KONULARINA GÖRE SÖZ VARLIĞI KARŞILAŞTIRMASI VE DEĞERLENDİRMELER
2.3. Madenler, Mineraller, Kimyevi Maddeler Maddeler
abra > y ahcar > tastar
ak demir > qaqtawğa tözimdi temir akamber > y
akik > aqıq aktinit > y
aktinyum > aktiniy albatr > alebastr alkali > silti
alkalik > siltili, saxarlı alkol > spirt
alşimi > alximiya altın > altın altın keseği > y alümin > glinozem alümina > glinozem alüminyum > alyuminiy alüminyum taşı > y amalgam > y amerikyum > y ametist > ametist amfibol > y amin > y aminoasit > y amit > y
amonyak > ammiyak amonyum > ammoniy amonyum karbonat > y amonyum sülfat > y ana kuyu > y
andezit > andezit
anhidrit > y anilin > anilin Ankara taşı > y antiasit > silti antifriz > y
antimon > suwr’ma antrasit > antratsit anyon > y
apatit > y aragonit > y arduvaz > taqta tas argon > argon arı kil > kaolin arkoz > y
arsenik > mış’yak asbest > asbest asit > qışqıl asit alkol > y
asit borik > bor qışqılı asit fenik > qarboldı qışqıl astat > y
astatin > y aşı taşı > y aynştaynyum > y azit > y
azol > y azot > azot bakır > mıs, baqır bakır alaşımı > y bakır oksit > y bakır pası > y
bakır sülfatı > totiyayın bakır taşı > malaxit
bakır tuzu > totiyayın balgam taşı > yaşma barit > y
baritin > y baryum > bariy baryum karbonat > y baryum sülfat > y
bataklık gazı > batpaq gazı bazal > y
bazik oksitler > y benzen > y beril > y berilyum > y berkelyum > y beyazlatıcı > y
bikarbonat > bikarbonat bileği taşı > kayraq tas bitüm > bitüm
bizmut > vismut bohriyum > y boksit > y bor (ıı) > bor boraks > y borasit > y borat > y borik > y borik asit > y
boyar madde > boyağış zattar, pigment
brom > brom bromhidrik > y bromhidrik asit > y bromür > y
bronz > qola buzul taş > morena bütan > y
cehennem taşı > lyapis cevahir > gawhar tas cevher > gawhar tas cıva > sınap
cüruf > şlak
çakıl > usaq jümır tas, qıyırşıq tas çakıl taşı > qıyırşıq tas, üsaq jümır tas
çakmak taşı > şaqpaq tas çekme demir > y
çelik (ı) > bolat, kürış çeyrek altın > y çıplak maden > y çinko (ı) > mırış çürük gaz > y damla taş > y darmstadtiyum > y dasit > y
demir > temir demir boku > y demir oksit > y demir pası > tot
demir sülfat > temir sul’fatı demirkapan > magnit denek taşı > sın tas denizköpüğü > y dialkol > y dikit > stalagmit disprosyum > y diyabaz > diabaz
diyaklaz > y diyalaj > y diyorit > y dolan taşı > y dolgu > y
dolomit > dolomit domuz damı > y dökme gaz > y döteryum > deyteriy dövülgen > y
drog > y dubniyum > y element > element elmas > almas erbin > y erbiyum > y ergene > y
ergimiş maden > y erkek bakır > y
erkek demir > kattı temir Eskişehir taşı > y
etilen > etilen evren pulu > y evropiyum > y
façeta > almastıñ, kristaldıñ qırı fakfon > y
fakir cevher > y
faseta > almastıñ, kristaldıñ qırı feldspat > y
fermiyum > y filiz > ken firuze > biruza flor > ftor
florit > y florür > y fonolit > y formik asit > y fosfat > fosfat fosfor > fosfor fransiyum > y fümerol > y gabro > y gadolinyum > y galenit > galenit galyum > galliy gang > y
gayzerit > y gaz taşı > y gazolin > y
germanyum > germaniy gevher > gawhar tas glokoni > y
