Malatya, Türkiye İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasına (İBBS) göre; Düzey 1’de TRB- Ortadoğu Anadolu Bölgesi’ndedir; Düzey 2 – TRB1’de (Malatya Alt Bölgesi’nde) Elazığ, Bingöl, Tunceli ile birlikte yer almaktadır; Malatya’nın Düzey 3’deki kodu TRB11’dir.
2011’de TRB1 (Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli) bölgesi Türkiye’nin toplam gayri safi katma değerinden(GSKD) %1,4 pay alıp 26 bölge içinde 20. sırada bulunmaktadır.19 2011 Senesinde Türkiye’de kişi başına düşen GSKD 9.244 $ iken TRB1 bölgesinde 5.820 $’dır.
Tablo 7–1 Türkiye ve TRB1 Bölgesinin Cari Fiyatlarla GSKD, 2011 (İktisadi Faaliyet Kollarına göre Temel Fiyatlarla)
Kaynak: TÜİK
Malatya’nın Tarım Bakanlığı kayıtlarına göre; yüzölçümü 12.412.000 da’dır20. Nüfusu 2015’de 772.904 kişi, deniz seviyesinden ortalama yüksekliği 977 m’dir.
7.1 - Malatya’nın Tarım Hayvancılık Altyapısı21
Malatya’nın toplam arazisinin 4.254.500 da’ı tarım arazisi, 5.804.230 da’ı çayır-mera, 1.491.280 da’ı orman-fundalık, 861.990 da’ı ‘diğer araziler’den oluşmaktadır. Malatya’da toplam işlenen tarım alanı 1.997.450 da’dır(2013 yılı). ‘Uzun ömürlü bitkiler’ ile bu alan 2.856.090. da’a yükselmektedir. Kentte 35.745 kayıtlı çifçi bulunmaktadır. Malatya’nın tarımsal GSYH’sı sabit fiyatlarla 11.856.862.000 TL (4.404.971.579 $)’dır (2015 yılı).
Tarla bitkileri yıllık üretimleri dikkate alındığında, Malatya’da en çok yetiştirilen bitkiler sırasıyla; buğday (132.953 ton), şeker pancarı (75.831 ton) ve arpadır (59.802 ton).
Malatya meyve üretiminde de öne çıkan illerimizdendir, Bkz Tablo 7–2. Şehir özellikle Kayısı ile markalaşmış bulunmaktadır. Malatya Türkiye kayısı üretiminden çok büyük pay almaktadır.
Ancak iklim koşullarına göre yıllık üretilen kayısı miktarı değişiklikler göstermektedir, Bkz Tablo 7–3. Kayısı Malatya’nın ihracatında ve ekonomisinde de çok önemli bir yer tutmaktadır.
19 TÜİK, Gayri Safi Katma Değer-Bölgesel Sonuçlar 2004-2011, Nisan 2014
20 Öte yandan BST Bakanlığı Malatya İl Müdürlüğü kayıtlarına göre; ilin yüzölçümü 11.776.500 da km²’dir
21 Bu bölümde Fırat Kalkınma Ajansı web sitesinden ve Uğur A.’nın Sayılarla Malatya (2013-2014) Raporundan yararlanılmıştır.
Tablo 7–2 Malatya’da Öne Çıkan Meyve Üretim Miktarları(Ton), 2012
Kaynak: TÜİK
Tablo 7–3 Türkiye ve Malatya’da Kayısı Üretimi (Ton)
Kaynak: TÜİK
Şekil 7-1 Malatya’da Yaş Kayısı Üretim Miktarları
Kaynak: TÜİK
Malatya’da yetişen kayısıların kurutulması bazı üstünlükler taşımaktadır, kuru madde oranları yüksektir, %24-30 arasında değişmektedir. Türkiye dünya kuru kayısı üretiminin yaklaşık %75`ini tek başına karşılamaktadır. Türkiye 2014 yılında 78.061 ton kuru kayısı ihracatı ile dünyada ilk sırada yer almaktadır. Malatya’nın önemli bir kayısı üretim merkezi olması nedeniyle, Türkiye de kuru kayısı ihracatında özel bir yere sahiptir. Türkiye’nin yaş kayısı üretiminin yarıdan fazlasını sağlayan Malatya’da üretilen kayısının önemli bir bölümü kurutulmakta ve kurutulan kayısının yaklaşık %90-95`i ihraç edilmektedir. Bu açıdan değerlendirildiğinde, gerek ağaç sayısı gerekse yaş ve kuru kayısı üretim miktarları ile Malatya ili sadece Türkiye`nin değil bütün dünyanın kayısı üretim merkezi konumunda bulunmaktadır, Bkz. Tablo 7–4.
