişah tarafından verilen fermân ve berât olmak üzere, her derecedeki büyük ve küçük makamlardan beylerbeylerine, kadılara, müftülere, mütesellimlere, voyvodalara, mütevellilere, iş erlerine hitaben yazılan divan tezkeresi, mektup vb. gibi resmî mahiyetteki emir ve yazıları da içermektedir. Bu kadar değişik konuda ve türde belgeyi içermesinden dolayı şer‘iye sicilleri genel, hukûk, iktisât ve askerî tarih açısından büyük öneme sahip olmaktadır. Şer‘iye sicilleri özellikle mahallî târîh ve şehir târîhi çalışanlar açısından vazgeçilmez kaynaklardandır.57
Şer‘iye sicilleri sayesinde halkın gündelik hayatını; örf, adet, gelenek ve göreneklerini; yiyecek, içecek, giyecek, emlâk ve hayvan fiyatlarını; halkın devlet merkezi ve devletin
32
taşradaki görevlileri ile olan ilişkilerini; halkın devlete karşı olan yükümlülüklerini ve ödedikleri vergileri, kısaca halkın hayat tarzı ve yaşayışı hakkında her türlü bilgiyi bulmak mümkündür. Bu nedenle şer‘iye sicilleri üzerine yapılan çalışmalar, son dönemlerde büyük bir artış göstermektedir.
Birçok konuyu bünyesinde barındıran şer‘iye sicilleri, araştırmacılara yaptıkları çalışmalarda daha geniş bir perspektif kazandırarak Osmanlı toplumunun yapısını tanımada çeşitli olanaklar da sunmaktadır. Bu siciller olmadan Osmanlı gündelik yaşamını tanımak ve tam olarak anlamak mümkün değildir.
Bu çalışmadaki amacımız bu kadar çok konu zenginliğine sahip olan şer‘iye sicillerini gün yüzüne çıkarmak ve Manisa özelinde Osmanlı insanını ve toplumunu tanımaktır. Ayrıca 1758-1762 yılları arası Manisa şehrinin ekonomik, sosyal, idarî, hukukî ve kültürel yapısının belirlenmesine katkı sağlayabilmektir. Bu amaçla, önce, sicilde yer alan belgelerin transkripsiyonu yapılmış, sonra da konular sosyal, siyasî, ekonomik ve hukukî hayatla bağlantıları açısından ayrı ayrı ele alınıp incelenmiştir.
5- 213 Numaralı Sicildeki Belge Türleri
213 numaralı Manisa Sicil Defterinde, toplam 290 adet hüküm bulunmaktadır. Bunların büyük bir çoğunluğunun hükümet ve devlet vazifelileri tarafından kadıya gönderilen hükümler olduğu anlaşılmaktadır. Yerinde kadı tarafından verilen kararlar daha azdır. Defterde başta ferman olmak üzere, sırasıyla; berat, buyruldu, mektup, hüccet, tereke ve mürasele türünde belgeler mevcuttur.