‹HRACATINDAK‹ GENEL DE⁄‹fi‹M VE KÜRESELLEfiEN DÜNYADA TÜRK‹YE’N‹N
‹HRACAT POL‹T‹KASI
Yard.Doç.Dr. F. Bahar fiANLI
‹.Ü. ‹ktisat Fakültesi ‹ktisat Politikas› Anabilim Dal›
G‹R‹fi
G
eliflmekte olan ülkeler yüksek bir kalk›nma düzeyine ulaflmak ve dengeli bir büyüme trendi yakalayabilmek için farkl› sanayileflme stratejileri uygu-lamaya çal›fl›rlar. Genellikle bu çaba içindeki ülkelerin öncelikli olarak baflvurduklar› sanayileflme stratejisi, ülkedeki üretimin gelifltirilmesi amac›yla it-hal mallar›n yerli üretimle ikame edilmesini amaçlayan “itit-hal ikamesi”dir. D›fla kapal› olan bu yaklafl›m›n sebebi; ihracat art›fl› sa¤layacak imkanlar›n eksikli¤i-dir. Di¤er bir sanayileflme stratejisi ise, ihracat için üretim yap›lmas›n› hedefle-yen “ihracata yönelik sanayileflme stratejisi”dir ki; geliflmekte olan ülkelerin dö-viz ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için kullanabilecekleri en etkili politikad›r.1960’l› y›llardan sonra ço¤u geliflmekte olan ülke, ithal ikamesi sratejisini b›ra-karak d›fla aç›k ekonomik büyüme politikalar›n, yani ihracata yönelik sanayilefl-me sratejisini benimsemifllerdir. Türkiye de h›zl› kalk›nma amac›yla birçok ge-liflmekte olan ülke gibi bu iki sratejiyi de uygulam›flt›r.
1980’ler, dünyada yeni bir de¤iflimin yafland›¤›, küreselleflme olgusunun her alanda kendini hissettirmeye bafllad›¤› bir dönem olurken; Türkiye de d›fla aç›l-ma ve dünya ekonomisiyle bütünleflme sürecine bilinçli bir flekilde ad›m atm›fl-t›r.
Geçen yirmi y›ll›k sürecin neticesinde bugün, ülkelerin küresel ekonomiden ko-puk bir flekilde yaflamalar› neredeyse imkans›z hale gelmifltir. Yeni sistem bera-berinde, güçlü bir rekabeti, her alanda serbestleflmeyi ve bilgi ve teknolojinin ha-kim oldu¤u bir dünya düzenini getirmektedir.
Yeni dünya düzeninde, di¤er geliflmekte olan ülkeler gibi Türkiye’nin de ekono-mik kalk›nmay› sa¤lama aç›s›ndan karfl›laflt›¤› en önemli sorunlardan biri döviz darbo¤azlar›d›r. Döviz s›k›nt›s›n›n afl›lmas›n›n en iyi yolu ise ihracat gelirlerinin artt›r›lmas›d›r. Yani ülkeler istikrarl› bir büyüme ve yüksek bir kalk›nma düzeyi-ni yakalamak için d›fl ticaret hacmidüzeyi-ni, d›fl dengeyi bozmadan artt›rmal›d›rlar.
Buradan hareketle çal›flmada, Türkiye’nin yeni dünya düzeninde sa¤lam bir yer edinmesi ve sa¤l›kl› bir büyüme yap›s›n› kazanmas› için nas›l bir ihracat
politi-kas› uygulamas› gerekti¤i aç›klanmaya çal›fl›l›rken, dünya ile bütünleflme sü-recinde Türk ihracat›n›n yap›s› ve geli-flimi incelenmeye çal›fl›lm›flt›r.
1. 1990 ÖNCES‹ TÜRK‹YE’N‹N
‹HRACAT POL‹T‹KASI VE
‹HRACATIN YAPISAL DE⁄‹fi‹M‹
Türkiye de h›zl› kalk›nma amac›yla di¤er geliflmekte olan ülkelerin baz›la-r› gibi, büyüme sürecinde hem ithal ikamesi hem de ihracata yönelik sana-yileflme stratejisini uygulam›flt›r. 1980 y›l›na kadar bilinçli bir flekilde ithal ikamesi uygulanm›flt›r. D›fla kapal› bir yap›daki bu sanayileflme stratejisi, 1970’lerin sonunda ülkeyi yüksek ma-liyetli, düflük verimli ve iç piyasaya yönelik üretim yapan sanayilerle dol-durmufltur.1
1980 y›l› Türk ekonimisi ve d›fl ticaret politikalar› aç›s›ndan bir dönüm nokta-s› olma niteli¤ini tafl›maktad›r. 24 Ocak 1980 istikrar tedbirleriyle ithal ikamesi terk edilerek ihracata yönelik sanayileflme sratejisi benimsenmifltir.
