Kutsal Alanda Ele Geçen Buluntular

Kutsal alanda dört yazıt ele geçmiştir. Bunlardan ilki tapınağın naosunda yapılan çalışmalarda ele geçen adak sunağıdır. Bu adak sunağı üzerindeki Ηλίου "Helios’un" yazıtı, Helios’a ait bir temenosa veya tapınağa ilişkin sınır yazıtıdır (Kat. No. 59). Roma İmparatorluk Dönemi’ne tarihlendirilen ve Helios’un "genitivus casuslu" isminden ibaret olan bu yazıt, Helios’a ait bir kutsal alanın varlığına işaret etmektedir177_{. Tapınağın doğusundaki} kireç ocağının avlusunun güneyini sınırlayan Geç Antik Çağ duvarı üzerinde devşirme olarak kullanışmış olan iki sütunlu yazıtlı bir blok yer almaktadır (Kat. No. 29). Yazıtta, "Arykandalılar’ın Halk Meclisi; atalarından beri hem sözüyle hem işiyle iyi bir insan olmuş olan, Embromos oğlu Demetrios’u, erdemi ve Arykandalılar’ın halkına karşı gösterdiği teveccüh nedeniyle, cesaretinin ödülü olarak verilen altın bir çelenk ve bronzdan bir heykelle, tiyatroda ilk sırada oturma hakkıyla, Prytaneion’da resmi gıda ikramıyla onurlandırdı" ifadesi yer almaktadır178_{". Tapınağın doğusunda, kireç ocağı önündeki avlunun taban} döşemesinde devşirme olarak Roma İmparatorluk Dönemi’ne tarihlendirilen yazıtlı bir bloğun kullanıldığı görülmektedir. 0,67 m yüksekliğinde ve 0,94 m genişliğinde olan blok üzerinde iki sütunlu, bir aileyi onurlandırma yazıtı yer almaktadır. Yazıt, "[…]tüm halka karşı sahip olduğu iyi niyetinden ve erdeminden dolayı vatansever birisi olmuş […] (onurlandırdı[lar]"179

(Kat. No. 30) şeklindedir. Kutsal alanda yazıtlı heykel bir kaidesi tespit edilmiştir. Kaidenin ön yüzünde 7 satırdan oluşan yazıtında "Paua, Apollodote, Kallidarsasis, Oudepeimis, Neoptolemos ve Parmenikos babaları Perpennunemis oğlu Ornymythos'u şefkati ve anısı vesilesiyle (onurlandırdılar)" ifadesi yer almaktadır180

. MS II. yy’a tarihlendirilen bu yazıtlı kaide Tonozlu Mezar Yapısıyla ilişkili olmalıdır. Heykel kaidesinin yüksekliği 1,32 m, alt ve üst genişlik 0,90 m, orta genişlik 0,74 m’dir (Kat. No. 31). Kaide üzerindeki heykel ayak izleri, sağ ayak uzunluğu 0,22.5 m, genişliği 0,06-0,08 m, sol ayak uzunluğu 0,17 m, genişliği 0,06-0,08 m’dir. Kaidenin arka yüzünün ise kabaca işlenmiş olması, bir yere yaslanıyor olduğunu düşündürür.

2.1.1.3.9.2 Seramikler

Helios Kutsal Alanı’nda yapılan kazı çalışmalarında ele geçen buluntular kutsal alanın ve tapınağın erken döneminin saptanması açısından büyük önem taşımaktadır. Söz konusu

177 _{Şahin 1994, 94-95, No. 88, Taf. 15.}

178 _{Yazıtın çevirisi için Prof. Dr. Bülent İplikçioğlu’na teşekkür ederim.} 179

Şahin 1994, 76, Kat. No 60. Kat. 30-31 numaralı yazıtların çevirisini yapan Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Enstitüsü’nden Araş. Gör. Fatih Yılmaz’a teşekkür ederim.

buluntular arasında en önemli gruplardan biri de seramiklerdir. Seramikler, kentin Hellenistik Dönem ile ilgili yazılı kaynaklar ve sikkeler dışında arkeolojik açıdan önemli bilgi kaynağını oluşturmaktadırlar. Helios Kutsal Alanı’nda ve akropolis genelinde yapılan çalışmalarda Hellenistik Dönem’e tarihlendirilebilecek buluntular mevcuttur. Akropolis genelinde ve Helios Kutsal Alanı’nda ele geçen seramik buluntuları içerisinde Hellenistik Dönem’e tarihlendirilen örnekler yoğunluk göstermektedir181_{. Bu çalışmaya yalnızca kutsal alanda ve} tapınak temelinde yapılan sondaj çalışmasında ele geçen seramikler dâhil edilmiştir.

