MAHALLİ YERİNDEN YÖNETİM (YEREL YÖNETİMLER)13

Mahalli yerinden yönetimler ( yerel yönetimler), belirli bir bölgede yaşayan kişilerin ortak ihtiyaçlarını, yerel halkın kendi seçtikleri organları tarafından yönetilen ve yine kendi örgütsel yapıları eliyle kamu hizmetlerini yerine getiren kurumlardır.²⁷ Diğer bir ifadeyle, idari nitelikteki bazı görevlerin yürütülmesi yetkisinin, merkezi yönetimin hiyerarşisi dışında kalan, karar ve yürütme organları seçmelerinin oylarıyla belirlenen, faaliyetleri belirli bir coğrafi alanla sınırlı olan bölge, il, belediye ve köy gibi kurumlara verilmesidir.²⁸

Mahalli yerinden yönetim kurumları, kamu tüzel kişiliğine sahiptirler.

Yürütmeye ve karar alamaya dair belirli yetkileri vardır ve bu yetkileri yasalar çerçevesinde kullanırlar. Kendilerine ait bütçeleri ve sınırlıda olsa kendi gelir kaynakları bulunmakta, merkezi yönetime karşı yerel özerklikten faydalanmaktadırlar. Ancak kaynaklarının büyük bir kısmının merkezden aktarılıyor olması yerel özerkliği büyük ölçüde sınırlamakta ve yerel yönetimleri merkezi yönetime bağımlı bir hale getirmektedir. Yine bu kurumlar yerel hizmetleri karşılamak amacıyla oluşturulmuş anayasal kurumlardır.

Yerinden yönetim sisteminin en eski örneklerinden biri olan mahalli yerinden yönetim sistemi, günümüzde ülkelerde değişik şekillerde uygulanmaktadır. Mahalli yerinden yönetim sistemi, özellikle ülkelerin uyguladıkları devlet sistemlerine paralel olarak değişiklik göstermektedir.

Örneğin “ABD’de mahalli yerinden yönetim birimi olarak Counties, Municipalities (belediye), Townships (şehir), School Districts ve Special Districts’ler sayılabilir. İngiltere’de bu yönetim biçimleri County (ilçe) ya da

27 KÖSE, a.g.e., s. 6.

28 UZUN, Turgay-KURT, Hüseyin, a.g.m., s. 78.

Shire (bölge), District (mahalle) ya da Hundred, Townships yada Parish (mahalle, semt)’dir. Fransa’da Les Regions ( Bölge), Les Departements ( İl ), Les Communes ( Komün) olarak ayrılan yerel yönetimler, ülkemizde ise İl Özel İdareleri, Belediyeler ve Köyler” olmak üzere üçe ayrılmaktadır.²⁹

29 GÖRMEZ, a.g.e., s. 43.

1.2. YEREL YÖNETİMLERİN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ

Yerel yönetimler, insanların yaradılışları gereği bir arada ve bir topluluk halinde yaşamalarının doğal bir sonucu olarak ortaya çıkan toplumsal kurumlardır.³⁰ Yerel yönetimlerin tarihsel kökenleri, Avrupa’daki ortaçağ komünlerine dayanmakla birlikte, günümüzdeki yerel yönetimlerin ilk örnekleri, özellikle 19. yüzyıl başlarında ortaya çıkmaya başlamıştır. 20 yüzyılda yönetim anlayışının değişmeye başlamasıyla birlikte, yerel halkın ortak ihtiyaçlarını karşılayan ve demokratik gelişmenin hızlanmasına katkı sağlayan kurumlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Gerçekten de yerel yönetimlerin ortaya çıkışının siyasal temelini demokrasi oluşturmaktadır.³¹ Avrupa’da yerel yönetimler, toplumsal gelişmelerin doğal bir sonucu olarak kendiliğinden ortaya çıktıklarından, sağlam bir yapıya sahiptirler ve demokrasinin bütün topluma yayılmasında önemli bir görev üstlenmişlerdir.