Bu tedbirler kapsam›nda d›fla karfl› ko-runmufl ekonominin liberalizasyonuna bafllan›rken, dünya pazarlar›nda
reka-bet gücümüzün en yüksek oldu¤u sek-törlerin desteklenmesi ve at›l kapasite-lerin harekete geçirilmesi hedeflenmifl-tir. 2 Bu geliflim, Türkiye’nin toplam ihracat tutar› ve ihracat yap›s› üzerinde de olumlu de¤ifliklikler meydana getir-mifltir. 1980 öncesi dönemde eksik ka-pasite kullan›m›yla karfl› karfl›ya olan sanayi kesimi, d›fla aç›lma ile birlikte iç talebin de artmas›yla tam kapasite s›n›r› say›labilecek olan % 80-85’lere ulaflm›flt›r. 3
Ancak devletin sanayileflme sürecinde-ki müdahaleci ve yönlendirici rolü 1980’lerde de¤iflime u¤ramakla birlik-te 1990’l› y›llara kadar sürmüfltür.
1980 öncesi dönemde piyasa sinyalle-rini dikkate almayan ve siyasi tercihle-ri yans›tan bir anlay›fltan hareket edilir-ken, 1980’lerden itibaren piyasan›n nabz›n› daha fazla tutan ve piyasan›n fonksiyonlar›n› üstlenen bir müdahale-cilik anlay›fl› sözkonusu olmufltur.4 1980’lerden sonra ihracat amaçl› sana-yileflme politikalar›na a¤›rl›k verilmesi neticesinde, sanayileflme performan-s›nda ve sanayi yap›performan-s›nda gerçekleflen önemli de¤ifliklikler, kendini ihracat›n
1 Coflkun Can Aktan, Emin Çivi, ‹.Yaflar Vural,Türkiye’nin ‹hracat Stratejisi, Ç›nar Gümrükleme Hizmetleri Ltd., ‹stanbul, 2003,s.III.
Cem Saatçio¤lu, “Ödemeler Dengesi ve Türkiye Aç›s›ndan Bir De¤erlendirme”, Mali Çözüm, ‹stanbul Serbest Muhasebeci ve Müflavirler Odas› Yay›n›, Y.11, S.55, May›s-Haziran, ‹stanbul, 2001, s.100.
2 DTM, Türkiye ‹hracat›n›n Tarihsel Geliflimi ve Yap›sal Sorunlar›, ttp://www.dtm.gov.tr/IHR/Strateji2004/kitap-plan.pdf (05.04.2004).
3 Metin Toprak,Ömer Demir ve Di¤erleri, Küreselleflen Dünyada Türkiye Ekonomisi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2001, s.369. Erol Çakmak, M.Kemal De¤er, “‹hracat Kazançlar›ndaki ‹stikrars›zl›¤›n Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri: Türkiye Üzerine Bir Uygulama (1970-2000)”, T.C. Atatürk Üniversitesi
‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Dergisi, C.17, S.1-2, Erzurum, 2003, s.62.
4 Erdal Türkkan, “1990 Sonras›nda Türkiye’de Sanayileflme”, Türkiye Ekonomisi Sektörel Analiz, 1.Bask›, Turhan Kitabevi, Ankara, 1998, s.114,115.
5 Zülfettin Binici, Türkiye’de ‹hracat› Teflvik Politikas› ve ‹hracat› Teflvik Tedbirleri Uygulamalar›, (Bas›lmam›fl Yüksek Lisans Tezi), ‹.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü, ‹stanbul, 1995, s.177.
R›fat Y›ld›z, Güven Delice, “1990 Sonras›nda Türkiye ‹hracat›ndaki Yap›sal De¤iflmeler Üzerine Gözlemler”, ‹flletme Fakültesi Dergisi, Dokuz Eylül Üniversitesi Yay›nlar›, C.2, S.2, ‹zmir, 2001, s.102.
6 Erdal Türkkan, a.g.m., s.114,115.
7 F.Bahar fianl›, Globalleflen Dünya’da ‹hracata Yönelik Sanayileflme Stratejisinin Baflar› fiartlar› ve Türkiye, (Bas›lmam›fl Doktora Tezi), ‹.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü, ‹stanbul, 2000, s.3.