Helios Kutsal Alanı’nda yapılan çalışmalarda Hellenistik Dönem’e tarihlendirilen çoğunluğu siyah firnisli seramik parçaları ele geçmiştir. Bunlardan yirmi adeti çalışmaya dâhil edilmiştir. Söz konusu yirmi parçadan üçü kantharos kaidesi, biri kantharos gövdesi, altısı kâse, beşi tabak, üçü unguentarium ve ikisi kandil gibi farklı formları içeren parçalardır (Kat. No. 32-51).

Helios Kutsal Alanı’nda ele geçen kantharos gövde ve kaide parçaları, parlak siyah firnisli Attika klasik kantharoslarına yakın benzerlik göstermektedir (Kat. No. 32-35)182

. Söz konusu örnekler pembe ve kırmızımsı sarı hamur rengine sahiptirler. Üç parçanın hamur renkleri, çamur bileşiminin katkısız, yumuşak dokulu olması ve iyi pişirilmiş olmaları Attika ithali olduklarına işaret etmektedir. Kantharos gövde parçasında içbükey profilli boyun ve boyundan gövdeye geniş, dışbükey profilli bir geçiş söz konusudur (Kat. No. 32). Ağız, boyun, gövdeden konik kaideye geçiş ve kulpların üst kısmı kırık ve eksiktir. Gövdenin dış yüzü boyundan gövdeye kadar kahverengimsi kırmızı firnisli ve gövdeden kaideye kadar parlak siyah firnislidir. Kantharos kaidelerinden birinin dış ve iç yüzeyi parlak siyah firnislidir (Kat. No. 34). Diğer iki kaidenin dış yüzeyi parlak siyah ve iç yüzeyleri parlak kırmızımsı kahverengi firnislidir (Kat. No. 33, 35). Kaidelerin düz ve yivsiz olan alt oturma düzlemleri Attik klasik kantharos formunun özelliğidir183

. Hellenistik Dönem’de çok yaygın olarak kullanılan klasik kantharos formu, MÖ IV. yy başlarından III. yy ortalarına kadar görülmektedir. MÖ 375-350 yılları arasına tarihlendirilen bu formun en erken örnekleri mahmuz kulpludur. Kat. No. 32’nin gövdeden kaideye geçişte kaide ayağı olup olmadığı ve kulplarının üst kısmı kırık ve eksik olduğu için kulp formu anlaşılamamaktadır. Gövde parçası ve kaideler tipolojik olarak Atina Agorası’nda ele geçen benzer örnekler yardımıyla MÖ 325-275 yılları arasına tarihlendirilmektedir184

. Arykanda Helios Kutsal Alanı’nda ele

181 _{Akropoliste yapılan çalışmalarda ele geçen siyah firnisli seramikler Emre Savaş tarafından 2005 yılında lisans} tezi olarak çalışılmıştır.

182

Rotroff, 1997, No. 1-25. 183 _{Rotroff, 1997, No. 1-2.}

geçen (Kat. No. 32-35) örnekler ile benzerlik gösteren Patara Kenti’nde ele geçen Attika ithali klasik kantharos örnekleri de MÖ IV. yy ortasına ve son çeyreğine tarihlendirilmektedir185

. Kutsal alanda toplam beş "ekhinus kâse" formu veren seramik parçaları ele geçmiştir (Kat. No. 36-40). Mutfak kaplarının ayrılmaz bir unsuru olan "ekhinus kâseler", Hellenistik Dönem’de çok yaygın olarak görülmektedir186_{. Korinth’te MÖ IV. yy başlarından II. yy} ortalarına kadar üretildikleri bilinmektedir187

. Helios Kutsal Alanı’nda ele geçen "ekhinus kâseler’den" birinin iç yüzeyi tamamen, dış yüzeyinin yarısı parlak siyah firnisli ve tondosunda iki sıra rulet içerisinde dört palmet bezemesi yer almaktadır (Kat. No. 36). Ağız ve kaidesinin bir kısmı kırık ve eksik olan kâse, ağız çapı 0,06-0,12 m arasında değişen küçük boyutlu, derin ve yüksek kalka kaideli bir forma sahiptir. Form ve bezeme olarak Atina Agorası’ndaki benzer örnekleri MÖ 325-310 yılları arasına tarihlendirilmektedir188

