Liyakat sisteminin dayandığı ilkeler öncelikle; Eşitlik İlkesi, Yarışma İlkesi, Kariyer İlkesi, Hukuka Uygunluk İlkesi, Adil ve Yeterli Ücret İlkesi, Hizmet İçi Değerlendirme İlkesi, Güvence İlkesi, olarak sıralanabilir (Sezer, 2003, s. 180).
3.4.1. Eşitlik İlkesi:
Kamu görevine girme vatandaşlık hakkıdır. Toplumun tüm kesimlerinden vatandaşların kamu görevlerine girişte eşit koşulların sağlanması sonucunda memur olma hakkı tanınmasıdır (Tortop, 1997, s. 18). Eşitlik ilkesi 1789 Fransız İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirgesi’nin 6. maddesinde yer almıştır. Bu maddede “Kanun, genel iradenin ifadesidir. Bütün vatandaşlar, genel iradenin oluşmasına şahsen veya temsilcileri vasıtasıyla yardım ve iştirak etmek hakkına sahiptirler. İster himaye etsin, ister cezalandırsın, genel iradeye göre eşit olduklarından, aralarında fazilet ve kabiliyetlerinden başka bir fark gözetilmeksizin, her türlü genel rütbe, mevki ve mensuplarına, ehliyetlerine göre, eşit şekilde kabul edilirler” (http://dogrubakis.net, 2011).
1982 Anayasasının “Kanun Önünde Eşitlik” başlığını taşıyan 10’uncu maddesi şöyle demektedir: Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. Devlet organları ve idare makamları bütün işlemlerinde kanun önünde eşitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadırlar” (http://www.anayasa.gen.tr, 2011). Anayasa 70. madde ile aynen “Her Türk, kamu hizmetine girme hakkına sahiptir. Hizmete alınmada görevin gerektirdiği niteliklerden başka bir ayrım gözetilemez.” denmektedir (http://www.anayasa.gen.tr, 2011).
3.4.2. Yarışma İlkesi
Kamu görevlisi seçme ve görevde yükselmede yeterlik ilkesi gereğince açık yarışma sınavları uygulanmalıdır. Bu sınavlar kamuoyuna yeterince duyurulmalı, yeterli şartları sağlayan kişilere başvuru için zaman tanınmalı, sınav içeriği personel seçiminde aranan koşulları sağlamalı, sınav sonuçları belirli bir zaman diliminde açıklamalı, sınav sonuçlarına itiraz hakkı tanınmalıdır (Aykaç, 1990, s. 95-97).
3.4.3. Kariyer İlkesi
Kamuda kariyerin anlamı memurluğun bir meslek ve uzmanlık durumuna getirilmesidir. Kamuda kariyerin amacı personele yükselme şansı tanımak hizmette alıkoymaktır. Kurum liyakat sistemi sayesinde yetenekli insanı alır kariyer ilkesi ile hizmette yükselmesini sağlar. Bu şekilde personel kurumda hizmetini etkin olarak devam ettirir (Tutum, 1979, s. 23).
Kariyer sisteminin özellikleri aşağıdaki gibi sıralanır (Tortop, 1989):
1) Personelin belli bir iş kolunda ilerlemesi ve uzmanlaşması dikkate alınır. 2) Birbirine bağlı iş veya hizmetler temelinde yükselme göz önüne alınır. 3) Kariyer sisteminde personelin durumu statülerle, yasalarla belirlenir. 4) Uzmanlaşmayı sağlamak için hizmet içi eğitim verilir.
5) Kıdem ve hizmet süresi dikkate alınır.
6) Kariyer ilkesi, liyakat ilkesine dayalı yürütülür.
7) Uzmanlaşma ve yükselmeye dayalı ücret politikası uygulanır. 3.4.4. Adil ve Yeterli Ücret İlkesi
Bireylerin ve ailelerinin belli standartlar içerisinde müreffeh yaşama olanağını sağlayacak ücretler, belirlenmelidir. Ücret sistemi yapılan işin niteliğine bağlı olmalıdır. Ücret sistemi yeterli ve adil olmalıdır.
