Arykanda Kenti’nde Helios Kültü

Yukarıda kısaca ele alınan Lykia Kentleri dışında Arykanda Antik Kenti’nde günümüze kadar yapılan çalışmalarda Helios kültüne ilişkin epigrafik, nümismatik ve arkeolojik buluntular ele geçmiştir. Helios kültüne ilişkin bu buluntular, ikisi yazıtlı, biri yazıtlı-kabartmalı ve üçü kabartmalı olmak üzere toplam altı tane adak sunağıdır. Adak sunaklarından ilki, 1990 yılında Helios Tapınağı’nda yapılan çalışmalarda ele geçmiştir. İmparatorluk Dönemi’ne tarihlendirilen ‘Hλίου (Helios’un)" yazıtlı adak sunağı, Helios’a ait bir temenosa veya tapınağa ilişkin sınır yazıtıdır (Kat. No. 59)515. S. Şahin bu yazıtın, Helios’un genitivus casuslu isminden ibaret olduğunu ve büyük olasılıkla Helios’a ait bir kutsal alanın varlığına işaret ettiğini belirtmektedir516_{. Tanrının kültüne ilişkin bir diğer yazıtlı} adak sunağı, 1992 yılında Traianeum olarak adlandırılan yapıda ele geçmiştir (Kat. No. 61)517. MS II.-III. yy’a tarihlendirilen yazıt, sunağın Demetrios adlı kişi tarafından Helios’a şükranlarının sunulması amacıyla sunulduğunu göstermektedir518_{. Minnet duygularının bir} ifadesi olan söz konusu adak sunağının, hangi amaçla sunulduğu yazıtından anlaşılmamasına rağmen, Demetrios tarafından Helios’un gökyüzünde hareket ederek tabiat anayı canlandırması, hastalıkları iyileştirmesi, yeminlere şahitlik etmesi veya işlenen günahların

508 _{TAM II. 1944, 947. Yazıtta "zarar görmemek için büyük dalgadan sakın. Işıldayan Helios seni izliyor, ki o} her şeyi görür. Bu yolda sana yardım eden tanrılara sahipsin" ifadesi yer almaktadır (Yazıt için bk.: Erten 2007, 239).

509

TAM II. 403; Taşlıklıoğlu 1963, 105-106; Frei 1990, 1822. 510 _{Erten 2007, 240-41.}

511 _{Pinara ve Sidyma yazıtları için bk.: TAM II.182, 501; Frei 1990, 1797.} 512

TAM II.188b, 13; Frei 1990, 1796. 513

Frei 1990, 1797; Matern 2002, 16, dn.123. 514 _{Bean 1998, 116.}

515 _{Şahin 1994, 94-95, No. 88, Taf. 15; Matern 2002, 17, dn. 132; Bayburtluoğlu 2003a, 58.} 516

Şahin 1994, 94-95, No. 88.

517 _{Şahin 1994, 95, No. 89; Matern 2002, 17, dn.132.} 518 _{Şahin 1994, 95, No. 89.}

şahidi gibi özelliklerinden birine karşılık şükran duygularını dile getirmek için sunulmuş olabileceğini düşündürmektedir. 2004 yılında Karayolu Nekropolü’nde yüzeyde, B. İplikçioğlu tarafından yapılan transkripsiyonda "Helios’a (adak)" şeklinde belirtilen yazıtlı adak sunağı ele geçmiştir (Kat. No. 60). Yazıtın hemen üzerinde gövdesinin yalnızca alt tarafı korunmuş durumda olan cepheden büst tasviri görülmektedir. Yazıtı dikkate alındığında bu büst Helios olmalıdır. Yazıtlı adak sunaklarından sonra 1985 yılında Yamaç Hamamı’nda yapılan çalışmalarda kabartmalı bir adak sunağı ele geçmiştir (Kat. No. 101). Sunağın ön yüzünde ışın taçlı cepheden Helios başı betimi yer almaktadır. Helios kültüne ilişkin bir diğer kabartmalı adak sunağı, 1990 yılında Helios Tapınağı’nda yapılan çalışmalarda ele geçmiştir (Kat. No. 100). Adak sunağının ön yüzünde ışın taçlı cepheden Helios büstü tasviri yer almaktadır. 2001 yılında Helios Tapınağı doğusunda yapılan çalışmalarda minyatür bir adak sunağı ele geçmiştir (Kat. No. 102). Sunağın ön yüzünde stilize Helios büstü, cepheden tasvir edilmiştir. Kentte 2002 yılında bouleuterionun kuzeyinde yapılan çalışmalarda üzerinde kabartma bulunan yazıtlı bir adak steli ele geçmiştir (Kat. No. 69). Stelin alt kısmındaki iki satırdan oluşan yazıt, B. İplikçioğlu tarafından yapılan transkripsiyona göre "… Helios (ve) Selene (için) dikti" şeklinde belirtilmiştir519