Malatya ili 500-750 bin ton yaş, 125-150 bin ton kuru kayısı üretim potansiyeline sahiptir.
Ancak ilkbahar geç donları ve anormal iklim koşullarına bağlı olarak üretimde sürekli bir dalgalanma söz konusudur. Bazen iki yılda bir, bazen de üst üste gelen donlar ciddi ürün kayıplarına neden olmaktadır.
“Malatya İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü’ne göre 1 kg kuru kayısının maliyeti 4,26 TL’dir. Kuru kayısı ve sofralık kayısının hesaplanan maliyetleri ile pazardaki kuru ve yaş kayısı satış rakamları dikkate alındığında, kayısı için hesaplanan toplam katma değer 2.078.857.650 TL ‘dir.”22
Malatya’da kayısı işleme tesislerinde 5.000 kişi istihdam edilmekte, 300 esnaf ve tüccar ile 90 adet ihracatçı, kayısı ticareti ile uğraşmaktadır. Türkiye 2014 yılında 78.061 ton kuru kayısı ihracatından 345.940.000 $ ihracat geliri sağlamıştır (4.43$/kg)23.
Tablo 7–4 Malatya’da Üretilen Kuru Kayısı Miktarı, Türkiye ve Dünya Kuru Kayısı Üretiminden Aldığı Pay
Kaynak: Malatya İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü
Malatya 130 bin büyükbaş, 291 bin küçükbaş olan hayvan varlığı; 86 bine yaklaşan kovan sayısı ve 3,2 milyonu aşan kanatlı sayısı ile Türkiye’nin önemli hayvansal ürün potansiyeline sahip illerinden biridir. Malatya’nın hayvansal üretiminde et ve yumurta tavukçuluğunda hızlı bir yükseliş söz konusudur. Son 10 yıllık (2004-2013) sürede et tavukçuluğunda Türkiye verilerinde yıllar itibari ile dalgalanmalar göstererek düşüşler yaşanmasına karşın Malatya’da sürekli bir artış söz konusu olmuş; 2004 yılında kümeslerdeki etçi tavuk sayısı 260 bin iken;
2013 yılında 3 milyona yaklaşarak 11 kattan daha fazla bir artış göstermiştir.
Malatya ili hayvancılık faaliyetlerinde küçükbaş hayvancılık önem arz etmektedir. Malatya ilinde kültür ırkı, melez ve yerli sığırların oranları sırasıyla %24, %52 ve %24’tür. Malatya ili 1.115 ton alabalık üretimiyle alabalık üretiminde bölgede Elazığ’dan sonra 2. sırada yer almaktadır.
22 DAP Yöresel Ürünler Sınıflandırma Raporu, Tüsside/Tübitak, 26 Şubat 2016 23 Kaynak: Ziraat Mühendisleri Odası
Türkiye büyükbaş hayvancılığının gelişmesi açısından önemli bir olgu da; Malatya’da Tarıma Dayalı İhtisas (Besi) Organize Sanayi Bölgesi kuruluş çalışmalarının başlamış olmasıdır.
Organize sanayinin hayata geçirilmesi ile Malatya’da büyükbaş hayvancılığın gelişmesine önemli katkılar sağlanacaktır.
7.2 - Malatya İlinin Sanayi Yapısı24
Malatya’da tarıma dayalı sanayi sektöründe; şeker fabrikası, kayısı işleme ve ambalajlama tesisleri, un ve unlu mamul tesisleri, hayvancılığa dayalı sanayi sektöründe; et kombinası, tavukçuluk işletmeleri, süt fabrikaları ve yem sanayi ile tekstil sektöründe faaliyet gösteren işletmeler bulunmaktadır. Ayrıca, ilde makina ve donanım, mobilya, sanayi kazanları ve yem üretimi yapılmaktadır. Malatya sanayisinde tekstil sanayi ve kayısıya dayalı gıda sanayi (işleme ve paketleme) ilk sıralarda yer almaktadır. Malatya’daki sanayi işletmeleri ile bunların hammaddeleri arasındaki ilişki dikkate alındığında; gıda işletmeleri, şeker fabrikası, yem fabrikaları ve madencilik alanları için ilin alt yapısı uygundur.