. Helios Kutsal Alanı’nda ele geçen diğer "ekhinus kâseler" küçük (Kat. No. 37) ve büyük (Kat. No. 38-40) boyutlu derin bir forma sahiptirler. Bu kâse örnekleri aynı zamanda içe çekilerek oluşturulan ağız kenarından dolayı içe çekik ağızlı kâseler olarak da adlandırılmıştır. Kutsal alanda ele geçen bu örnekler kırmızımsı sarı, pembe ve açık gri renkli, yumuşak dokulu ve katkısız hamurludurlar. Söz konusu bu örneklerden birinin iç ve dış yüzeyi parlak siyah ve kırmızımsı kahverengi firnisli (Kat. No. 37), diğer üçünün iç ve dış yüzeyleri mat siyah firnislidir (Kat. No. 38-40). Helios Kutsal Alanı’nda ele geçen "ekhinus kâse" formu veren seramik parçalarının Atina Agorası’nda ele geçen benzer örnekleri MÖ 325-275 yılları arasına tarihlendirilmektedir189. Patara Kenti’nde ele geçen benzer ekhinus kâse örnekleri de MÖ 280/270-250 yılları arasına tarihlendirilmektedir190. Helios Kutsal Alanı’nda ele geçen kâse formlarının ikinci grubu, dışa çekik ağızlı, S profil gövdeli derin formlu ve iki kulplu kaptır (Kat. No. 41). Söz konusu bu formun Atina Agorası benzer örneği MÖ 200-170 yıllarına tarihlendirilmektedir191.

Helios Kutsal Alanı’nda toplam beş adet tabak formu veren seramik parçaları ele geçmiştir (Kat. No. 42-46). Tabak formu veren seramik parçalarından ilk ikisi yuvarlatılmış ağız profillidir (Kat. 42-43)192

. Kalınlaştırılmış ağız profilli tabak formları, birçok merkezde sofra kabı olarak Klasik Dönem’den Hellenistik Dönem’in sonuna kadar yaygın bir şekilde

185

Işın 2008, 160, No. 4-5, Taf. 38, 4, Taf. 39, 1; Dündar-Işın 2015, 206-207, Fig. 10-12. 186 _{Edwards 1975, 29; Rotroff 1997, 161-162.}

187 _{Sparkes-Talcott 1970, No. 827-889, Lev. 33; Edwards 1975, 29-30, Lev. 2, 15-71.} 188

Sparkes-Talcott 1970, 837, 841. Ekhinus kâsenin form gelişimi için bk.: Rotroff 1997, Kat. No. 965-1033. Korinth üretimi ekhinus kâsenin form gelişimi için bk.: Edwards 1975 30-31, No. 15-71.

189 _{Rotroff 1997, No. 995-996, 1000.} 190 _{Dündar-Işın 2015, 206, Fig. 17-18.} 191

Rotroff 1997, No. 391-392.

192 _{Jones 1950, 212, No. 27-38; Sparkes-Talcott 1970, 147, No. 1046-1060; Edwards 1975, 36, No. 101-106;} Rotroff 1997, 142, no. 631-700; Durukan-Körsulu 2007, 170-171.

kullanılmıştır193. Yuvarlatılmış ağız profilli tabak formlarının biri açık gri hamurlu ve koyu gri firnisli (Kat. No. 42), diğeri pembe hamurlu, çok ince kireç tanecikli ve kahverengi firnislidir (Kat. No. 43). Söz konusu bu form Atina Agorası örnekleriyle karşılaştırıldığında benzerleri yaklaşık MÖ 200-175 yılları arasına tarihlendirilmektedir194