. Yazıtın üst kısmında, çerçeve içerisine alınan kabartmada sağ alt köşede bir boğa başı, hemen yanında ayakta, cepheden, peplos giyimli ve omuzlarının arkasında hilal olan bir kadın figürü görülmektedir. Bu figürün hilal ve yazıttan dolayı Selene olduğu anlaşılmaktadır. Selene’nin solunda, ayakta, cepheden khiton ve Pers tipi bir yün pantolonla betimlenmiş figürün,520

bronz figürindeki (Kat. No. 89) pantolonlu anlatımla olan benzerliğinden dolayı Helios olabileceği düşünülebilir. En solda ise sadece khitonun çok az bir kısmı korunan ayakta ve cepheden verilmiş figür bulunmaktadır. Söz konusu bu eserdeki yazıt ve tasvirler dikkate alındığında, Arykanda Kenti’nde Helios ve Selene’ye ait ortak bir kültün varlığını düşündürmektedir. Lykia Bölgesi’nde Kibyra521

ve Oinoanda522 Kentleri’nde Helios ve Selene’nin mezar koruyucusu olarak tapınım gördüklerine işaret eden epigrafik veriler mevcuttur. Bu örnekler göz önünde bulundurulduğunda, Arykanda Kenti’nde de her iki tanrının ortak kültünün varlığına işaret etmektedir. Fakat yazıt ve tasvirde, kentte Helios ve Selene’nin mezar koruyucuları olup olmadıklarına dair bir ipucu bulunmamaktadır.

519

Kat. No. 78 ve 80 numaralı yazıtların çevirisi için Sayın Prof. Dr. Bülent İplikçioğlu’na teşekkür ederim. 520

Figürün Mithras ile benzer giysi detayları için bk.: Vollkommer 1992, 361-364, Res. 488, 500, 527-528, 530, 556.

521 _{Kibyra "Agathokles ve Artemeis’e" ait mezar yazıtı için bk.: Robert 1983, 569, 85 ve "Helios ve Selene" yazıtı} için bk.: Robert 1983, 569, 84; Matern 2002, 197,1053.

522 _{Oinoanda "Marcus Eppius Crispus ve Artemeisia’ya" ait mezar yazıtı için bk.: Strubbe 1997, 240;} İplikçioğlu-Çelgin-Çelgin 2007, 218.

Arykanda Kenti’nde Helios kültüne ilişkin nümismatik verilerin en erken örnekleri MÖ II. yy’a tarihlendirilmektedir. Bu dönemde darp edilen kentin otonom sikkelerinin ön yüzünde Helios’un ışın taçlı başı ve arka yüzünde ayakta sola dönük Apollon Daphneus yer almaktadır (Kat. No. 71-72)523

. Likya Birliği’ne katılmadan önce kentin darp ettirdiği otonom sikkelerin birinci ve ikinci serileri üzerinde ön yüzde tasvir edilen Helios başı524_{, bazı sikke} kataloglarında Sozon olarak tanımlanmıştır525_{. Her şeyi gören ve duyan olarak adlandırılan} Sozon Küçük Asyalı bir güneş tanrısıdır526_{. Sozon Hellence bir kelime olan "kurtarıcı"} anlamına gelmektedir ve Zeus ile Apollon’un taşıdığı Sozon epithetonundan dolayı bu tanrılarla da özdeşleştirildiği bilinmektedir527