gnays > gneys gök yakut > sapfir grafit > grafit granit > granit granülin > y granülit > y grena > granat gücük > y gümüş > kümis
Hacıbektaş taşı > yaşma hafniyum > y
hahniyum > y ham gaz > y hamız > qışqıl
hassiyum > y helyodor > y helyum > geliy hematit > y hidrasit > y hidrojen > suwtek
hidrokarbon > kömirsuwtek hidrokarbonat > gidrokarbonat hidrokarbür > kömirsuwtek hidroklorik asit > y
holmiyum > y hornblent > y iç kuyu > y inci taşı > y indiyum > y iridyum > iridiy iterbiyum > y itriyum > y iyot > yod jips > gips kadıköy taşı > y kadmiyum > kadmiy
kal > metaldı şaqpaktap şığaruw isi kalamin > y
kalamit > y kalay > qalayı kaliforniyum > y kalker > äk tas kalkerleşme > y kalkerli > y kalkersiz > y kalkojen > y kalseduan > y
kalsit > y
kalsiyum > kal’tsiy kama > y
kame > y kan taşı > y kanbiyit > y kantonit > y kaolin > kaolin kapnisit > y kara elmas > y kara kehribar > y karbon > kemirtek karbonado > y karbonik > y
karbonik asit > kömirtegi qışqılı katran taşı > y
kavlak > y kaya > jartas kaya lifi > asbest kaya tuzu > y kayaç > y
kayağan taş > taqta tas kaymak taşı > alibastr kaynaç taşı > geyzerit kayrak > qayrak kazolit > y
kehribar > yantar’
kelifit > y keratin > y keton > keton
kezzap > kükirt qışqılı kılaptan > altın jip kırmız madeni > y
kil > saz
kil taşı > balşıq tas kilit sarma > y kils > izbes
kirebolu > propolis kireç > izbes kireç taşı > äktas kitin > y
kiyanus > y klor > xlor
klor hidrat > xlordıñ gidratı klor hidrik asit > xlor gidroksidi qışqılı
klorik > xlorid
klorik asit > xlorlı qışqıl klorofil > xlorofill kloroform > xloroform kloroplast > y
klorür > y kobalt > kobal’t kodein > y kohenit > y kok > koks
kok kömürü > koks kokain > kokain kokimbit > y kolemanit > y kolodyum > y kolofan > y
koloidal > kolloidtıq kolombiyum > niyobiy kolonya > ätir
kopolimer > y
kor > y korindon > y kostik > y kömür > kömir köpük > köbik kör baca > y kösele taşı > y köz > qoz
kripton > kripton kristal > xruwstal’
kristaloit > y krom > xrom ksenon > ksenon kum > qum kum ocağı > y kum taşı > qumdaq
kurçatovyum > kuwrçatoviy kurşun > qorğasın
kurum > qurım kuyu topuğu > y
kuzukulağı asidi > qımızdıq küf > zeñ
kükürt > kükirt kül > kül külçe > kesek külte > kesek küre > şar kürit > y
küriyum > kyuriy kütle > massa kütük demir > y labrador > y lacivert taşı > y
laktoz > laktoza lanarkit > y lanolin > y lantan > lantan lantanit > y lastik tutkalı > y lav > lava
lavanta > iyis may, ätir lavrovit > y
lavsonit > y lehim > däneker lekeci kili > y levüloz > fruktoza lığ > qoqıs
limon asidi > limon qışqılı limon esansı > y
limon tozu > limon qışqılı limon tuzu > limon qışqılı limonit > y
linyit > lignit lipit > y
litografya taşı > y lityum > litiy lizol > krezol lokman ruhu > efir lorentiyum > lorensiy lös > y
lösemi > leykemiya lügol > y
lüle taşı > y
lütesyum > lyutetsiy macun > pasta madde > zat
maden > metall maden cevheri > y maden damarı > y maden gazı > y
maden kömürü > tac kömir maden ocağı > şaxta maden yatağı > ruwda keni madenî yağlar > mineraldı may madeni yün > mineraldı jün madenkırmız > y