. Kutsal alanda ele geçen tabaklardan üçüncüsü yayvan gövdeli ve içe dönük ağız profilli form grubunu oluşturmaktadır (Kat. No. 44). Bir örnekle temsil edilen bu tabak formu, yeşilimsi gri hamurlu ve koyu gri renk firnislidir. Formun Atina Agorası benzer örneği MÖ yaklaşık 200 yıllarına tarihlendirilmektedir. Bir diğer tabak formunun (Kat. No. 45), Atina Agorası benzer örneği MÖ 200-175 yılları arasına tarihlendirilmektedir195_{. Kutsal alanda ele geçen dördüncü grup} dışa sarkık ağız profilli ve derin gövdeli tabak formudur (Kat. No. 46). Pembe hamurlu ve pembe astarlı formun dışa sarkık ağız kenarında dil bezemesi görülmektedir. Dışa sarkık ağız kenarındaki dil bezemesinin Pergamon’da ele geçen tipolojik benzer örnekleri, MÖ II. yy sonlarından Augustus Dönemi’ne kadar tarihlendirilmektedir196_{. Pergamon örneğindeki dil} bezemesi, Helios Kutsal Alanı’nda ele geçen forma göre daha kaliteli bir işçiliğe sahiptir (Kat. No. 46).

Kutsal alanda ele geçen seramiklere ait üçüncü form grubu unguentariumlardır. En erken örneklerinin MÖ IV. yy’a tarihlendirildiği bilinmektedir197_{. Unguentariumların "İğ ve} Torba" biçiminde iki farklı tipte üretildikleri görülmektedir. MÖ IV. yy ortalarından MÖ I. yy sonlarına kadar "İğ" biçimli unguentariumların daha sık kullanıldığı bilinmektedir198

. Helios Kutsal Alanı’nda toplam dört adet "İğ" biçimli unguentarium saptanmış ve bunlardan üçü kataloğa alınmıştır (Kat. 47-49). Söz konusu bu dört örnekten üçünün ayak kısmı ve birinin boyun kısmı korunmuş durumdadır. Bu nedenle boyutları tam olarak bilinmemekle birlikte olasılıkla 0,10-0,15 m arasında değişiklik göstermektedir. Unguentariumlardan ikisi (Kat. No. 47-49) benzer örnekler yardımıyla MÖ III. veya II. yy’a tarihlendirilmektedir199.

193 _{Sparkes-Talcott, 1970, 147; Rotroff 1997, 142. Birçok merkezde karşılaşılan Attika üretimi siyah firnisli bu} tip tabak buluntuları için bk.: Edwards 1975, 36-37, No. 101-106, Lev. 4; Rotroff 1997, 143, dn. 6.

194 _{Rotroff 1997, No. 669, 673.} 195 _{Rotroff 1997, No. 1603, 1605.}

196 _{Meyer-Schlichtmann 1988, 150, T 30, Kat. 314-317, Taf. 19.}

197 _{Anderson-Stojanović 1987, 106; Rotroff 2006, 15; Baldıran 1990, 14. En erken MÖ IV. yy’a tarihlendirilen} unguentariumlar MS 7. yy’a kadar form değişikliklerine uğrayarak kullanımları devam etmiştir (Özhanlı-Fırat 2011, 9).

198 _{Thompson 1934, 368, Res. 52; Jones 1950, 230, No. 237, Pl.135; Henninger-Kossatz 1979, Taf. 55-1;} Anderson-Stojanović 1992, 81-83, No. 570-573, Pl. 68; Metzger 1994, 72-73, 34-35, 37; Rotroff 2006, 159-160, 298, No. 512, Pl. 55, Fig. 67; Civelek 2006, 56-58, Çiz. 11-8; Dündar 2008, 18; Saraçoğlu 2011, 25, Kat. No. 30, U30, Fig. 3; Yaşar 2010, Lev. I-VIII.

199 _{Shaw 1981, Lev. 58f, C 2704, 2735, 2743; Hayes 1991, Lev. XIV, No. 9-17; Dotterweich 1999, Lev. 2-3,} Kat. Nr. 2; Civelek 2001, 127, U29, Lev. XXVII; Rotroff-Oliver 2003, 69, Kat. No. 256-257, Pl. 44; Laflı 2003, Taf. 60 a-b; Dündar 2006, Kat. No. U92-95; Stewart 2010, 308, Kat. No. 410, Fig. 249; Saraçoğlu 2011, 17, Cat. No. 13, U13; Fırat 2013, Kat. No. 8, Çizim 8.

