Kân-i Maânî

Seyyid Hasan Rızâî tarafından 1671 yılında telif edilmiştir. Sözlük 54 varaktan oluşmaktadır. 2319 beyitten oluşan eserin kelimeleri alfabetik sırayla açıklanmıştır. Eser alfabe sırasına göre yazılan ilk manzum sözlüktür. (Akçay 2010, 48)

1.5.1.12. Tuhfetü’l-hâfız

Eser, Hafız Abdullah Bin Halil Bin Ali tarafından 1174/1761 tarihinde Selanik’te nazmedilmiştir. Sözlük, mensur bir mukaddime ile 36 kıtaya taksim edilmiş toplam 273 beyitten oluşmaktadır. Eserde nazmedilen Farsça kelimeler Tuhfe-i Şâhidî’den derlenmiştir. Eserin ilk yedi kıtasında Farsça mastarlar, sonraki kıtalarda da mazi muzârî zamanlarda ve emir kipinde çekimli fiiller ve bu fillerin edilgen halleri verilmiş, bunlar Türkçe karşılıklarıyla birlikte nazmedilmiştir. Bu sözlüğün dikkat çeken yönlerinden birisi de 17. kıtadan sonra her kıtanın bir meslek grubuna ayrılıp kıtalarda bu mesleklerle ilgili kelimelerin nazmedilmesidir. (Kartal 2003, 35-36)

1.5.1.13. Tuhfe-i Vehbî

Çalışmamız bu eser üzerine olduğu için, burada söz etmeye gerek görmüyoruz.

1.5.1.14. Nazm-ı Bedî’

Nazm-ı Bedî’, Osmanlı Müellifleri’nde verilen bilgilere göre, İlmî Alî Efendi tarafından 1224/1809 yılında Tuhfe-i Vehbî tarzında yazılmış Farsça-Türkçe bir sözlüktür. Kütüphanelerde eserin nüshası yoktur. (Kartal 2003, 39)

1.5.1.15 Güher-rîz

Güher-rīz Süleymân Dürrî tarafından 1263/1847 tarihinde nazmedilmiştir. Eser kolayca ezberlenebilecek bir tarzda hazırlanmış ve bu maksatla her kıta altışar beyit olarak tanzim edilmiştir. Eser, bir mukaddime 35 kıt’a ve bir hatimeden ibaret olup toplam 141 beyittir. (Kartal 2003, 40)

1.5.1.16. Tuhfetü’l-manâ

Tuhfetü’l-ma’nâ, 1268/1852’de Macaristan’ın Şıklovis kasabasından olan Osmân adlı bir müellif tarafından nazmedilmiştir. 221 beyit olan eser, 24 beyitlik mesnevî tarzında yazılmış bir mukaddime ve beyit sayısı 2 ile 22 arasında değişen 17 kıt’adan meydana gelmektedir.

Küçük yastaki çocuklar için yazılmış eserde, bazen bazı kıt’alarda faydalı bilgiler de verilmiştir. (Kartal 2003, 41)

1.5.1.17. Tuhfe-i Remzî

Ahmet Remzi Akyürek tarafından telif edilmiştir. Eser, 1343/1924 yılında basılmıştır. Eser, Anadolu sahasında manzum sözlük yazma geleneğinin son halkası olması bakımından önemlidir.

1.5.2. Arapça-Türkçe 1.5.2.1. Lugat-i Ferişteoğlu

İlk Arapça-Türkçe manzum sözlük Abdüllatif bin Melek tarafından 1392 yılında kaleme alınan Lugat-ı Ferişteoğlu’dur. Müellif önsöz kısmında eseri, torunu Abdurrahman için yazdığını belirtmektedir. Bu sözlük Arapça-Türkçe ilk manzum sözlük olmasının yanı sıra, bu sahada yazılmış en bilinen eserdir. 60’tan fazla yazma nüshası olan eser, 1852-1879 yılları arasında da yedi defa basılmıştır. (Akçay 2010, 48)