8 Erdal Türkkan, a.g.m., s.115.
yap›s› ve bölgeleraras› ihracat›n geliflimi bak›m›ndan da göstermifltir.51990’lara gelindi¤inde Türk sanayiinin 1980’lere göre daha yüksek bir rekabet gücüne ulaflt›¤›, piyasa sinyallerine daha duyarl›, devletin destekleyici ve yönlendirici müdahalelerine daha az ba¤›ml›, yeni aç›l›mlara ve de¤iflimlere uyum sa¤lama-da sa¤lama-daha esnek hale geldi¤i gözlenmektedir. 6
Türkiye’nin serbestleflmeye ve dünya ile entegrasyona yönelik uygulad›¤› politi-kalar sayesinde d›fl ticaret hacminde ve ihracat›nda y›llar itibar›yla önemli art›fl-lar gerçekleflmifltir (TABLO 1). Ülkemiz 1980 y›l›na girerken, dünya ihracat›n›n
%0.14’ü gibi bir orana sahipken, 1985 y›l›nda bu oran›n %0.41’e, 1990 y›l›nda
%0.38’e, 1995 y›l›nda %0.44’e ve 2002 y›l›nda ise %0.57’ye yükseldi¤i görül-mektedir.
Tablo 1 – Türkiye’nin ‹hracat›n›n Dünya ‹hracat› ‹çindeki Pay›
Y›llar Dünya ‹hracat›ndaki Pay (%)
1980 0.14
1985 0.41
1990 0.38
1995 0.44
2002 0.57
Kaynak: DTM, Türkiye’nin Dünya ‹hracat› ‹çindeki Pay›,
http://www.dtm.gov.tr/IHR/Strateji2004/kitap-plan.pdf (05.04.2004).
1980’lerden itibaren dünya ticaretini serbestlefltirmek amac›yla ekonomik alan-da kendini yo¤un olarak göstermeye bafllayan küreselleflme olgusu, serbest piya-sa ekonomisini ve rekabeti piya-sanayileflmenin vazgeçilmez ö¤esi kabul eden bir an-lay›flla tüm dünyada kendini hissettirmeye bafllam›flt›r. 7 Küreselleflme, ekono-mik hayat›n bütün boyutlar›n› etkilemekle birlikte en yo¤un olarak sanayi sektö-ründe görülmüfl; bunun sonucunda da devletler genel ekonomi ve sanayileflme stratejilerinde de¤ifliklikler yapmak zorunda kalm›fllard›r.8
Art›k küresel ekonomiden kopuk bir flekilde yaflamak imkans›z hale gelmifltir.
Durmaks›z›n çal›flan bir network a¤› sayesine mallar, hizmetler, sermaye ve
bil-9 Ülker Güzel, “Sistemi Daha Verimli Hale Getirmeliyiz”, Asomedya, Ankara Sanayi Odas› Yay›n›, Ankara, Aral›k, 2002, s.12.
10 ‹lker Paras›z, 1923’den Günümüze ‹ktisat ve ‹stikrar Politikalar›,1.Bask›, Ezgi Kitabevi, Bursa, 1998, s.321.
11 ‹lker Paras›z, a.g.e., s.322,323.
12 ‹TO, Ekonomik Rapor, ‹TO Yay›nlar›, Yay No:1996-3, ‹stanbul, 1996, s.114. D‹E, Y›llara ve Aylara Göre D›fl Ticaret, http://www.die.gov.tr/ (25.03.2004).
13 Metin Toprak Ömer Demir ve Di¤erleri, a.g.e., s.368.
gi üretilmekte, ifllenmekte ve h›zl› bir flekilde yer de¤ifltirmektedir. Bugün, küre-sel ekonominin yaratt›¤› dinamizm ve etki tüm dünyada kendisini hissettirmek-tedir. 9
Türkiye’de de 1990’l› y›llarda bafllat›lan ithalat, ihracat ve kambiyo rejimindeki iyilefltirmeler, ekonomiyi serbest piyasa koflullar›nda uluslararas› piyasalarla re-kabet edebilecek bir yap›ya ulaflt›rmay› amaçlam›flt›r.10
1990’l› y›llar›n ilk yar›s›nda, 1988 y›l›nda faiz oranlar›n›n serbest b›rak›lmas›yla bafllayan döviz talebinin azalmas›, Türk Liras›’n›n reel olarak de¤er kazanmas›-na sebep olmufltur. Yine 1989 y›l›nda 32 Say›l› Karar’la kambiyo rejimi serbest-lefltirilmifltir. Bunun neticesinde sermaye hareketlerinde büyük bir art›fl gözlen-mifltir. Döviz arz›ndaki art›fl döviz kurlar›n›n artmas›n› engellemifl bu da ithalat›
teflvik etmifltir.11 1989-1993 y›llar› aras›nda ihracat›m›z 11,6 milyar Dolar’dan 15,3 milyar Dolar’a yükselirken; ithalat›m›z ise, 15,7 milyar Dolar’dan 29.4 mil-yar Dolar’a yükselmifltir. ‹hracat›n ithalat› karfl›lama oran› ise, 1989 y›l›nda
%73.6 iken 1993 y›l› itibar›yla % 52.1 olarak gerçekleflmifltir.121980’lerin orta-lar›na do¤ru a¤›rl›¤›n› hissettirmeye baflalyan sanayi mallar›n›n 1990’l› y›llar›n bafl›nda toplam ihracat içindeki pay› %85-90’lara ulaflm›flt›r. 13