7.2.1 - Sanayi Sicil Kayıtlarına Göre İl Sanayisinin Değerlendirilmesi (a) Türkiye Sanayisi ve Malatya İli Sanayisi-2013
Bölgelere göre bir değerlendirme yapıldığında; sanayi işletmelerinin %48’i Marmara Bölgesinde,
%17’si İç Anadolu Bölgesinde, %14’ü Ege Bölgesinde, %8’i Akdeniz Bölgesinde, %6’sı Karadeniz Bölgesinde, %5’i Güneydoğu Anadolu Bölgesinde, % 2’si Doğu Anadolu Bölgesindedir.
Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki illerin sanayi bakımından değerlendirmesi yapıldığında, bölge sanayisinde %29’luk bir pay ile Malatya ilk sırada yer almaktadır. Malatya ilini takip eden iller sırasıyla Elazığ(%18), Erzurum(%13), Erzincan(%9), Van(%9), Ağrı(%5), Kars(%3), Bingöl(%3), Bitlis(%3), Ardahan(%2), Muş(%2), Iğdır(%2), Hakkari(%1), Tunceli(%1)’dir.
İlin iktisadi faaliyet kollarına göre GSYH’sı içinde; sanayi sektörü %28, ticaret %17, tarım %13, ulaştırma ve haberleşme %12 oranında paya sahiptir.
İl ticaretinde en çok işlem gören ürünler; kuru kayısı ve meyve, hayvansal gıda maddeleri, kayısı çekirdeği ve buğdaydır.
Malatya’da bulunan Ticaret Borsasının 326 şahıs ve 274 tüzel olmak üzere toplam 600, Ticaret Sanayi Odasının 3.186 gerçek ve 5.008 tüzel olmak üzere 8.194 (2014 Yılında 4.880), Esnaf Odalarının 15.913 üyesi bulunmaktadır. 25
Malatya Ticaret Sanayi Odası’na kayıtlı 950 sanayi şirketinde yaklaşık 28.500 kişi istihdam edilmektedir. Malatya ilinde sanayi siciline kayıtlı sanayi işletmesi sayısı 549’dur [2015’de 1.05326]. Malatya ilinde kayıtlı işletmelerde çalışan personel sayısı 15.362’dir [2015’de 24.409].
Söz konusu istihdamın %87’si işçi, %3’ü mühendistir. Malatya ilinde bulunan sanayi siciline kayıtlı sanayi işletmelerinin %34’ü mikro ölçekli, %54’ü küçük ölçekli, %10’u orta ölçekli, %2’si büyük ölçekli işletmelerdir.
24 Bu bölüm’de BST Bakanlığı’nın, Ekim 2014 tarihli ‘Türkiye 81 İl Sanayi Durum Raporu’ndan yararlanılmıştır. Ancak veriler güncellenmiştir, bunlara yeni veriler ve bilgiler eklenmiştir.
25 Kaynak: Malatya Ticaret Sanayi Odası
26 Kaynak: BST Bakanlığı, Malatya İli Yıllık Ar-Ge ve Yenilikçilik Potansiyeli Raporu, 2015
Tablo 7–5 Sanayi Sicil Verilerine Göre Firma Sektörel Dağılımı (2015)
Türkiye’deki toplam sanayi işletmesi içerisinden aldığı %0,5’lik bir pay ile Malatya sanayisi orta gelişmiş iller arasında yer almaktadır (2013).
Malatya’da Personel Sayısına Göre Büyük İşletmeler:
- GAP Güneydoğu Tekstil San ve Tic. Malatya Şubesi - Güntaş Gündüzbey İplik ve Dokuma Fab. San.ve Tic.A.Ş.
- Malatya İplik Sanayi ve Ticaret San.ve Tic.A.Ş.
- Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş Malatya Şeker Fabrikası
Malatya ilinde imalat sanayinde çalışanların %39’u tekstil ürünleri imalatı sektöründe, %20
’si gıda sektöründe, %14’ü hazır giyim eşyası sektöründe istihdam edilmektedir.
(b) Malatya İlinde Sanayi İşletmelerinin Sektörel Dağılımı
Malatya’da sırasıyla Gıda, Tekstil ve İnşaat sektörlerinin hem istihdam sayısı, hem de şirket sayısı bakımından ön plana çıktığı görülmektedir.
Malatya ilinde bulunan sanayi işletmelerinin sektörel dağılımına bakıldığında %31’lik bir oran ile gıda ürünleri imalatının ilk sırada olduğu görülmektedir. Diğerleri sırasıyla; %10 Tekstil ürünleri imalatı, %9 Diğer metalik olmayan mineral ürünlerin imalatı, %8 Başka yerde sınışandırılmamış makina ve teçhizat, %7 Diğer madencilik ve taşocakçılığı, %6 Giyim eşyası imalatı; kürkün işlenmesi ve boyanması, %6 Kauçuk ve plastik ürünlerin imalatı, %5 Fabrikasyon metal ürünleri imalatı(mak.ve teçhizat hariç), %2 Kağıt ve kağıt ürünleri imalatı,
%2 Metal cevherler madenciliği, %2 Kimyasalların ve kimyasal ürünlerin imalatı, %2 Ana metal sanayi, %2 Elektrikli teçhizat imalatı, %2 Mobilya imalatı, %1 İçecek imalatı, %1 Deri ve ilgili ürünlerin imalatı %1 Ağaç ve mantar ürün. imalatı(mobilya hariç) %1 Kayıtlı medyanın basılması ve çoğaltılması, %1 Motorlu kara taşıtı, treyler ( römork) ve yarı römork imalatı, %1 Diğer imalatlar.
Tablo 7–6 Türkiye ve Malatya’da 2014 Yılında Kurulan ve Kapanan Şirket Sayısı
Kaynak: Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi 7.2.2 - İlin Dış Ticareti
Tablo 7–7 Malatya’nın Sektörlere göre İhracatı (1.000 $) [Kanuni Merkezleri Bazında İhracat Performansı]
Kaynak: TİM
Tablo 7–7 TİM verilerinden anlaşılacağı gibi Tekstil ve Hazır Giyim ihracatı İstanbul’dan gerçekleştirilmektedir. Ancak bu işletmelerin merkezi Malatya görüldüğü için Tekstil ve hazır Giyim sektörlerinin ihracat rakamları TÜİK verilerinden oldukça farklılaşmaktadır, Bkz. Tablo 7–8.
Tablo 7–8 Malatya’nın Fasıllara Göre İhracatı (2014, 2015 ve 2016)
Kaynak: TÜİK
Tablo 7–9 Malatya’nın Yıllara göre İhracat Bilgileri (2010-2016)
Kaynak: TÜİK Yaş kayısı da kapsayan ‘meyveler, sert kabuklular, içecek ve baharat bitkileri...’nin, kayısı kurusunu da kapsayan ‘işlenmiş sebze ve meyveler’in ve ‘tekstil ve hazır giyim ürünleri’nin ihracatı ile Malatya bir tarım ve sanayi şehridir, Bkz. Şekil 7-2 Örneğin, 2015 yılında Türkiye’nin en başarılı ilk 1.000 ihracatçı firması arasında iki Malatya firması yer almaktadır, her iki firma da gıda ve tekstil ürünleri ihracatçısıdır.