mahlut > qospa mahrukat > janarmay makine yağı > qaramay makromolekül > y malakit > malaxit malgama > amal’gamı malı taşı > y
malta taşı > y maltoz > mal’toza mangal kömürü > y manganez > marganets manganin > magniyli manyetit > magnetit manyezi > magneziya
margarik asit > margari qışqılı marn > mergel’
marsık > y masiko > y maskanyin > y maya > aşıtqı mayabozan > y mazot > mazut mazuryum > y
mecidit > y melanit > melanit melinit > melinit
mendelevyum > mendeleviy mentol > mentol
mermer > märmär mermer kireci > y meşe kömürü > y meşe odunu > y metal > metall metan > metan meteorit > meteorit metil > y
metilen > y metilik > y
metneryum > meytneriy meyve şekeri > fruktoza mıcır > qıyırşıq
miçel > y
migmatit > migmatit mihenk > sın tas mika > slyuda mikaşist > y mikrolit > y mil > lay mine > äşekey mineral > mineral misel > y
misk > muskus molas > y
molekül > molekula molibden > molibden molibdin > y
moloz > y moloz taş > y Moskof toprağı > y motor yağı > avtol motorin > dizel’
mühresenk > yaşma mürdesenk > y
müvellidülhumuza > ottegi nafta > y
naftalin > naftalin nane ruhu > y napalm > y narkotik > esirtki natron > selitra Necef taşı > y neft > nafta neodim > neodim neon > neon
neptunyum > neptuniy nikel > nikel’
nikelaj > nikel’men qaptaw nikotin > nikotin
nişadır > musatır nişadır kaymağı > y nişadır ruhu > ammiyak nitramit > nitrammit nitrat > nitrat
nitratin > y
nitrik asit > azot qışqılı nitrik oksit > azot oksidi nitrodliserin > y
nitrojen > azot
nitroselüloz > nitrotsellyuloza
niyobyum > niyobiy nobelyum > nobeliy
nükleik asit > nüklein qışqılı nükleon > nüklon
nükleoprotein > nükleoprotein ocak katı > y
od > ot
odun kömürü > ağaş kömiri ojit > y
oksalat > oksalat
oksalik asit qımızdıq qışqılı oksidiyon taşı > y
oksijen > ottegi
oksijenli su > suwtegi totığı oksilit > y
oksit > totıq oktan > y olefin > y
oleik asit > olein qışqılı olein > olein
oligoklaz > oligoklaz olijist > y
olivin > olivin oltu taşı > y onejit > y opal > opal osmiyum > osmiy ozon > ozon ozonür > ozonid özüt > üzindi
paladyum > palladiy palmitat > pal’mitat palmitik > y
palmitik asit > pal’mit qışqılı palmitil > y
palmitin > y
pamuk taşı > travertin panzehir taşı > opal parafin > parafin pas > tot
peganit > pegenit pegmatit > pegmatit pekmez toprağı > mergel’
pentan > pentana pepsin > pepsin pepton > pepton peridot > peridot peridotit > peridotit perlit > perlit
permanganat > permanganat peroksit > peroksid
petrol > munay pıhtı > üyısqan pırnal kömürü > y pırpı > y
pigment > pigment pikrik asit > pikrin qışqılı pirinç > latun
pirit > pirit
piroksen > piroksen pizolit > y
planerit > planerit plastik > plastikalıq platin > platina>
plutonyum > plutoniy poliasit > y
polietilen > polietilen polimeri > polimer poliüretan > poliuretan polonyum > poloniy polyester > poliester ponza > pemza porfir > porfir potas > potas
potas kostik > kaliy gidroksidi potasyum > kaliy
potasyum hidroksit > kaliy gidroksidi
potasyum klorür > kaliy xloridi potasyum nitrat > kaliy nitratı potasyum permanganat > kaliya permanganat