14 DPT, Uzun Vadeli Strateji ve 8. Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan› 2001-2005, s.6.
Tablo 2 - Türkiye’nin ‹hracat›n›n Ana Sektörlere Göre Da¤›l›m› (%)
Y›llar Tar›m Madencilik Sanayi Di¤er
1990 18.1 2.5 79.3 0.1
1991 19.7 2.1 78.1 0.1
1992 14.9 1.7 83.2 0.1
1993 15.4 1.5 83.0 0.1
1994 5.8 1.4 92.6 0.2
1995 9.9 1.8 88.2 0.1
1996 21.3 4.3 74.3 0.1
1997 20.8 3.8 75.3 0.1
1998 18.7 3.8 77.4 0.1
1999 16.7 4.1 79.1 0.1
2000 13.9 4.2 81.7 0.2
2001 13.9 3.9 81.9 0.3
2002 11.2 4.2 84.0 0.6
22000022** 11.2 4.1 84.2 0.5
22000033** 11.0 4.2 84.0 0.8
* Ocak-Kas›m Aylar› ‹tibar›yle
Kaynak: DPT, Türkiye’de Temel Ekonomik Göstergeler, DPT Yay›nlar›, Ankara, 1995, s.55.
D‹E, Türkiye Ekonomisi ‹statistik ve Yorumlar Ocak-Nisan, D‹E Yay›nlar›, Ankara, 2002, s.180.
DTM, Sektörel ‹hracat›m›z,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/SEKTOR/ihra.xls, (05.04.2004)
‹hracat›m›z›n sektörel yap›s› incelendi¤inde (TABLO 2); d›fla aç›k büyüme ve ihracat›n bileflimi içinde sanayi mallar›n›n pay›n›n artt›r›lmas› çabalar› sonucun-da, sanayi mallar› ihracat› devaml› bir art›fl göstererek 1990 y›l›ndaki %79’luk seviyesinden 1994 y›l›nda %92,6’ya kadar ç›km›flt›r. Ekonomik kriz sonras›nda-ki isonras›nda-ki y›l düflüfl gösterdikten sonra ise tekrar yükselme trendine girmifltir.14 ‹hra-cat›m›zda a¤›rl›¤› en fazla olan alt sektörler ise %34’lük bir paya sahip olan, tekstil ve konfeksiyondur. Bunun yan›s›ra tafl›t araçlar› ve yan sanayi sektörü de son y›llarda h›zl› bir geliflmeyle ihracat›m›z içindeki pay›n› artt›rarak lokomotif sektörlerimizden biri haline gelmifltir.15 Tar›msal mallar›n ihracat›nda 1990-91
y›llar›nda ufak çapl› olarak art›fl görülürken, 1994 y›l›nda tar›msal mal ihracat›-m›z %5,8’e kadar inmifltir. Kriz sonras› dönemde art›fl trendine giren tar›msal mal ihracat›n›n, 2000’li y›llar›n bafl›ndan itibaren toplam ihracat içindeki pay›
%11’ler seviyesinde seyretmeye bafllam›flt›r. Sektör baz›ndaki ihracat s›ralamas›
1990-2003 dönemi boyunca de¤iflmezken; madencili¤in ihracat›m›z içindeki pa-y› 1980 sonras›nda bafllad›¤› düflüflüne 1990’l› pa-y›llar›n ortalar›na kadar devam et-mifl; 1990’lar›n ikinci yar›s›ndan itibaren ise %4’ler seviyesine ç›km›flt›r (TAB-LO 2). 1996-2000 y›llar› aras›nda sanayi mallar› ihracat›ndaki art›fl, tar›msal mallar›n ihracat›ndaki art›fltan daha fazla olmufltur. Ancak bu dönemde, Gümrük Birli¤i’ne girilmesine ra¤men, ihracattaki yap›sal de¤iflim beklenen düzeyin ge-risinde kalm›flt›r.16
2. 1990 SONRASI TÜRK‹YE’N‹N ‹HRACAT POL‹T‹KASI VE ‹HRACATIN YAPISAL DE⁄‹fi‹M‹
‹hracat›m›z›n 1990 sonras› dönemdeki geliflimine bak›ld›¤›nda; 1994 y›l›nda ya-flanan kriz ve ard›ndan yürürlü¤e konan 5 Nisan ‹stikrar Program›’na kadar ge-çen süreçte, çok büyük s›çramalar olmasa da ihracat›m›z sürekli bir art›fl göster-mifltir (TABLO 3).