. Delemen, Apollon ve Sozon’un genç, sakalsız, bazen ışın taçlı ve bazen de çifte baltalı tasvirlerinde ikonografik açıdan benzer özellikler gösterdiklerini fakat bu iki tanrının özdeşliğine dair verilerin yetersiz olduğunu belirtmektedir. Delemen ayrıca Sozon kelimesinin Phoibos gibi bir epitheton olarak kullanılmasının yanında aynı zamanda bir ad olarak da kullanıldığını belirterek, Sura Apollon Tapınağı’ndaki Apollon Surios yerine Sozon adının kullanıldığını ifade etmektedir528_{. Sozon ile ilgili bu kısa} bilgilerden sonra Arykanda sikkesinin ön yüzündeki ışın taçlı büstün bazı yayınlarda Sozon olarak tanımlandığına yukarıda değinilmişti. Küçük Asyalı bir güneş tanrısı olan Sozon’a dair Arykanda’da 1971 yılından günümüze kadar yapılan çalışmalarda epigrafik ve arkeolojik herhangi bir veri bulunmamaktadır. Güneş tanrısı Helios’a dair ise kentte epigrafik, arkeolojik ve antik kaynak verileri mevcuttur529. Helios’a dair kentte ele geçen tüm bu veriler göz önünde bulundurulduğunda, sikke üzerindeki tasvir Helios olmalıdır. Ön yüzünde Helios başı betimli bu sikkelerin arka yüzündeki tasvir de Apollon Daphneus olarak tanımlanmıştır530

. Kentin otonom darplarında ön ve arka yüzde her iki tanrının kendilerine özgü ikonografik özellikleriyle tasvir edilmeleri, kentte birbirlerinden farklı tanrılar olarak mı tapınım gördükleri veya ortak bir külte mi sahip oldukları sorularını akla getirmektedir. Işığın temsilcisi sayılan Apollon ve Helios sahip oldukları özelliklerle benzerlik göstermektedirler. Bu nedenle her iki tanrının zaman zaman birbirleriyle özdeşleştirildiği bilinmektedir. Helios ve Apollon özdeşliği Apollon bölümünde ayrıntılı olarak ele alınmıştır.

523

BMC Lycia, No.1, 2, Res. 10, 2; SNG Cop. Lycia, 47-49; SNG v. Aul. Lykien, 4273-4274; Tek 2006, 776- 777, dn. 43, 50 Res. 26-27.

524 _{Tek 2002a, 34, 281-282, Kat. No. 31-78.} 525

SNG Cop. Lycia, No. 47-49; SNG v. Aul. Lykien, No. 4273-4274; Weinreich 1927,1250; Head 1977, 694. 526

Sozon hakkında ayrıntılı bilgi için bk.: Weinreich 1927, 1248-1255; Delemen 1993,37; Karakaya 2007,65-66 Cremer 1997, 1148

527 _{Weinreich 1927, 1254-1255; Cremer 1997, 1148.} 528

Delemen 1993, 40.

529 _{Helios yazıtlı adak sunakları ve adak steli için bk.: Kat. No. 56-57-58-60.} 530 _{Tek 2002a, 35, 281-282, Kat. No. 31-78; Tek 2006, 776.}

Arykanda Kenti’nin Hellenistik Dönem sikkelerinde kullanılan bir diğer tipin ön yüzünde Kat. No. 71-72 numaralı sikkelerde olduğu gibi Helios’un ışın taçlı başı sağa dönük tasvir edilmiştir531

(Kat. No. 73). Ön yüzdeki Helios başının değerlendirmesi Kat. No. 71-72 numaralı sikkeler ile aynıdır532

. Sözü edilen sikkenin arka yüzündeki triskeles betimi için Tek, Arykandalılar’ın büyük olasılıkla kentlerinin Lykialı kökenini vurgulamak için kullanmış oldukları şeklinde bir yorum getirmektedir533

.