potasyum sülfat > kaliy sul’fatı potasyum sülfür > kaliy sul’fidi pozitronyum > pozitroniy praseodim > prazeodim prometyum > prometiy protaktinyum > protaktiniy protein > protein
protojin > protogen ptiyalin > ptiyalin püskürtü > lava radon > radon >
radyum > radiy>
renyum > reniy >
rodyum > rodiy>
rubidyum > rubidiy ruentgeniyum > rentgeniy rutenyum > ruteniy
rutherfordyum > rezerfordiy sabun > sabın
safir > sapfir sakarin > sakarin sakaroz > saxaroza salisilat > salitsilat salisilik > salitsil samaryum> samariy sanidin > sanidin sarkıt > stalaktit saydam > möldir sedefli kalker > y selenyum > selen selüloit > tselluloid selüloz > tsellyuloza selülozik > y
seman > tsement serpantin > serpantin sertleştirici > qatıruwşı seryum > tseriy
seryum > tseriy sesli taş > fonolit seylan taşı > y seylani > y
seyreltik > suyıltuw seyyal > aqpa sezyum> tseziy sıçanotu > mış’yak siborgiyum > siborgiy sideroz > sideroz sikatif > y silikat > silikat silis > kremnezem
silisik asit > kremniy qışqılı silisyum > kremniy
sim > y sipolin > y
sirke ruhu > sirke qışqılı sitrik asit > limon qışqılı siyanojen > y
siyanür > tsianid siyanürik > tsianürik siyenit > sienit skandiyum > skandiy sodyum > natriy
sodyum bikarbonat > natriy bikarbonatı
sodyum florit > natriy flyuoriti sodyum fosfat > natriy fosfatı sodyum hidroksit > natriy gidroksidi sodyum hiposülfit > natriy
giposul’fiti
sodyum karbonat > natriy karbonatı sodyum klorür > natriy xloridi sodyum nitrat > natriy selitrası sodyum sulfat > natriy sul’fatı solüsyon > eritindi >
somaki > y
soy gazlar > asıl gazdar sömikok > semikok stalagmit > stalagmit stalaktit > stalaktit sterol > sterol
stronsiyum > strontsiy su kireci > suw äk su mermeri > alibastr
sulandırıcı > y sulfata > sul’fatı sut > y
sut kostik > natriy gidroksidi sülf > kükirt
sülfamit > y sülfat > sul’fat sülfit > sul’fit sülfür > kükirt sülfürik > y
sülfürik asit > kükirt qışqılı sülümen > sülema
sünger taşı > pemza
süper benzin > joğarı sapalı benzin süt asidi > süt qışqılı
süt şekeri > laktoza şap > aşuwdas şap taşı > y şist > şist taban lağımı > y tablet > tabletka talk > tal’k
talk şist > tal’k şist talyum > talliya tamanit > y tanen > y tantal > tantal tartar > y
tartarat > tartarat tartarik > y
tartarik asit > şarap qışqılı taş > tas
taş kömürü > tas kömir
taş pamuğu > asbest taş pudra > y
taş yağı > kerosin tatlı sülümen > kalomel’
tavlama derecesi > y teflon > teflon tein > y
teknetyum > texnetsiy tellür > tellur
terbiyum > terbiy titan > titan tolüen > toluwol tombak > y topaz > topaz toryum > toriy trakit > traxit tremolit > tremolit tripoli > tripoli tritium > tritiy triton > y tulyum > tuliy tunç > qola
tungsten > vol’fram turkuaz > biryuza tutya > mırış tuz > tuz
tuz ruhu > tuz qışqılı tüf > tuf
uranyum > uran ustura taşı > y üçüncül > üşinşilik ürat > orat
ürik asit > zär qışqılı
üzüm şekeri > glukoza vanadyum > vanadiy vazelin > vazelin viskoz > viskoza volfram > vol’fram
yağlı kömür > maylı kömir yakut > jaqut
yatak > ken
yer altı kaynakları > jer astı baylıqtarı