Bunun en önemli nedeni ise, 1980 sonras› dönemde izlenmeye bafllanan ihraca-ta yönelik sanayileflme stratejisidir. Ancak dünya ekonomisinde yaflanan kon-jonktürel düflüflün yaratt›¤› olumsuz etkinin yan›s›ra, bu dönemde uygulanan yanl›fl ekonomi politikalar›, iç ve d›fl borç yükünün artmas›na, kamu aç›klar›n›n büyümesine, enflasyonun t›rmanmas›na sebep olmufl; ve Türkiye ekonomisini 1994 y›l›nda %6 oran›nda küçültmüfltür.17Bu daralmaya ra¤men ihracat›m›zda-ki art›fl süreklili¤ini sürdürmüfl, 1993 y›l›ndan 1994 y›l›na yaklafl›k 3 milyar Do-lar artm›flt›r. ‹thalat›m›zda ise 6 milyar DoDo-lar kadar bir azalma yaflanm›flt›r.Yine bu dönemde ihracat›m›z›n ithalat›m›z› karfl›lama oran› % 77.8 oran›nda gerçek-leflmifltir (TABLO 3).
15 DTM, ‹hracat›m›z›n Yap›sal Sorunlar›, http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/SEKTOR/ihra.xls, (05.04.2004)
16 DPT, Uzun Vadeli Strateji ve 8. Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan› 2001-2005, s.6.
17 Necdet Serin, “D›fl Ticaret ve D›fl Ticaret Politikas› (1990 Sonras›)”, Türkiye Ekonomisi Sektörel Analiz, Turhan Kitabevi, Ankara, 1998, s.324, 325.
Tablo 3 - 1990-2004 Döneminde Türkiye’nin D›fl Ticaret Göstergeleri
(1000 $) YILLAR ‹HRACAT DE⁄‹fi‹M (%) ‹THALAT DE⁄‹fi‹M (%) ‹HRACAT/
‹THALAT (%) 1990 12.959.288 11.5 22.302.126 41.2 58.1 1991 13.593.462 4.9 21.047.014 -5.6 64.6 1992 14.714.629 8.2 22.871.055 8.7 64.3 1993 15.345.067 4.3 29.428.370 28.7 52.1 1994 18.105.872 18.0 23.270.019 -20.9 77.8 1995 21.637.041 19.5 35.709.011 53.5 60.6 1996 23.224.465 7.3 43.626.642 22.2 53.2 1997 26.261.072 13.1 48.558.721 11.3 54.1 1998 26.973.952 2.7 45.921.392 -5.4 58.7 1999 26.587.225 -1.4 40.671.272 -11.4 65.4 2000 27.774.906 4.5 54.502.821 34.0 51.0 2001 31.334.216 12.8 41.399.083 -24.0 75.7 2002 36.059.089 15.1 51.553.797 24.5 69.9 2003 47.067.805 30.5 68.808.141 33.5 68.4
2003* 6.447.218 8.484.161 76
2004* 7.966.273 23.6 11.843.452 39.6 67.3
*Ocak-fiubat aylar› itibar›yla
Kaynak: D‹E, Y›llara ve Aylara Göre D›fl Ticaret, http://www.die.gov.tr/
(25.03.2004).
1995 y›l›nda erken genel seçimlere gidilmesi, seçim ekonomisi politikas› olarak geniflletici para ve maliye politikalar› uygulanmas›na yol açm›flt›r. Bunun sonu-cunda ise, ihracat›m›z 3,5 milyar Dolar artarken, ithalat›m›z 12,5 milyar Dolar artm›flt›r (TABLO 3).