1.5.2.2. Sübha-i Sıbyān

Sübha-i Sıbyān adlı Türkçe-Arapça manzum sözlüğün, ne telif edildiği zamana ne de müellifinin kimliğine dair elimizde yeterli bilgi bulunmaktadır. Müellifinin ismi yazma nüshalarda belli değildir; matbu nüshalarda ise Mehmed b. Ahmed Er-Rumî, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Ahmed Er-Rumî ve Er-Rumî Bosnavî Ebu’l-Fazl Muhammed Ahmed gibi farklı şekillerde verilmektedir. Bazı manzum sözlüklerde gördüğümüzün aksine Sübha-i Sıbyān’ın metin kısmında müellif kendisi hakkında herhangi bir bilgi vermemektedir. Müellif mesnevi nazım sekliyle yazılmış 16 beyitlik giriş manzumesi ile klâsik kitap tertibine uygun olarak hamdele ve salvele vecibesini yerine getirmekte, ardından yine aynı nazım sekliyle sebeb-i telifi izah etmekte, 5 beyitlik bir münacattan sonra ise asıl esere yani sözlük kısmına geçmektedir. (Kılıç 2006/1, 70)

460 beyit civarında bir hacme sahip olan eser, Sıbyân mekteplerinde de ders kitabı olarak okutulmuştur.

1.5.2.3. Lugat-ı Mahmūdiye

26 varaktan oluşan eser Arapça-Türkçe manzum bir sözlüktür. 1553 yılında telif edilen ve 572 beyiti ihtiva eden eser, Hasan b. Ali tarafından istinsah edilmiştir. Eser, Feriştehoğlu lugatından istifade edilerek hazırlanmıştır. (Akçay 2010, 48)

1.5.2.4. Tuhfe-i Fedāî

Fedâî’nin H.1044/M.1634’te kaleme aldığı ve Şahidî’nin tuhfesine nazire olarak yazılan Tuhfe-i Fedâî adlı eseri Türkçe-Arapça manzum sözlüklerimiz arasında yer almaktadır. Şu an için elimizde aralarında pek nüsha farkı bulunmayan iki yazma nüshası mevcuttur. Bayezid Devlet Ktp. Bayezıd 6821 kayıtlı olan nüsha, nesih karakterli ve 26 varaktır. Her sayfada 11 satır bulunmaktadır. Süleymaniye Ktp. Halis (Esad) Efendi 3190 kayıtlı nüsha ise rika harfleriyle yazılmış ve 16 varaktır. Her sayfada 21 satır bulunmaktadır.

Tuhfe-i Fedâî, mesnevî nazım şeklinde yazılmış 39 beyitlik bir mukaddime ile beyit sayıları 9 ile 36 beyit arasında değişen toplam 355 beyitlik 15 kıt’a ve “Hisâb-ı Ebced” başlığı altındaki ebced hesabıyla ilgili 7 beyitlik ayrı bir kıt’a olmak üzere toplam 401 beyittir. Arapça 1211 kelimenin Türkçe karşılıkları gösterilmiştir. (Yakar 2007, 1019)

1.5.2.5. Nazmü’l Leāl

Antepli Şeyh Ahmed tarafından 1641 yılında, Tuhfe-i Şâhidî’ye nazîre olarak yazılmıştır. Nazmü’l-Leâl, 5 rubai yanında, sekiz bendlik 1 sade müstezad ile beraber, 6 mesnevi; hacimleri 5-29 beyt arasında değişen, 45 nazm, 3 kıt’a olmak üzere, toplam 57 farklı bölüm ve 664 beyitlik bir hacimden oluşmakta; yaklaşık 3000’den fazla Arapça kelimeye Türkçe karşılıklar verilmektedir. (Gülhan 2010, 209-210)

1.5.2.6. Cevāhirü’l- Kelimāt

Şemsî tarafından XVII: yüzyılda kaleme alınmıştır.

Bu manzum sözlük Arapça kelimelere Türkçe karşılıklar verilerek tertip edilmiş altı yüz kırk üç (643) beyitlik bir eserdir.

Sözlük, üç ana bölümden oluşmaktadır. İlk otuz beş beyit “Mukaddime” bölümü, 36. beyitten 94. beyite kadar olan kısmı ise “Sebeb-i Te‛lif-i Kitâb” bölümüdür. Bu bölümlerden sonra da eserin asıl kısmı olan “sözlük” kısmı gelmektedir. Sözlük kısmı altmış bir (61) kıt’adan oluşmakta ve her kıt’ada dokuz (9) beyitten toplam 549 beyit bulunmaktadır. Eserin Mukaddime ve Sebeb-i Te‛lif-i Kitâb bölümlerinden anlaşıldığına göre şair, bu eserini özellikle çocuklara Arapça öğretmek gayesiyle yazmıştır. (İnce 2002, 178-179)