Tablo 7–10 TİM 2015 Yılının En Başarılı İlk 1000 İhracatçısı Listesinde Malatya Firmaları
Kaynak:TÜİK
Şekil 7-2 Malatya’nın İhraç Ettiği Ürünler (2014)
Kaynak:TÜİK
Şekil 7-3 Malatya’nın Bellibaşlı İhracat Yaptığı Ülkeler (2014)
Tablo 7–11 Malatya’nın Fasıllara göre İthalatı ($)
Kaynak:TÜİK
Ürün Grubu 2013 2014 2015 2016
1 3.758.064 1.677.168 5.433.133 11.440.445
4 1.304.743 964.878 235.206 430.501
8 Yenilen meyvalar ve yenilen sert kabuklu
meyvalar 2.347.296 3.235.827 5.192.255 8.599.802
10 Hububat 2.487.941 1.937.932 914.342 306.000
12 saman ve kaba yem
9.364.546 2.402.325 4.124.595 5.016.792
31 Gübreler 2.355.505 7.201.010 4.864.098 990.999
32 tanenler, boyalar, pigmentler,vb, vernikler, vb,
macunlar, mürekkepler 2.691.202 2.409.493 1.761.997 2.014.470
36 1.371.933 1.637.456 1.089.437 721.706
39 Plastikler ve mamulleri 11.462.633 13.485.036 11.978.421 11.207.028
51 1.274.912 2.897.660 2.259.819 1.267.925
52 19.750.404 16.521.698 12.148.065 15.953.177
55 er 3.112.969 3.542.482 3.815.068 6.170.432
72 Demir ve çelik 2.486.281 2.227.171 3.106.265 3.147.406
84 Kazanlar, makinalar, mekanik cihazlar ve aletler, 6.523.879 13.629.162 3.286.740 3.672.083
85 Elektrikli makina ve cihazlar, ses kaydetme-verme, televizyon görüntü-ses kaydetme-verme
-parça-1.202.826 1.184.901 599.808 8.262.513
90 1.986.808 1.525.486 184.860 557.704
9.941.597 6.471.986 8.892.038 6.978.519
Toplam 81.436.731 82.951.671 69.886.147 86.186.626
Tablo 7-12 Malatya İline Ait İthalat Bilgileri (2010-2016)
Kaynak: TÜİK, TC Ekonomi Bakanlığı
Şekil 7-4 Malatya’nın İthal Ettiği Ürünler (2013-2014)
Şekil 7-5 Malatya’nın Bellibaşlı İthalat Yaptığı Ülkeler (2013-2014)
Kaynak:TÜİK
Tablo 7–13 Malatya İlinin Yıllara Göre Dış Ticaret İstatistikleri (1.000 $)
Kaynak: TİM ve TÜİK verileri kullanılmıştır İlin Dış Ticarete Konu Olan Sektörleri
İlde en fazla ihraç edilen ürünler; gıda, tarım ve hayvancılık ürünleri, tekstil ürünleri, başka yerde sınıflandırılmamış makina ve teçhizat, metalik olmayan diğer mineral ürünleridir.
İlin Dış Ticarete Konu Olabilecek Potansiyeli
Kayısı üretimi ve mamul kayısı (yan) ürünleri konularında halen yüksek dış ticaret potansiyeli bulunmaktadır, mermercilik ve yan sanayi ürünleri, Tekstil ve Hazır Giyim ürünleri konularında da dış ticaret potansiyeli vardır.
7.3 - Malatya İlindeki Organize Sanayi Bölgeleri, Sanayi Siteleri, Teknokent Ve Üniversitelere İlişkin Özet Bilgiler
(a) Organize Sanayi Bölgeleri
Organize Sanayi Bölgeleri: Malatya ilinde 4 adet sicil almış OSB bulunmakta olup, doluluk oranı; karma OSB’lerde %45, ihtisas OSB’lerde %0’dır.
Tamamlanan Organize Sanayi Bölgeleri Malatya Merkez I. Organize Sanayi Bölgesi:
• Bölge büyüklüğü 1.520 hektar olup (İlave alan dahil), 300 hektar büyüklüğündeki alan kredilendirilmiştir.
• 1993 yılında altyapı inşaatı, 2002 yılında ise arıtma tesisi tamamlanmıştır.
• Bölgedeki; 501 adet sanayi parselinin, 176 adedi tahsis edilmiştir. Tahsis edilen parsellerin; 146 adedi üretim, 10 adedi inşaat, 20 adedi proje aşamasındadır. 325 adet parsel tahsis edilmemiştir.
• Üretime geçen parsellerde yaklaşık 8.680 kişi istihdam edilmektedir.
• Ağırlıklı sektör grubu; gıda ürünleri imalatı, tekstil ürünleri imalatı ve kauçuk- plastik ürünleri imalatı sanayidir.
• Atık su arıtma tesisi kapasitesi 24.000 m3/gün dür.