Ekonomide yaflanan bu geliflmeler, Türk Liras›’n›n yabanc› paralar karfl›s›ndaki de¤er kayb›n›n h›zlanmas›na ve gelecek y›llar aç›s›ndan da devaml›l›k kazanma-s›na sebep olmufltur. 1996 y›l› ise Türkiye için önemli bir dönemin bafllang›ç ni-teli¤ini tafl›maktad›r. Avrupa Birli¤i ile Türkiye aras›nda kurulan Gümrük
Birli-¤i’nin ard›ndan ithalat›m›zdaki art›fllar h›zlanm›fl ve 1997 y›l›nda yaklafl›k 5 mil-yar Dolarl›k bir ithalat art›fl› gözlenmifltir. ‹hracat›m›z ise sadece 3 milmil-yar Dolar artm›flt›r. Bundaki en önemli sebep ise, ülkemizin Gümrük Birli¤i’nden do¤an yükümlülüklerini yerine getirmifl olmas›na ra¤men, Avrupa’da baflgösteren eko-nomik durgunluk, tar›msal mallar›n ihracat›nda rekabetin artmas› ve Yugoslav-ya’da yaflanan savafl›n karayolu tafl›mac›l›¤›n› olumsuz etkilemesidir.18
18 Necdet Serin, a.g.m., s.325.
1998 ve 1999 y›llar›nda ise ihracat ge-liflmeleri önemli ölçüde Asya ve Rusya krizlerinin yaratt›¤› olumsuzluklardan etkilenmifltir. Ayr›ca, Türkiye’nin uluslararas› rekabet gücünde de 1997 y›l› sonras› dönemde nisbi bir bozulma gözlenmifltir. Bu dönemde Türk Lira-s›’n›n de¤er kayb› enflasyonla paralel bir biçimde geliflmekle beraber, Uzak-do¤u ülkelerinin paralar›n›n 1997 y›-l›nda önemli ölçüde de¤er yitirmesi, bu ülkelerin uluslararas› pazarlarda Türki-ye’ye karfl› rekabet güçlerini artt›rm›fl-t›r. Di¤er yandan, üretimin yavafllad›¤›
bir dönemde, Dolar cinsinden ücret ar-t›fllar›n›n 1998 ve 1999 y›llar›nda da sürmesi, Türkiye’nin rekabet gücünü olumsuz yönde etkilemifltir. 19 Bu ge-liflmeler sonucunda, ihracat art›fl h›z›, 1998 y›l›nda % 2.7’ye düflmüfl, 1999 y›l›nda ise ihracat›m›zda % 1.4 oran›n-da bir azalma yaflanm›flt›r.
Ülkemizin toplam ihracat› 1997-2000 y›llar› aras›nda bir duraklama dönemi geçirdikten sonra 2001 y›l›ndan itiba-ren h›zl› bir yükselme sürecine girmifl-tir. Kas›m 2000 ve fiubat 2001 krizle-rinden sonra yat›r›m ve tüketim harca-malar›nda daralmalar meydana gelir-ken, iç piyasan›n küçülmesi ve
gerçek-lefltirilen devalüasyon neticesinde gö-receli olarak kur avantaj› yakalanm›fl-t›r. 20Devlet ‹statistik Enstitüsü verile-rine göre, 2001 y›l›nda %12.8’lik bir art›flla 31.334 milyar Dolar olarak ger-çekleflen ihracat›m›z›n 21 2002 y›l›na gelindi¤inde, önündeki engellerin kal-d›r›lmas›na yönelik tedbirlerin al›nma-mas›na, döviz kurlar›ndaki dalgalan-malara ve istikrars›zl›klara ra¤men Do-lar cinsinden de¤erinin artt›¤› görül-mektedir. Dünya ekonomisindeki dur-gunlu¤a ba¤l› olarak d›fl talepte yafla-nan olumsuzluklar ve Türk Liras›’nda meydana gelen reel de¤er art›fllar›, ih-racat›m›z üzerinde k›s›tlay›c› bir etki yarat›rken; ithal girdi maliyetlerini dü-flürmüfltür. Yurtiçi talepteki art›fl›n s›-n›rl› kalmas›yla da reel sektör d›fl pa-zarlara yönelirken, mevcut pazarlar›
korumak amac›yla fiyatlar› düflürme politikalar›n›n yan›s›ra durgun piyasa-lardan daha canl› piyasalara yönelin-mifltir. Bu geliflmelerin yan›s›ra, Eu-ro’nun Dolar karfl›s›nda de¤er kazan-mas› da, Euro cinsinden yap›lan ihra-cat›n Dolar cinsinden de¤erinin artma-s›na sebep olmufltur. 22Bu çerçevede, ihracat›m›z 2002 y›l›nda yaklafl›k % 15 dolay›nda bir art›flla 36 milyar Dolar’›
aflm›flt›r.
19 DPT, Uzun Vadeli Strateji ve 8. Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan› 2001-2005, DPT Yay›n›, Ankara, Haziran 2000, s. 5,6.