İmparator Claudius Dönemi’nde Roma Senatus’u tarafından Lykia Bölgesi’nin Roma Eyaleti ilan edilmesiyle bölgedeki kentlerin kendi sikkelerini darp etme hakları ellerinden alınmıştır534_{. Bu nedenle Lykia Bölgesi’ndeki kentler İmparator III. Gordianus Dönemi’ne} kadar sikke basmamışlardır. MS 240 depreminden sonra III. Gordianus’un kentlere kendi sikkelerini basma hakkını tekrar vermesiyle Arykanda Kenti de bu durumdan faydalanarak kendi sikkelerini darp ettirmiştir. Arykanda’nın bu dönemde basılan sikke darplarının ön yüzünde III. Gordianus’un defne çelenkli büstü sağa dönük tasvir edilmiştir. Bu sikkelerin arka yüzünde günümüze kadar bilinen yedi farklı tip tasvir edilmiştir. Bu tipler, Fortuna, Herakles, Ares, iki farklı atlı tanrı, kesik yaban domuzu başı üzerinde kartal ve quadriga içinde tanrı-tanrıça/imparator-imparatoriçedir (Kat. No. 71-81)535

. Burada bu tiplerden Helios’a ilişkin olabileceği düşünülen tipler üzerinde durulacaktır. Öncelikle atlı tanrı olarak tanımlanan süvari giyimli figür sağa doğru dörtnala gitmekte, boynundaki khalamys arkaya doğru uçuşmakta, başında etrafını ışınların çevrelediği Phryg başlığı, sol eliyle atın dizginlerini ve yukarı doğru kaldırdığı sağ elinde de olasılıkla sopa tutmaktadır (Kat. No. 74)536. Helios’a ilişkin III. Gordianus Dönemi’nde basılan bir diğer sikke tipinde arka yüzde quadriga (dört atlı araba) içinde yan yana figürlerin tasvir edildiği iki farklı tip mevcuttur. İlk tipte sağa doğru gitmekte olan quadriga ve sürücü koltuğunda sağda oturan figür Zeus, sağ eliyle skepterini, sol eliyle de arabanın dizginleri tutmaktadır. Solda oturan figür Helios, ışın taçlı ve sağ elinde meşale tutmaktadır (Kat. No. 75). İkinci sikke tipinde ise, benzer şekilde sağa doğru gitmekte olan quadriga ve sürücü koltuğunda oturan sağdaki figür Helios, başında etrafını ışınların çevrelediği Phryg başlığı, sağ elinde meşale ve sol eliyle arabanın dizginlerini tutmaktadır. Sürücü koltuğunun solunda oturan Zeus, sağ eliyle kucağında

531

Tek 2002a, 282, Kat. No. 79-85; Tek 2006, 777, dn. 51, Res. 28.

532 _{Kat. No. 71-72 numaralı sikkelerde ön yüzdeki Helios başı, SNG Cop. Lycia’da Sozon olarak tanımlanmıştır} (SNG Cop. Lycia, No. 50).

533

Sikke çapları ve triskeles tasviri, Limyra Dynastı Perikle’nin bastırdığı küçük bronz sikkelere benzerlik göstermektedir (Tek 2002a, 36).