Ancak doğu toplumlarında yerel yönetimler, toplumsal bir gelişmenin sonucunda değil, devlet eliyle oluşturulmuşlardır. Bu nedenle, güçlü bir yapıya sahip olmadıkları gibi, demokrasinin yayılmasında da önemli bir etkileri olmamıştır.³²

Yerel yönetimler, yerel toplulukların ortak ihtiyaçlarını karşılamak, ekonomik, yerel, kültürel ve refaha yönelik hizmetleri yerine getirmek için belli bir hukuk düzeni içinde kurulan ve bu hizmetleri kanunlarca kendisine verilen yetkiler ile kendi sorumluluğunda yerine getiren, insanı ve insan haklarını yerel demokrasinin temeli kabul eden, çoğulcu ve katılımcı demokrasi ilkelerini kabul edip, işleyişinde bu ilkeleri hayata geçiren, karar organları halk tarafından seçilen, yerel özerkliğe sahip kamu tüzel kişileridir.³³

30 KÖSE, a.g.m., s. 12.

31 GÖRMEZ, a.g.e., s. 30-31,50.

32 ÖZSOYLU, Fazıl Ahmet, Türkiye’de Kamu Sektörü, Nobel Yayınları, Ankara, 2006, s.

33 YILDIRIM, Selahattin, Yerel Yönetim Ve Demokrasi, IULA-EMME Yayınları, İstanbul, 39.

1993, s. 3., NADAROĞLU, Halil, Mahalli İdareler, Beta Yayınları, 5. Baskı, İstanbul, 1994.

Yerel yönetimlerin demokratik niteliği göz önüne alınarak yapılan tanıma göre, “Yerel topluluk üyelerinin (belde halkının) ortak ihtiyaçlarını karşılamak, ekonomik, sosyal ve kültürel zenginliğine ve refahına ilişkin yerel hizmetleri görmek üzere kurulan; bu hizmetleri genel yetki ile kendi sorumluluğu altında ve yerel topluluğun yararları doğrultusunda yerine getiren; hiçbir ayrım gözetmeden insanı yerel demokrasinin temeli kabul eden; işleyişinde açıklığı, şeffaflığı, insan haklarını, çoğulcu ve katılımcı demokrasi ilkelerini yaşama geçiren; yetkilerin yerel topluluğa en yakın yönetim birimlerince kullanıldığı, kamu tüzel kişiliğine sahip, özerk ve demokratik bir yönetim”dir.³⁴

Yerel yönetimlere ilişkin evrensel nitelikler, Türkiye tarafından da onaylanmış olan Birleşmiş Milletler, Avrupa Konseyi ve Uluslararası Yerel Yönetim Birliği’nin (IULA) belgelerinde, “Belirli bir coğrafi alanda (kent, köy, il, vb.) yaşayan yerel topluluğun bireylerine, birarada yaşamak nedeniyle kendilerini en çok ilgilendiren konularda hizmet üretmek amacı ile kurulan, karar organları (kimi durumlarda yürütme organları) yerel toplulukça seçilerek göreve getirilen, yasalarla belirlenmiş görevlere ve yetkilere, özel gelirlere, bütçeye ve personele sahip, merkez yönetimi ile ilişkilerinde yönetsel özerklikten yararlanan kamu tüzel kişileridir” şeklinde ifade edilmektedir.³⁵

“Yerel yönetim kuruluşları, ülkenin yönetim sisteminin bütünlüğü içinde yer alırlar. Kuruluş ilkeleri, görev ve yetkileri, gelir sistemleri yasama organı tarafından belirlenir. Yerel yönetimler, merkez yönetiminin denetimi altında değildirler. Merkez yönetimi, yerel yönetimler üzerinde hukuka uygunluk denetimi yürütür. Ayrıca ülke yönetiminde birlik ve bütünlüğü sağlamak amacı ile yerel yönetimlerin de uymaları gereken ulusal amaçlar, hedefler, ilkeler ve standartları belirler. Buna karşılık yerel yönetimler, yürütülmesi kendilerine

34 KÖSE, a.g.m., s. 9.

35 YALÇINDAĞ, Selçuk, “Türk Yerel Yönetimlerinde Yeniden yapılanma”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 24, Sayı: 3, Eylül 1991, s. 123.

bırakılmış olan kamu hizmetlerine ilişkin kararları almak, tercihleri yapmak, bunlar için (vergi salmak yetkisini içerecek biçimde) çeşitli yollarla kaynak bulmak, bu kaynakları hizmetler için kullanmak ve hizmetleri yürütmek için örgüt yapılarını kurmak konularında yönetsel özerklikten yararlanırlar.”³⁶

Yerel yönetimler, yasalarca kendisine verilen görevleri yerine getirebilmek amacıyla, karar alma ve aldığı kararları uygulama konusunda yine yasalarca verilen yetkiler çerçevesinde özgürdürler. Yine yerel yönetimler, görevlerini yerine getirirken kaynak bulma ve bu kaynakları kullanma konusunda da serbest hareket etmektedirler. Bütün bu işleyişi sağlayabilmek için gerekli örgüt yapısını kurmak bakımından da özgürlüğe sahip olduğu da açıkça belirtilmektedir.