20 DTM, Türkiye ‹hracat›n›n Tarihsel Geliflimi ve Yap›sal Sorunlar›, http://www.dtm.gov.tr/IHR/Strateji2004/kitap-plan.pdf (05.04.2004).
21 Ertu¤rul Önen, ‚“Türk Sanayii ‹hracata Dönük Stratejik Bir Planlama Yap›lmal›d›r“, Asomedya, s.25.
D‹E, Ayl›k ‹statistik Bülteni Ekim 2003, D‹E Yay›n›, Ankara, 2003, s.220.
O¤uz Sat›c›, “2003 ‹hracat›n Önündeki Engellerin Kald›r›lmas› Yolundaki Ad›mlar›n At›ld›¤› Bir Y›l Olmal›d›r”, Asomedya, s.24.
22 2003 Y›ll›k Ekonomik Rapor, Ödemeler Dengesi, http://www.maliye.gov.tr/apk/rapor2003/odemeler.pdf, (01.04.2004).
‹hracattaki art›fl e¤ilimi, 2003 y›l›nda Eximbank’›n da yüksek düzeyde sa¤la-d›¤› kredilerle rekor seviyesine ulafl-m›flt›r. Bir önceki y›la göre %30.5’lik bir art›flla ihracat›m›z 2003 y›l›nda yaklafl›k 47 milyar Dolar düzeyinde gerçekleflmifltir. 2004 y›l› için öngörü-len ihracat miktar› 51,5 milyar Dolar olurken, 23 y›l›n ilk iki ay› itibar›yla gerçekleflen ihracat ise 7.966 milyar Dolar seviyesindedir (TABLO 3). ‹h-racatta sa¤lanan geliflmelerin
süreklili-¤i için ihracat art›fl›na engel teflkil ede-bilecek unsurlar›n ortadan kald›r›lma-s›na yönelik tedbirlerin ve politikalar›n bir an önce oluflturulmas› hedefin ger-çeklefltirilmesi aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r. 24
1990’l› y›llara sanayileflmede uygula-nan politikalar aç›s›ndan bak›lacak olursa, yaflanan de¤iflim;25
• Devletin sanayi sektöründeki do¤-rudan yönlendirici rolünün asgariye indirilmesi ki bu; özellefltirmelere h›z kazand›r›lmas›, teflvik ve koru-ma sistemlerinde liberalleflmeye uy-gun düzenlemelerin yap›lmas› flek-linde kendini gösterir.
• D›fla aç›k rekabetçi bir yap›y› be-nimseyen ülkemizin bu konudaki kurumsal çerçeveyi gelifltirmesi;
haks›z ve eksik rekabete sebep olan hukuki boflluklar›n giderilmesi,
• Sanayileflme sürecinde firma strate-jilerine etkinlik kazand›r›larak,
bun-lar›n ön plana ç›kar›lmas›; bu ba¤-lamda uluslararas› iflbirlikleri ve or-takl›klar kurulmas›, temsilcilikler verilmesi, fason imalat iliflkilerinin yayg›nlaflmas› ayr›ca teknolojik üs-tünlük sa¤lama amac›yla AR-GE faaliyetlerine a¤›rl›k verilmesi, ileri teknoloji transferlerinin gerçekleflti-rilmesi, kalite, verimlilik art›fl› ve pazarlama konular›nda yeniden ya-p›land›rmaya gidilmesi,
• Avrupa Birli¤i ile entegrasyonun h›z kazanmas› ve ayr›cal›kl› iliflkile-rin gelifltirilmesi; 1990’lardan sonra yo¤unlaflan hem ulusal hem de ulus-lararas› rekabet karfl›s›nda firmala-r›n kar oranlafirmala-r›n›n azalmas› nede-niyle ihtiyaç duyduklar› finansal kaynaklar› temin edebilmek için fi-nansal piyasalarla halka aç›lmak;
‹MKB’ye kaydolmak; d›fl piyasalar-dan avantajl› kredi bulmak; tahvil ç›karma yolu ile finansal piyasalara borçlanmak... gibi ayr›cal›kl› iliflki-ler kurmaya çal›fl›lmas› konular›n-da karfl›m›za ç›kmaktad›r.
3. 2000’L‹ YILLAR ‹T‹BARIYLA TÜRK‹YE’N‹N ‹HRACAT
POL‹T‹KASI VE ‹HRACATIN YAPISAL DE⁄‹fi‹M‹
2000’li y›llara gelindi¤inde; ülkemizin ihracat potansiyelinin gelifltirilmesi, ulafl›lan ihracat seviyesinin kal›c› ve sürdürülebilir bir yap›ya kavuflturula-bilmesi için; dünya ve ülkemiz ihraca-t›n›n sektörel ve bölgesel yap›s›
gözö-23 8.BYKP, 2004 Y›l› Program›, http://ekutup.dpt.gov.tr/program/2004.pdf, ( 01.04.2004).