534 _{Akşit 1971, 119-120.}

535 _{Kentin söz konusu sikke tipleri için bk.: Hans v. Aul. Lykien, 58-60, No. 26-53.} 536

Kentin III. Gordianus Dönemi’nde darp edilen bu sikke tipinin ön yüzünde III. Gordianus veya eşi Tranquillina’nın büstü tasvir edilmiştir. III. Gordianus büstü için bk.: Hans v. Aul. Lykien, 58-59, No. 29-37, 48- 50

yıldırım demeti ve sol eliyle skepter tutmaktadır537

. III. Gordianus Dönemi’nde basılan sikkenin iki farklı tipinden ilkinde, quadriganın sürücü koltuğunun solunda oturan ışın taçlı figür, SNG v. Aul. Lykien’de Sozon, sağda oturan ve atların dizginlerini tutan figür de sürücü olarak tanımlanmıştır (Kat. No. 75)538_{. Hans v. Aulock’da soldaki figür Sozon veya III.} Gordianus, sağdaki figür sürücü veya Tranquillina olarak tanımlamıştır539

. Tek ise soldaki figürü Helios, sağdaki figürü Zeus olarak tanımlamıştır540_{. İkinci tipte Tek tarafından} quadriganın sürücü koltuğunun solunda oturan, kucağında yıldırım demeti ve sol elinde skepter tutan figür Zeus, sağda oturan, başında etrafını ışınların çevrelediği Phryg başlığı ve sağ elinde meşale taşıyan figür Helios olarak tanımlanmıştır541_{. Her iki sikke tipi üzerindeki} tanımlamalar ve tasvir detayları göz önünde bulundurulduğunda, söz konusu figürler Zeus- Helios veya III. Gordianus-Tranquillina olabileceklerini düşündürmektedir. MS III. yy’da güneş kültüne duyulan ilginin artmasıyla imparatorların kendilerini sikkeler üzerinde Helios/Sol olarak tasvir ettirmeye başladıkları nümismatik verilerden bilinmektedir. Bu örnekte olduğu gibi Arykanda sikkesindeki quadriga içinde sürücü koltuğunda, başında etrafını ışınların çevrelediği Phryg başlıklı olan figürün III. Gordianus ve yanındaki figürün Tranquillina olarak tasvir edilmiş olabileceğini düşündürmektedir. Bu sikke tipi, Zeus ve Helios olarak düşünüldüğünde her iki tanrının da Lykia Bölgesi’nde "Helios-Zeus" ve "Zeus- Helios" olarak ortak bir tapınıma sahip olduklarına işaret eden epigrafik veriler mevcuttur542

. Zeus-Helios kültüne ilişkin, Hippokome Kenti’nde "Zeus-Helios" rahibinden söz eden yazıt543

, Sidyma Kenti’nde "Zeus-Helios-Sarapis’e" adak yazıtı544 ve Trysa Kenti’nde "Zeus Eleutherios-Helios"545 rahibinden söz eden epigrafik veriler yer almaktadır. Bu yazıtlar her iki tanrının ortak kültüne işaret eden önemli verilerdir. Quadriga tipinde sürücü koltuğunda sağdaki figürün başında etrafını ışınların çevrelediği Phryg başlığı, bir diğer sikke üzerindeki figürde (Kat. No. 74) ve bronz süvari figürininde (Kat. No. 89) de mevcuttur. Bu nedenle bu konu bronz figürünle birlikte değerlendirilmiştir.

537 _{Kentin III. Gordianus Dönemi’nde darp edilen bu sikke tipinin ön yüzünde III. Gordianus veya eşi} Tranquillina’nın büstü tasvir edilmiştir. III. Gordianus büstü için bk.: SNG v. Aul. Lykien, No. 4278. Tranquillina büstü için bk.: Hans v. Aul. 1974, 59, Kat. No. 47.Söz konusu her iki sikke tipi için bk.: Tek 2002a, 324-325, Kat. No. 963-964.

538 _{SNG v. Aul. Lykien, No. 4278 (Ön yüzünde III. Gordianus büstü tasvir edilmiştir).} 539 _{Hans v. Aul. Lykien, 59, Kat. No. 47. (Ön yüzünde Tranquillina büstü tasvir edilmiştir).} 540

Tek 2002a, 324, Kat. No. 963 (Ön yüzünde III. Gordianus büstü tasvir edilmiştir). 541

Tek 2002a, 325, Kat. No. 964 (Ön yüzünde III. Gordianus büstü tasvir edilmiştir). Bu sikke Hans v. Aul. Lykien ve SNG v. Aul. Lykien kataloglarında bulunmamaktadır.