Helios Kutsal Alanı’nda ele geçen seramiklere ait dördüncü form grubu kandillerdir. Bu kandillerden ilki küresel gövdeli, uzun burunlu ve parlak siyah firnislidir (Kat. No. 50)200

. Çark yapımı, küresel bir gövdeye sahip kandilin uzun burun kısmının üstü gövdeye düz bir şekilde bağlanmakta ve alt kısmı da pelikan gagasına yakın bir profil çizmektedir. Kandilin fitil deliği çok küçük ve doldurma deliğinin etrafı derin geniş bir yivle çevrelenmiştir. Howland tip 42A ile benzerlik gösteren kandilinkaidesi mevcut değildir201

(Kat. No. 50). Bu nedenle olasılıkla Howland tip 42A da olduğu gibi kaide kısmı kalın olmalıdır. Devetüyü hamur renkli ve parlak siyah firnisli olan kandil, Attika kökenli kandillerle ve Howland 25B Prime ile de çok benzerdir (Kat. No. 50)202. Arykanda örneğinin Lykia Bölgesi’ndeki yakın benzeri Patara kentinde ele geçmiştir203

. Helios Kutsal Alanı’nda ele geçen söz konusu kandil ile benzer örnekler, Howland ve Thompson tarafından MÖ III. yy’ın başlarına tarihlendirilmektedir (Kat. No. 50)204. Bu çalışma kapsamında ele alınan ikinci kandil örneği, tapınağın güneydoğusunda yapılan sondaj çalışmasında parlak siyah firnisli seramiklerle birlikte ele geçmiştir (Kat. No. 51). Söz konusu bu kandil çark yapımı ve çift konik bir gövdeye sahiptir. Bu formdaki kandillerde yağ deliği etrafında yivle çevrili konkav bir ağız bulunmakta ve fitil deliği de oldukça küçüktür. Benzer örneklerinde olduğu gibi içbükey yüksek bir kaideye sahiptir. Bu kandilin en belirgin özelliği, Hellenistik Dönem’de diğer örneklerde görülen gövdenin sağ tarafında yer alan delikli bir kulakçıktır. Hellenistik Dönem kandillerinde olduğu gibi Arykanda örneğinde de kulp görülmemektedir. Hellenistik Dönem’e tarihlendirilen söz konusu forma sahip kandiller genellikle devetüyü ve kiremit rengi hamurlu ve siyah firnislidirler. Helios Tapınağı’nın güneydoğusunda yapılan sondaj çalışmasında ele geçen bu kandil diğer konteks buluntularıyla da uyum içerisindedir. Kutsal alanda ele geçen söz konusu kandil, Broneer tip 9, Iconomu tip 4 ve Vessberg tip 3 ile benzerlik göstermektedir205

. Hellenistik Dönem’de yoğun olarak üretilen bu kandil formunun özellikle Doğu Akdeniz’de Rhodos, Lindos, Kıbrıs, Delos ve Tarsus’da ele geçen örneklerden çok

200

Arykanda Kandilleri, Yrd. Doç. Dr. Özlem Vapur tarafından lisans tezi olarak çalışılmıştır. Helios Kutsal Alanı’nda ele geçen kandiller de tez kapsamındadır. Bu çalışmada tekrar ele alınan tapınak buluntularına ait bilgi ve çizimler Ö. Vapur’un tezinden alınmıştır. Kandillerin bilgi ve çizimlerini kullanmama izin verdiği için kendisine teşekkürlerimi sunarım.

201 Howland 1958, 129-130, No 530. 202 _{Howland 1958, 74-75.} 203 _{Işık-Yılmaz 1989, 5, Res. 30.} 204 Thompson 1933, 200, Res. L268.

205 _{Broneer tip 9 için bk.: Broneer 1930, 47-49, 143-144, Kat. No. 141-153. Iconomu tip 4 için bk.: Iconomu} 1967, 8, Res. 7.10. Vessberg tip 3 için bk.: Vessberg 1953, 118, No. 814.

yaygın bir dağılıma sahip olduğu anlaşılmaktadır206_{. Arykanda örneğiyle benzer örneklerin} MÖ III. yy’da yaygın olarak üretildiği bilinmektedir207

.

Helios Kutsal Alanı’nda yapılan sondaj çalışmasında ele geçen seramikler MÖ IV. yy sonuna ve MÖ III. yy başına tarihlendirilmektedir (Kat. No. 32-40, 51-52). Kutsal alanda ele geçen seramikler ise MÖ III. yy ve MÖ I. yy arasına tarihlendirilmektedir (Kat. 41-50).

2.1.1.4 Değerlendirme