24 Ertu¤rul Önen, ‚“Türk Sanayii ‹hracata Dönük Stratejik Bir Planlama Yap›lmal›d›r“, Asomedya, s.25.
25 Erdal Türkkan, a.g.m., s.120-140. O¤uz Sat›c›, a.g.m., s.24.
nünde bulundurularak hedef pazar ve sektörlerin belirlenmesi, üretime daya-l› ihracat›n artt›r›lmas› ve küresel düze-nin getirdi¤i yo¤un rekabet ortam›nda Türk ihracat›na güçlü ve rekabet edebi-lir bir yap› kazand›r›lmas› oldukça önem tafl›maktad›r. Bu çerçevede, 21.
yüzy›ldaki genel ticari e¤ilimlerin ne-ler oldu¤u tespit edine-lerek uyumlu bir yat›r›m, üretim ve ihracat zinciri olufl-turulmas›na imkan sa¤layan bir ihracat politikas›n›n belirlenmesi gerekmekte-dir.26Çünkü küreselleflen dünyan›n gi-derek artan rekabet ortam›nda varl›¤›n›
sürdürmenin öncelikli flart›, yeni ko-flullara uyum sa¤lamakt›r.27
Bu kapsamda belirlenecek ulusal ihra-cat politikas›n›n temel hedefi; dünya ekonomisinin sundu¤u f›rsatlardan ya-rarlanma imkanlar› ararken, yine dün-ya ekonomisinin getirdi¤i tehditleri or-tadan kald›rabilecek politikalar›n uy-gulanmas› ve uluslararas› ticaretten da-ha büyük oranda pay al›nmas› olmal›-d›r. 28
Ulusal bir ihracat politikas›n›n belir-lenmemesi, önceliklerin tayinini güç-lefltirir ve ticari destek hizmetlerini sa¤layan devlet ile bunu kullanan özel sektör aras›nda bir görev da¤›l›m›n›n oluflturulamamas›, befleri ve finansal kaynaklar›n bofla harcanmas› gibi önemli sorunlara yol açar. Bu nedenle dünya konjonktürünü ve ülke imkanla-r›n› dikkate alan bir ihracat politikas›
oluflturulmal›d›r. 29
Türkiye’nin ihracat konusunda önüne ç›kan güçlüklerin bafl›nda; bölgesel ve sektörel ba¤›ml›l›k yatmaktad›r. Böl-gesel ba¤›ml›l›¤› azaltmak için, gele-neksel pazarlar›n yan›s›ra ihracat›n ye-ni ve alternatif pazarlara yönelmesi bü-yük önem tafl›maktad›r. Bu hususta da istikrarl› bir ekonomiye sahip, al›m gü-cü yüksek, dünya ticaretinde a¤›rl›¤›
olan sanayileflmifl (Amerika, Asya Pa-sifik Ülkeleri vb.) ülkeler seçilmelidir.
Sektörel ba¤›ml›l›¤› azaltmak için ise, üretimi çeflitlendirmeli, toplam ihraca-t›m›z içinde önemli bir yere sahip olan imalat sanayii ve imalat sanayii ihraca-t›nda %40’l›k bir paya sahip olan teks-til ürünleri ve giyim eflyas› d›fl›nda, or-ta ve yüksek teknolojiyi yo¤un olarak kullanan, katma de¤eri yüksek ve dün-ya ticaretindeki pay› artmakta olan sa-nayi sektörlerine yat›r›m yap›lmal›d›r.
30
Türkiye için bu konuda yap›lan çal›fl-malar sonucunda; tekstil ve giyim efl-yas› sanayii, elektrikli ve elektronik makina ve cihazlar sanayii, otomotiv ana ve yan sanayii, makina-imalat nayii, biliflim sektörü, demir-çelik sa-nayii, g›da sasa-nayii, toprak sanayii ürünleri hedef sektörler olarak seçil-mifltir.31
Ayr›ca, ülkeyi bölgesel ve sektörel
ba-¤›ml›l›ktan kurtaracak olan politikala-r›n belirlenmesinde, ihracat› yap›lan ürünlerin pazar paylar›n›n ve rekabet
26 DTM, ‹hracat›m›z›n Yap›sal Sorunlar›, http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/SEKTOR/ihra.xls, (05.04.2004)
26 DTM, ‹hracat›m›z›n Yap›sal Sorunlar›, http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/SEKTOR/ihra.xls, (05.04.2004)