1.5.2.7. Nazmü’l- Ferâid

Nazmü’l Ferâid, Mezid-zâde Ayıntabî tarafından kaleme alınan Arapça–Türkçe manzum sözlüklerimizden biridir. Eser Tuhfe-i Şâhidî’ye nazire olarak yazılmıştır. Eserin 766.

beytinden ebced hesabıyla anladığımız kadarıyla sözlük hicrî takvime göre 1109/1697 yılında kaleme alınmıştır. Eser 31 bölüm ve 838 beyitten oluşmakta, ayrıca her sayfada 13 satır yer almaktadır. (Çelik 2008. 22)

1.5.2.8. Tuhfe-i Āsım

Eser, Mütercim Âsım tarafından 1798 yılında yazılmıştır. Türkçe-Arapça manzum olarak kaleme alınan eser, 1838’de 70 sayfa olarak Bulak Matbaasında basılmıştır. Eser, XIX. yüzyıl şairlerinden Esad Muhammed Efendi tarafından şerh edilmiştir.

1.5.2.9. Nuhbe-i Vehbî

Sünbülzâde Vehbî tarafından 1799 yılında tamamlanıp Padişah 3.Selim’e sunulmuştur. Tamamı 1948 beyit olan Nuhbe 83 kıtadan oluşmaktadır. Eserde 3800 Arapça kelimenin Türkçe karşılığı verilmiştir. (Yurtseven 2003, 25)

1.5.3. Farsça-Arapça-Türkçe

1.5.3.1. U’cūbetü’l-garāyib fi Nazmi’l-Cevāhiri’l-Acāyib

Eser Abdurrahman-ı Malkaravî tarafından 827/1427 tarihinde oğulları Mehmed ve Ahmed’in ezber yoluyla Arapça ve Farsça öğrenmeleri maksadıyla manzum olarak yazılmıştır. Kısa ve meşhur adı Ucubetü’l-Garâib’tir. Eser bir mukaddime ve 36 kıtaya taksim edilmiş 436 beyitten oluşmaktadır.(Kartal 2003, 25)

Bu eser, Türk edebiyatının bilinen ilk Arapça-Farsça-Türkçe manzum sözlüğüdür.

1.5.3.2. Lügat-i Abdülkerim

Eser 1002/1594 yılında ya da bu tarihe yakın bir zamanda Kerimî mahlasını kullanan Şeyhülharamzâde Seyh Abdülkerîm-zâde tarafından yazılmıştır. Küçük yastaki çocuklar için kaleme alınan sözlük, 16 kıtadan müteşekkil olup 107 beyittir. Sekizinci ve on üçüncü kıtalar mesnevi nazım sekliyle yazılmıştır. Eserin ilk yedi kıtası ile son dört kıtasında çocukların öğrenmesinde faydalı olan konulara yer verilmiştir. (Kartal 2003, 30)

1.5.3.3. Genc-i Leāl

Eser, Gencî Pir Mehmed Efendi tarafından yazılmıştır. 1631 tarihli eser iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümü Arapçadan Türkçeye, ikinci bölümü Farsçadan Türkçeye göre düzenlenmiştir. (Akçay 2010, 47)

Tireli Mustafa Haki tarafından yazılmıştır. 1632’de kaleme alınmıştır. Türkçe-Arapça-Farsça manzum sözlüktür. Bayezid Kütüphanesi 6901 numaralı nüshası taranmıştır. (Akçay 2010, 50)

Eser, bir mukaddime 29 kıta ve bir hatime olmak üzere toplam 402 beyitten oluşmaktadır. (Kartal 2003, 31)

1.5.3.5. Tevfiye

Abdurrahman Zahidi-i Konevî tarafından 1133/1721 yılında yazılmıştır. Eser mesnevi seklinde bir mukaddime, değişik bahirlerle nazmedilmiş 27 kıta ile hepsi recez bahriyle yine mesnevi tarzında yazılmış 16 kıta ve bir hatime olmak üzere toplam 635 beyittir. (Kartal 2003, 33)