542 _{Jessen 1912, 76.} 543

TAM II. 1944, No. 168b; Frei 1990, 1797. 544 _{TAM II. 1944, No 182; Frei 1990, 1797.} 545 _{Frei 1990, 1797; Matern, 2002, 16, dn. 123.}

Kentte 2002 yılında bouleuterionun kuzeydoğusunda ve Helios Kutsal Alanı’nın hemen kuzeybatısında yapılan çalışmalarda kireçtaşından bir eksedranın yanında bronz figürin ele geçmiştir (Kat. No. 89). Sikke üzerindeki süvari betimi (Kat. No. 74) göz önünde bulundurulduğunda, bu figür de at üzerinde ve yukarı doğru kaldırmış olduğu kırık olan sağ elinde muhtemelen sopa tutmaktadır. Figürün başında etrafını ışınların çevrelediği Phryg başlığı yer almaktadır. Figürin Pers tipi bir yün pantolon ve dolak giyimlidir546

. Bu figürin ile sikke üzerindeki süvari betimindeki detaylar, aynı özellikte tasvir edildiklerini göstermektedir. Figürinin yayınlarda benzer örneklerine rastlanmamıştır. Sikkeler üzerindeki tasvir ise Hans v. Aulock tarafından atlı tanrı ve SNG v. Aulock tarafından da atlı veya Sozon olarak tanımlanmıştır547_{. Delemen, atlı Apollon veya Sozon’un genç, sakalsız, bazen ışın taçlı ve} atribüt olarak çifte baltayla tasvir edildiğini belirtmektedir548_{. Sozon’un bilinen kabartma} örneklerinde at üzerinde, elinde phiale, kargı, sopa veya çifte baltayla tasvir edildiği görülmektedir549. Fakat Sozon betimlerindeki bu atribüler birçok atlı tanrı tarafından da kullanılmaktadır550_{. Bu nedenle atribülerden Sozon olup olmadığı anlaşılması güçtür. Sikkeler} üzerindeki betimlerde figür elinde sopa tutmaktadır (Kat. No. 74 ve Kat. No. 79). Bronz figürinde (Kat. No. 89), benzer sikke betimleriyle karşılaştırıldığında kırık olan elinde sopa tuttuğu düşünülebilir. Figürinin at üzerinde olması ve sopa tutması ikonografik olarak aynı özelliklere sahip Herakles-Kakasbos-Maseis gibi tanrıları akla getirmektedir551

. Bilinen kabartmalarda Kakasbos ve Maseis’in her daim at üzerinde ve elinde sopayla tasvir edildiği görülmektedir552_{. Elinde sopa tutan atlı tanrı betimlerinde bugüne kadar ışın tacına} rastlanmadığını ifade eden Delemen, ışın tacının Sozon ve Hosios kai Dikaios’un bir atribütü olduğunu belirtmektedir553_{. Ricl, Hosios kai Dikaios’un haberci tanrı niteliği taşıdığını ve bu} nedenle Apollon ve Helios ile ortak kültlere sahip olduğundan söz etmektedir554

. Sikke üzerindeki atlı figür (Kat. No. 74) ve bronz süvari figürini (Kat. No. 89), ışın taçlı tasvir

546

Figürinin Mithras ile benzer giysi detayları için bk.: Vollkommer 1992, 361-364, Res. 488, 500, 527-528, 530, 556.

547 _{Hans v. Aul. Lykien, 58-59, No. 29-37, 48-50; SNG v. Aul. Lykien, 4279;} 548 _{Delemen 1993, 38, 40, kat. No. 289-290, Lev. 65.}

549 _{Delemen 1993, 243-247, Kat. No. 286-291, Lev. 64-65.} 550

Atlı Tanrılar için bk.: Delemen 1993.

551 _{Kakasbos Lykia Bölgesi’nde, Pisidia’nın güneyinde ve Kibyratis’de tapınım gören bir tanrı olarak} bilinmektedir. Kakasbos için bk.: Delemen 1993, 6-15; Karayaka 2007, 16.

