Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye

Hacı BektaĢ Veliye ait olduğu söylenen ve Davut Duman tarafından dilimize kazandırılan Makaalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye adlı eser incelendiğinde, Hacı 520 En'am, 6/1. 521 Hadid, 57/2-5. 522 _{En'am, 6/18.} 523 _{ġura, 42/4.} 524 _{Fatır, 35/10.} 525 Rahman, 55/78. 526 _{Hac, 22/78.} 527 _{ġura, 42/19.}

BektaĢ Velinin kendi kaleminden çıkmıĢ olduğu veya olmadığı konusunda bir kanıt elde edilememiĢtir.529

XIII. yüzyıl, Moğol hakimiyetinin yanında, tasavvuf hareketlerinin de hız kazandığı bir dönem olmuĢtur. Bu yüzyılda Anadolu‟nun her Ģehrinde veya kasabasında tekkelere rastlamak mümkündür. Bu tekkelerde, klasik divan edebiyatı anlayıĢının dıĢında, tasavvufi halk edebiyatı adını verdiğimiz bir edebiyat anlayıĢı vücuda gelmiĢtir.

Hacı BektaĢ Veli‟nin, Makaalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye adlı eseri XIII. Yüzyıl tekke edebiyatının ürünüdür. Eser, didaktik bir tarz da kaleme alınmıĢ olup sanatlı söyleyiĢten uzak, soru cevap Ģeklinde yazılmıĢtır. Farsça olarak yazılan eserde dini, ahlaki ve tasavvufi konularda sorulan kısa sorulara ayetler, hadisler ve Ġslam büyüklerinin sözleri Ģahit gösterilerek cevap verilmiĢtir. KarmaĢık anlaĢılması zor konular, herkesin anlayabileceği bir Ģekilde anlatılmıĢtır530. Eserde öncelikle anlatılmak istenen kavramlar verilmekte, daha sonra bunlar tek tek açıklanmaktadır. Özellikle eserde insanın kendisini arındırması, derviĢin yapacaklarından baĢlayarak, iman, akıl, bilgi, yaratılıĢ, Ģeyh, mürit, iliĢkileri gibi birçok konuya girilmekte ve bunlar açıklanmaktadır. Eserin bir baĢka özelliği ve bizim konumuz açısından da önem arz eden tarafı ise Allah‟ın zatı ile ilgili olarak kendisiyle yaĢıt, ardıl ve öncülerin geniĢ yorum ve açıklamalarına girmemiĢ olması, yaradan ve yaratılan arasındaki iliĢkiyi Vahdet-i Vücut nazariyesine dayalı olarak açıklamamıĢ olmasıdır. Bazı yerlerde bunu andıracak ifadeler bulunmakla birlikte daha sonra yaratıcı ve yaratılan arasındaki farkı çok sık vurgulamaktadır. En dikkat çeken yönlerinden biri ise yaradan ve yaratılmıĢla ilgili olarak verdiği hükümlerin tümü Kur‟an‟dan bunu açıklayan bir ayetle desteklemiĢ olmasıdır.531

Makaalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye bir bütün halinde okunduğu, günümüz sözlü geleneğinin halen yaĢadığı cemlerde ki baĢlayıĢ, bitiriĢ ritüelleri gözlemlendiği, gülbank, nutuk ve nefeslerle karĢılaĢtırıldığı zaman Hacı BektaĢ Veli‟nin düĢüncelerini içinde taĢıdığı çok açık bir biçimde görülmektedir. Buradaki açıklamaların önemli bir kısmının yine Ahmet Yesevi‟nin Divan-ı Hikmet ve Yunus Emre‟nin Risaletü‟n Nushiyyesi ile aynı tematik özelliklere sahip olduğunu

529

Hacı BektaĢ Veli, Külliyat, Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı BektaĢ Veli AraĢtırma Merkezi Yay., Haz. Gıyasettin AytaĢ, Ankara 2010, s. V1.

530 _{Hacı BektaĢ Veli, Külliyat, s. 331.} 531 _{Hacı BektaĢ Veli, Külliyat, s. 333.}

söyleyebiliriz.532

Eser incelendiği zaman görülecektir ki, düĢüncelerin önemli bir kısmı Hacı BektaĢ Veli‟nin diğer önemli eseri olan Makalat‟la da büyük benzerlik göstermektedir. Bazı düĢüncelerin birbirini tamamladığı ya da tekrarlandığını görmekteyiz.533

Bu eserin Hacı BektaĢ Veli‟ye ait olup olmadığı tartıĢmalarını bir yana bırakırsak, eserde tasavvufi eğitim sürecinin önemli yer kapladığını görmekteyiz. Yine Bu eser de Allah ile ilgili bölümlerden ya da konu içerisinde gecen bazı yaklaĢımlardan yola çıkarak eserin kendi yapısı içinde ki Allah yaklaĢımını değerlendirmeye çalıĢacağız.