1.5.3.6. Se Zebān

Antakyalı Şeyh Ahmed tarafından 1135/1721 tarihinde yazılan eser Arapça-Farsça- Türkçe manzum bir sözlük ve gramer kitabıdır. Eserin yazılmasıyla Türk asıllı çocukların Arapça ve Farsça, Arap asıllı olanların Farsça ve Türkçe, sadece Farsça bilenlerin de Arapça ve Türkçe öğrenmeleri amaçlanmıştır. Eserdeki Farsça ve Arapça kelimeler Tuhfe-i Şâhidî ve Lugat-ı İbn-i Ferişte’den derlenmiştir. Müellif bu iki sözlükte yer alan ve kendisinin müstehcen saydığı bazı kelimelere yer vermemiştir. Manzum bir mukaddime, 30 kıta ve bir hatimeden oluşmaktadır. Asıl sözlük kısmında yer alan her kıtaya bahr adı verilmiştir. Bahirlerde nazmedilen kelimeler konulara göre tasnif edilmiş ve her üç dilde birbirinin karşılığı olan kelimeler nazmedilmiş, bazı bahirler de gramere ait konulara ayrılmıştır. (Kartal 2003, 33-34)

1.5.3.7. Lügat-i Feyzî

Kütüphane kayıtlarında Lügat-i Feyzî ismiyle kayıtlı olan eserin gerçek ismi Hoş-edâ’dır. 1149/1736 yılında Eşref Feyzî tarafından telif edilen eser, 11 kıt’aya taksim edilmiş olup 337 beyittir. Tuhfe-i Şâhidî’ye nazire olarak kaleme alınmıştır. Eserde nazmedilen Farsça kelimeler ‘f’, Arapça kelimeler de ‘ayn’ harfiyle belirtilmiştir. (Kartal 2003, 34)

1.5.3.8. Nazm-ı Giridî

Ahmed Resmî b. İbrâhîm-i Giridî tarafında 1153/1740 tarihinde yazılıp muhtemelen kayınpederi Reisülküttâb Mustafa Efendi’ye takdim edilmiştir. Manzum bir mukaddime ve 14 kıt2adan müteşekkil olup toplam 198 beyittir. (Kartal 2003, 34-35)

1.5.3.9. Manzûme-i Keskîn

Mustafa b. Osman tarafından XVIII. yüzyılın ikinci yarısında yazılan Manzume-i Keskîn, mesnevî nazım seklinde yazılmış 85 beyitlik bir mukaddime ile toplam 330 beyitlik 27 kıta ve Der Beyân-ı Aded baslığı altında bulunan sayılara dair 9 beyitlik müstakil bir kıta ile Der Beyân-ı Hisâb-ı Ebced başlığı altındaki ebced hesabıyla ilgili 7 beyitlik ayrı bir kıta olmak üzere toplam 431 beyitlik bir eserdir. Arapça-Farsça-Türkçe üç dilli bir manzum sözlük olan Manzûme-i Keskîn’de bu üç dilden toplam 2363 kelime birbirine karşılık olarak gösterilmiştir. Özellikle Türkçe kelimeler açısından dikkati çeken nokta, bugünkü yazı dilinde kullanılmayan, unutulmuş bir kısım kelimelerin sözlükte bir hayli yer almasıdır. (Kılıç 2007, 346)

1.5.3.10. Tuhfetü’l-İhvân ve Hediyyetü’s-Sıbyân

Tuhfetü’l-İhvân ve Hediyyetü’s-Sıbyân, sıbyan mekteplerinde Arapça öğrenen öğrencilerin Farsçayı öğrenmelerine de katkı bulunmak maksadıyla Mustafa İlmî Bin İbrahim tarafından 1186/1772 tarihinde yazılmıştır. Eserde nazmedilen Arapça kelimeler Lugat-ı Ferişteoğlu’ndan derlenmiştir. Bu sözlük müellifin ifadesiyle Lugat-ı Ferişteoğlu’nun Farsça ve Türkçeye tercümesidir. Eser mensur önsöz dışında mesnevi tarzında yazılmış 11 beyitlik bir münacat, 33 kıta ve iki beyitlik bir tarih kıtası olmak üzere toplam 854 beyittir. (Kartal 2003, 36)

1.5.3.11. Müselles-nâme-i Şâkir

Osman Şâkir b. Mustafâ-yı Bozokî tarafından 1210/1795–6 tarihinde yazılmıştır. Eser, mesnevi seklinde yazılmış bir mukaddime, asıl sözlük kısmı ve yine mesnevi tarzında yazılmış bir hatimeden oluşmaktadır. Sözlük kısmı 42 kıtadan ibaret olan eserde 1250 Arapça,1121 Farsça, 1019 Türkçe kelime nazmedilmiştir. (Kartal 2003, 38)