İyi bir ücret sistemi şu özelliklere sahip olmalıdır.
Aylık ücretler insani bir yaşam standardını sağlayacak kadar olmalıdır. Ücretler, şartlara göre değiştirilmelidir.
Ücretler arasında adalet sağlanmalıdır.
Kamu aylıkları özel teşebbüslerdeki aylıklar kadar olmalıdır.
Bazı durumlarda aylıklar bölgelere göre farklılık göstermelidir (Gültekin & Terzioğlu, 2008, s. 980).
Anayasamız çalışanların ücret hakkını 55’inci maddesinde düzenlemiştir. Maddeye göre, Devlet, çalışanların yaptıkları işe uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve diğer sosyal yardımlardan yararlanmaları için gerekli tedbirleri alır. (Değişik: 3.10.2001-4709/21 Md.) Asgarî ücretin tespitinde çalışanların geçim şartları ile ülkenin ekonomik durumu da göz önünde bulundurulur (http://www.anayasa.gen.tr, 2011).
3.4.5. Hizmet İçi Değerlendirme İlkesi
Kariyer ilkesi gereğince hizmet içi değerlendirme kurumlarda uygulanmaktadır. Hizmet içi değerlendirmede personelin eğitiminin sağlanması, personele uygun programlar düzenlenmesi, hizmetlerin adil şekilde personele dağıtılması, personelin başarısının incelenmesi amirin asli görevlerindendir.
Hukukun belirttiği çerçevede kanunların kurumdaki yöneticiye ve yönetilen personele verdiği haklar sayesinde yönetim ilkesi oluşmuştur. Hukuk, kamu yararını en iyi şekilde gözetirken, idari faaliyetler karşısında yönetilenleri korumak için bazı güvenceler sağlamıştır. Bunun sonucunda da, kurumun resmi işleyişini sağlamak için pek çok formalite ve denetim getirilmiştir (Sezer, 2003, s. 181).
Günümüzde, kurumların etkili, verimli, akılcı ve nitelikli hizmet verme sorumluluğu yanında; istihdam edilmesi gereken kişinin fırsat eşitliğinden yararlanması, sunulacak hizmetin nitelikli olması için de, adaylar arasında en yetenekli olanları tercih etme sorumluluğu vardır. Demokratik ülkelerde eşitlik sadece yasalar karşısında eşitlikten ibaret olmayıp, fırsat eşitliğini de içerdiğinden işe almada demokratik kurallara en uygun uygulamaları zorunlu kılan liyakat ilkesi, ayrı bir anlam ve önem kazanmaktadır. Böylece vatandaşlar arasında, dil, din, siyasal görüş, renk ve cinsiyet bakımından ayrım yapılması önlemek istenmekte, işi hak edene verme amaçlanmaktadır (Tutum, 1979).
Amaçlar ve hedefler açık olduğunda terfi ve ödül kararları meziyete dayalı hale gelir. Eğer insanlar sürecin esrarlı olduğunu ve perde arkasında bir şeyler döndüğünü düşünürse moraller bozulur. Meritokrasi içinde çalıştıklarını bilirlerse daha mutlu ve rahat olurlar. Bir CEO olarak, birisi gelip bana belirli bir konuma neden onu değil de şunu getirdiğimi sorduğunda hiç rahatsız olmadım. Eğer kararımın nedenini açıklayamazsam, bundan utanç duyarım (Bossidy, 2007). ABD’li yazar düşünür, Henry David Thoreau “İnsanın yaşam düzeyini bilinçli bir çabayla yükseltme konusundaki tartışma götürmez yeteneğinden daha cesaret verici bir olgu bilmiyorum” sözü, terfi ve kademe meritokrasinin
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
4. ESKİ TÜRK DEVLETLERİNDE YÖNETİCİ YETİŞTİRME