552

Delemen 1993, 109-247, Kat. No. 1-291, Lev. 4-65. Delemen,(1993,6-7) kabartmalarda eğer yazıt yoksa bu üç tanrıdan hangisinin betimlendiğinin anlaşılmasının güç olduğunu belirtmektedir.

553 _{Delemen 1993, 8. Hosios kai Dikaios hakkında ayrıntılı bilgi için bk.: Ricl 1991, 1-70; Ricl 1992, 71-103;} Delemen 1993, 69-71. Hosios kai Dikaios, "aziz, adil, dindar, temiz" anlamını taşımaktadır ve tanrının kültüne ilişkin buluntulara çoğunlukla Phrygia ve bunun dışında Lykaonia, Pisidia, Pamphylia ve Bithynia Bölgeleri’nde rastlanmaktadır (Karayaka 2007, 15).

edilen Hosios kai Dikaios’un atlı betimleriyle benzerlik göstermektedir555

. Fakat "Hosios kai Dikaios’un" atlı betimlerinden farklı olarak Arykanda örneklerinde etrafı ışınlarla çevrili Phryg başlığı yer almaktadır. Hosios kai Dikaios’un atlı örneklerinde doğrudan ışın tacı yer almakta ve etrafı ışınlarla çevrili Phryg başlıklı tasviri bulunmamaktadır. Kakasbos ve Sozon tasvirlerinde de etrafı ışınlarla çevrili Phryg başlığı bilinmemektedir556_{. Söz konusu bu başlık} dikkate alındığında Mithras tasvirlerini akla getirmektedir. Sikkeler üzerindeki figür (Kat. No. 74, 79) ve bronz süvari figürininde (Kat. No. 89) yer alan etrafı ışınlarla çevrili Phryg başlığının en yakın benzeri, Küçük Asya’da Mithras kültünün önemli merkezlerinden biri olan Pontos Bölgesi’ndeki Trapezus Kenti’nde görülmektedir557. Bu sikkelerdeki etrafını ışınların çevrelediği Phryg başlığıyla Arykanda örnekleri oldukça benzerlik göstermektedir. Trapezus ve Arykanda sikkelerinde yer alan baş giysisinin doğulu bir anlayışla vurgulanmış en ünlü örneği, Arsameia’da ele geçen Kommagene Kralı I. Antiokhos (MÖ 69-34) ile Mithras’ın karşılıklı olarak tasvir edildikleri frizdir. Bu frizde Mithras, Trapezus ve Arykanda örneklerine benzer şekilde etrafını ışınların çevrelediği Phryg başlığıyla tasvir edilmiştir558

. Bu örneklerdeki başlık Helios-Mithras özdeşliğine işaret etmektedir. Cumont, özellikle Persler’in Mithras’ı, Helios ile özdeşleştirdiklerinden söz etmektedir559_{. Ulansey’de Mithras} ikonografisinde Helios ile Mithras eşitliği üzerinde durmakta ve bazı yazıtlarda Mithras’ın "Fethedilmez Güneş" (Sol Invictus) olarak nitelendirildiğinden söz etmektedir560

. Bu bilgiler doğrultusunda Lykia Bölgesi’nde ise Oinoanda Kenti’nde ele geçen Helios-Mithras yazıtı, Helios-Mithras kültünün bölgedeki varlığını kanıtlayan önemli bir epigrafik veridir561. Bölgede Mithras kültüne ilişkin bir diğer önemli veri de Olympos Kenti’nden bilinmektedir562. Yukarıda sözü edilen tüm veriler dikkate alındığında Arykanda Kenti’nin III. Gordianus Dönemi’nde darp edilen sikke üzerindeki süvari tasviri (Kat. No. 74) ve süvari figürini (Kat. No. 89) kentteki Helios-Mithras, Helios-Sozon, Helios-Sozon-Apollon veya