yer yağı > munay yeşim > y
yıldız taşı > juldızdı tas yükün > iyon
zaç > kuporos
zaç yağı > kükirt mayları zebercet > zübärjat zebercet yakut > y zer > altın
zımpara > zimpara zırnık > mış’yak zincifre > y zirkon > tsirkon zirkonyum > tsirkoniy zümrüt > izümrüd
Tablo 3: Üçüncü Bölümün Sayısal Verileri
Türkiye Türkçesi Bölümündeki Söz Sayısı
Türkiye Türkçesi Bölümündeki Sözlerden Kazak Türkçesi Karşılığı Bulunabilen Söz Sayısı
Türkiye Türkçesi Bölümündeki Sözlerden Kazak Türkçesi Karşılığı Bulunamayan Söz
Sayısı
708 443 265
Her İki Lehçede Karşılığı Bulunan Sözler ile İlgili Sayısal Veriler Türkiye Türkçesi Bölümündeki
Yabancı Söz Sayıları ve Yüzdelik Oranları
Kazak Türkçesi Bölümündeki Yabancı Söz Sayıları ve Yüzdelik Oranları
Dil Adı Söz
Sayısı
Yüzdelik Oranı %
Dil Adı Söz Sayısı Yüzdelik Oranı
%
Türkçe 100 22,57 Kazakça 176 39,72
Almanca 2 0,45 Almanca 2 0,45
Arapça 32 7,22 Arapça 7 1,58
Farsça 24 5,41 Farsça 5 1,12
Fransızca 270 60,94 Fransızca 64 14,44
İngilizce 1 0,22 İngilizce 3 0,67
İtalyanca 5 1,12 İtalyanca 1 0,22
Latince 1 0,22 Latince 3 0,67
Rumca 6 1,35 Rumca - -
Rusça 2 0,45 Rusça 174 39,27
Yunanca - - Yunanca 8 1,80
Toplam Yabancı Söz Sayısı
343 77,42 Toplam Yabancı Söz Sayısı
267 60,27
Sözlüklerde Kökeni Farklı Bir Dil Olarak Gösterilen Fakat Kazak Türkçesine Rusçadan Girmiş Olması
Nedeniyle Rusça Sözler Arasında Değerlendirilen Sözlerin Sayısı
2
Türkiye Türkçesi bölümüne alınan 708 sözün 443’üne Kazak Türkçesinde karşılık bulunurken 265’ine karşılık bulunamamıştır. Her iki lehçede karşılığı bulunan sözlerden Türkiye Türkçesi bölümündeki sözlerin %22,57’si Türkçe iken Kazak Türkçesi bölümündeki sözlerin %39,72’si Türkçedir. Bu durum Kazak Türkçesinde Türkçe söz kullanımının Türkiye Türkçesine kıyasla %17,15 daha fazla olduğunu göstermektedir. Bu bölümde her iki lehçede de Türkçe söz kullanımı oldukça düşüktür.
Türkiye Türkçesinin en fazla söz aldığı yabancı dil %60,94’lük oranla Fransızca iken Kazak Türkçesinin en fazla söz aldığı yabancı dil %39,27’lik oranla Rusçadır. Türkiye Türkçesinde ikinci sıradaki en fazla söz alınan yabancı dil Farsça iken Kazak Türkçesinde Fransızcadır.
Her iki lehçe de maden, mineral ve kimyevi maddeler ile ilgili sözlerin büyük çoğunluğunu diğer dillerden almıştır. Türkiye Türkçesinin bu alanlarla ilgili söz varlığının yarıdan fazlasını Fransızcadan almış olmasının nedenlerinden bazıları olarak;
Osmanlının son dönemlerinde eğitim için Avrupa’ya, özellikle Fransa’ya öğrenci gönderilmesi ve bu öğrencilerin yurda döndükten sonra dillerinde Fransızcanın etkilerini görülmesi, maden, mineral ve kimyevi maddeler ile ilgili bilimlerin geliştiği dönemde Fransızcanın dünyada rağbet görüyor olması ve yaygın kullanılması sayılabilir.
Bu bölümde temel maden adlarının Türkçe olduğu ve her iki lehçede de ortak bir şekilde kullanılmaya devam edildiği dikkat çekicidir. Örneğin; altın > altın, gümüş >
kümis gibi. Buna benzer durumlar ortak Türkçesin oluşmasını destekleyici ve bu yönde yapılacak çalışmaları kolaylaştırıcı bir durumdur.