Bu eserde de diğer eserler de olduğu gibi ilk sayfasında yazıya Besmele ile baĢladığını görüyoruz. Hemen ardından, Hamt alemlerin rabbine dua ve selam Muhammed‟e, o‟nun evlatlarına ve tüm sahabelerine aittir diyerek devam etmektedir534

. Hacı BektaĢ Veli, bu eserinde Allah‟a ulaĢmak isteyen kiĢiye üç yol göstermektedir. Birincisi; hayvansal davranıĢlardan kurtulmak, o nefsi arındırmaktır. Ġkincisi; Yüce Allah‟tan baĢkalarından kopmaktır o da kalbi temizlemektir. Ve üçüncüsü; (Maddi) sıfatlardan kurtulmaktır, o da ruhu yüceltmektir. Buna göre talibin yani Hakk‟a ulaĢmak isteyen kiĢinin nefsini arındırması, kalbini temizlemesi ve ruhunu yüceltmesi Ģarttır535

. Yine takiben kiĢini yani talip veya derviĢin Hakka varması için O‟ndan baĢka hiçbir nesneyi kendinde bırakmamalı. Bur da Vahdet-i Vücudu anımsatan yaklaĢımları görmekteyiz. Yani cümle vücut, vahdet birlik olmuĢ o bir ise Allah‟tır. Mesela Hacı BektaĢ Veli eserinde buna atıf yapmaktadır ve Ģöyle demektedir:

DerviĢ; yüce Allah‟ın sıfatlarında baki kalabilmek için kendi sıfatlarından arınmalı, kendi kiĢiliğinde (zat) ve bütün görüntülerinde Allah‟ın görüntülerini gözlemleyebilmek için benlik ağacını kökünden sökmelidir.

Her Ģey de O‟nun tek olduğunu kanıtlayan bir iĢaret vardır. Nazım;

“O halde her Ģeyde O‟nun tek olduğunu gösteren bir iĢaret vardır”

Hacı BektaĢ Veli yazısının devamında Allah‟ın zatı ve sıfatları ve Esma-ül Hüsnasın‟ı iĢaret eden söylemleriyle karĢılaĢmaktayız ve bunu da Kur‟an‟da ayetlerle iĢler:

532 _{Hacı BektaĢ Veli, Külliyat, s. 335.} 533

Hacı BektaĢ Veli, Külliyat, s. X.

534 _{Hacı BektaĢ Veli, Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı}

BektaĢ Veli AraĢtırma Merkezi Yay., Haz. Gıyasettin AytaĢ, Hacı Yılmaz, Ankara 2004, s. 1, 1a.

Nitekim Yüce Allah “ O, her şeyden öncedir; kendisinden sonra hiçbir şeyin

kalmayacağı sondur; varlığı aşikardır; gerçek mahiyeti insan için gizlidir”536

buyuruyor. Bütün varlıklar yok olduktan sonra baki kalacak olan O‟dur. O‟nun sonsuzluğunun sonu yoktur. Varlığını kanıtlayan kanıtların çoğunluğu ve açıklığı sebebiyle her akıllı O‟nun zat-ı hakikatini düĢünemez. Yani ilk benim ki, seni yoktan ben yarattım yine son benim senin dönüĢün bana olacaktır. Zahir benim ki, senin yüzünü en güzel Ģekilde bezedim. Batıl da benim ki senin gönlüne hakikatlerin sırrını emanet bıraktım.

Nazım:

Ġlk ve son sensin, ortaya çıkan kim ola? Zahir ve batın sensin var ve yok kim ola?537

Hacı BektaĢ Veli, aynı konuya devam edip Allah‟ın tevhidi ilkesine geçiĢ yaptığını görmekteyiz. Tevhit ilkesini Hacı BektaĢ Veli‟nin incelemiĢ olduğumuz eserlerin hepsinde ister bu eserde olduğu gibi doğrudan isterse dolaylı bir Ģekilde değindiğini görmekteyiz. Ve yine Kur‟an‟dan ayetlerle düĢüncesini temellendirmektedir.

Nitekim Yüce Allah; “Allah, O’ndan başka Tanrı olmadığına şahitlik

etmiştir”538

buyuruyor. Yine o, Ġlahi düĢüncelere dalmalı; sevgi meyvelerini dermeli; ruhunu birlik içinde tutmalı; Ġlahi sırlara ulaĢmaya gayret etmeli; baĢına ihlas tacı koymalı; huzura çıkma kemeri kuĢanmalı; ibadet bineğine binmeli, teklik makamına erebilmek için kulluk kırbacını eline almalı, gayret atını birlik meydanında koĢturmalıdır. Nitekim Yüce Allah “De ki, O Allah bir tektir”539

buyurmaktadır. Kul hüvellah onun temiz ismidir

Bu akıl sözüdür gerisi boĢtur.