2.4. Bitkiler abanoz > eben ağaşı abanozgiller > y abdestbozan otu > y abdülleziz > y
acem lalesi > kaliforniya köknäri acemborusu > begoniya
acı ağaç > aşçı kvassiya ağaşı acı badem > aşçı badam acı bakla > y
acı ceviz > aşçı grek jañğağı acı çiğdem > şalğındı şafran acı elma > y
acı hıyar > y acı karpuz > y acı kavak > taw teregi acı kavun > y
acı marul > sütşöp, latuk acı meyan > y
acı ot > y
acı pelin > jelbas, juwsan, mayqara acı sakız > qarağay sağızı
acı yavşan > y acı yonca > y
acımık > köktiken, vasilek acırga > aqjelkek, jelkek acur > y
açalya > azaliya açelya > azaliya açık tohumlular > y açıkağız > y
ada çayı > sölben, şalfey ada soğanı > teñiz piyazı
adamkökü > mandragora adamotu > mandragora
afrika menekşesi > afrikalıq külgin ağ benek > y
ağ mantarlar > y ağacımsı > dendroid ağaç > ağaş
ağaç çileği > tañquray, malina ağaç ebegümeci > y
ağaç kavunu > tsitron ağaç küpesi > altey ağaç mantarı > ağaştıñ sañırawqulaqtarı ağaç minesi > y ağaççık > buta ağcık > y
ağı ağacı > talgül, oleandr ağı çiçeği > talgül, oleandr ağı otu > uwbaldırğan ahlat > jabayı almurt ahududu > tañquray akağaç > üyeñki akaju > akaju akala > y akar amber > y akasma > y
akasya > qarağan, akatsiya akbakla > qurğaq burşaq akbuğday > aq biyday akburçak > y
akçaağaç > üyeñki akçaağaçgiller > y akça armudu > y
akçakavak > aq terek akçakesme > y
akçöpleme > aq moroznik akdarı > tarı
akdiken > itjüzim, qarajiydek akdut > aq tut
akgünlük > y
akındırık > şayır, ağaş şayırı akkavak > aq terek
akkuyruk > y
akmantar > eşki sañırawqulağı akpas > y
akpelin > jelbas, juwsan, mayqara, saraljın
aksedir > aq kedr aksoğan > teñiz piyazı aksöğüt > üyeñki, boz tal akşamsefası > y
akzambak > y alabaş > kol’rabi alacamenekşe > y alaçam > y alfa > y alg > baldır algler > baldırlar alıç > alşa, dolana alman papatyası >
almaşık yapraklar >
altın kökü > altın tübiri altınbaş > y
altıntop > greypfrut amber ağacı > gravilat
amberbaris > barbaris, sarağaş
amber çiçeği > y amerika armudu > y amerika bademi > y amerika elması > y amerikaüzümü > y ana dal > y
ana kök > y
anahtar bitkiler > y ananas > ananas ananasgiller > y anason > anis andız > y andız otu > y anemon > anemon anık (II) > y
ankara çiğdemi > y antep fıstığı > piste antep fıstığıgiller > y anzarot > y
apteriks > kivi arabistan defnesi >
araka > y arapsaçı (II) > y ararot kamışı > y araşit > jerjañğak ardak > y
ardıç > arşa ardıç otu > y arkegon > y armut > almurt armut kabağı > y
arnavut darısı > qaraqumıq arnika > arnika
arpa > apna arpacık soğanı > y arpağan > y aselbent ağacı > y asılmışadam > y ask > y
asklı > y askspor > y
aslanağzı > arıstan awız aslankulağı > y
aslankuyruğu > y aslanpençesi > y asma bıyığı > y asma kabağı > y
asma (II) > jüzim sabağı asmagiller > y
aspidistra > y
aspur > maksarı, saflor aşkmerdiveni > paportnik ateş çiçeği > sälben, şälpi, şalfey
aspur > maksarı, saflor aşkmerdiveni > paportnik ateş çiçeği > sälben, şälpi, şalfey