DerviĢ gönlünü teklik (tevhit) suyu ile beslemeli.540

Hacı BektaĢ Veli tevhit ilkesini açıklarken bir taraftan yaran ve yaratılan ayrımına kesin çizgilerle değinirken, bir taraftan da insan odaklı bir vahdet yaklaĢımıyla karĢılaĢmaktayız, Bunu da ayet ve hadis ile temellendirmektedir. Hadis-i kudside Ģöyle buyurmaktadır: “İnsanoğlunun

gövdesinde bir et parçası vardır; et parçasında bir kalp, kalpte bir gönül, gönül de bir işaret, işarette bir nur, nur da bir sır ve sırda da biz varız.”

536 _{Ġhlas 112/1.}

537

Hacı BektaĢ Veli, Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye, age, s. 3, 2a.

538 _{Âlû Ġmrân 3/18.}

539 _{Hacı BektaĢ Veli, Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye, s. 4, 2b} 540 _{Hacı BektaĢ Veli, Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye, s. 5, 3a}

Nitekim Yüce Allah Ģöyle buyurmaktadır: “Nereye dönerseniz Allah’ın yönü

orasıdır. Doğrusu Allah, her yeri kaplar ve her şeyi bilir.” 541

“Nerede olursanız olun O, sizinle beraberdir Allah yaptıklarınızı görür.” 542

“Vücutta Allah’tan başka özne yoktur.” 543

Bu konu da Yüce Allah Ģöyle buyurmaktadır: “Biz ona şah damarından daha

yakınız”544

Buna da hemen açıklama getiren Hacı BektaĢ Veli Ģöyle devam etmektedir; Allah genelde ilmi ve kudretiyle, özelde lütuf ve rahmetiyle sizinledir. Yani nerede olursanız olun Allah‟ın ilmi ve kudreti sizden ayrılmaz. Talibin meramı ve Ģikayeti Allah‟tan baĢkasına olmamalıdır. Çünkü Allah‟ın göründüğü ve baktığı yerdedir. Oraya ondan baĢkası için yol yoktur.545

Hacı BektaĢ Veli, eserin de varlığı dört çeĢit olarak ele alır bunlar;

Vacibü‟l-Vücud, Yüce Allah‟tır. Çünkü O‟nun baĢlangıcı ve sonu yoktur. O her zaman vardır.

Caizü‟l-Vücut, gözle görülen bütün varlıklara denir. Çünkü bunlar ilimle bilinir. Mümteniü‟l-Vücud, Allah‟ın ortağı bulunmayıĢına denir. Olamaz, Olması düĢünülemez.

Mümkinü‟ül vücud, var olabileceği gibi yok da olabilen, varlığı baĢka bir varlığa muhtaç olandır.546

Eser de tevhit olgusu birçok yer de iĢlendiğini görüyoruz; DerviĢ, “La ilahe illallah” kelimesine kendi varlığından geçerek gark olmalıdır.547

Hacı BektaĢ Veli eserinde Haberi sıfatlara da değinmektedir bunu yine ayette dayandırmaktadır;

Yüce Allah “Allah’ın eli onların elleri üstündedir”548

buyurmaktadır. Burada Allah‟ın eli, peygamberlerinden daha üstedir. Burada el, üstünlük anlamındadır.549

Yüce Allah yine buyuruyor ki; “Ademin tabiatını kırk sabah kudret elimle yoğurdum ve kendi

ruhumdan ona üfledim”(hadis-i kutsi).550

541 _{Hadid, 57/4.}

542

Kaf, 50/16.

543

Hacı BektaĢ Veli, Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye, s. 7, 4a.

544 _{Hacı BektaĢ Veli, Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye, s. 11, 12, 6a, 6b.} 545 _{Hacı BektaĢ Veli, Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye, s. 15, 8a.} 546 _{Fetih, 48/10.}

547

Hacı BektaĢ Veli, Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye, age, s. 33, 17a.

548 _{Hacı BektaĢ Veli, Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye, age, s. 36, 18b.} 549 _{Hacı BektaĢ Veli, Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye, age, s. 46, 23b.} 550 _{Hacı BektaĢ Veli, Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniyye, age, s. 53, 27a, 27b.}

Hacı BektaĢ Veli esrinde Allah ve tevhit dolaylı olarak da Vahdet-i Vücud görüĢünü aralıklı da olsa derviĢin, talibin Hakka ermesin de temel kural olarak iĢlemiĢtir. O bu ilkeyi “Allah‟a yine Allah demek birlik alemidir”551

Ģeklinde ifade etmektedir.

Yüce Allah‟ı bulmak ve tanımak, Allah‟ın velilerini tanımak ve bulmaktan daha kolaydır. Çünkü Yüce Allah, güneĢten daha açıktır. Bu konu da peygamberler sultanı “Hak, güneĢten daha açıktır” buyuruyor. Çünkü herkesi yaptığının hüneri ile tanırlar ve onunla nasıl bir kiĢi olduğunu anlarlar. O halde alem Yüce Allah‟ın sanatı olduğuna göre, o nasıl gizli olabilir.552