555 _{Delemen 1993, 289-290, No. 360, Lev. 95.}

556 _{Afyon Anıtkaya’da 2000 yılında yapılan çalışmalarda Helios-Men olarak adlandırılan bir figürin ele} geçmiştir. Figürinin giysi özelikleri ve omzundaki hilal Men gibi, ışın taçlı başı ise Helios gibi tasvir edilmiştir. Bu nedenle Helios-Men olarak tasvir edilmemiştir. Bu eserde Arykanda örneklerinde olduğu gibi özellikle Men tasvirlerinde görülen Phryg başlığının yer almaması dikkat çekicidir. Söz konusu figürin için bk.: İlaslı-Üyümez 2002, 89, Res. 9.

557 _{Etrafı ışınlarla çevrili Phryg başlıklı örnek için bk.: SNG v. Aul. Nacht. I, 6784; SNG Cop. Bithynia, 226;} LIMC VI-2, 356, Res. 307; Goddard 2004, Pl. LXXX, 1164. Phrygia başlıklı atlı örnekler için bk.: SNG v. Aul. Nacht. I, 6785-6788; SNG v. Aul. Bithynien, 139; SNG Cop. Bithynia, 227-228. MS III. yy’da güneş kültleri ve Mithraizm rağbet görmeye başlamıştır (Bonnefoy 2000, Cilt I, 489). İmparator Severus Alexander (MS 222-235) Dönemi’nde darp edilen sikkeler üzerindeki atlı figürlere Mithraist ikonografinin önemli figürleri olan "meşale taşıyıcılar" eklenmiştir (Tek 2002a, 123; Cumont 1903, 18, Res. 2).

558 _{Dörner 1990, 158, Res. 27-29.}

559 _{Cumont 1956, 22; Matern 2002, 40,dn. 311, 313.} 560

Ulansey 1998, 126127.

561 _{Milner-Smith, 1994, 71-72, Pl. XV-XVI, No. 4a-d.}

Helios-Kakasbos özdeşliğini düşündürür. Fakat kentte 1971 yılından günümüze kadar yapılan çalışmalarda bu tanrıların özdeşliğine dair epigrafik bir veri ele geçmediği için, kentte bu tanrıların özdeşleştirildiğini iddia etmek zordur. Fakat MS III. yy’da İmparatorluk genelinde Helios ve Mihtras kültünün rağbet görmeye başlaması, kentte Helios-Mithras özdeşliğinin var olabileceğini düşündürür. Severuslar Dönemi’nde özellikle Helios/Sol kültünün ve Mithras kültünün artış gösteren önemini de göz ardı etmemek gerekir. Fakat Helios-Mithras kültüne dair kentte günümüze kadar yapılan çalışmalarda epigrafik herhangi bir verinin henüz ele geçmemesi bu konuda kesin bir şey söylemeyi zorlaştırmaktadır.

Helios’a ilişkin kentte tespit edilen bir diğer arkeolojik veri, kentin kuzeybatısında akropoliste Ticaret Agorası’nın bir üst terasında, 1990 yılında yapılan çalışmalarla ortaya çıkarılan tapınaktır (Plan 1-6)563_{. Bayburtluoğlu, bu tapınağı naosunda ele geçen "‘Hλίου"} (Helios’un) yazıtlı adak sunağı (Kat. No. 59) ve Helios tasvirli adak sunağını (Kat. No. 100) dikkate alarak "Helios Tapınağı" olarak adlandırmıştır564_{. Bayburtluoğlu, aynı zamanda} tapınağı adlandırırken Pindaros’un epigramında sözü edilen Helios Kutsal Alanı’nın konumunun benzerliğini de dikkate almıştır. Pindaros’un epigramında: "…Lykia’da Arykanda olarak adlandırılan bir kent vardır, bu kentin de, (bulunduğu) yerin konumundan dolayı önceden Embolos olarak adlandırılan bir kutsal alanı vardır. En çok da, bu yerde Helios’a ait bir tapınım yeri olduğu için ve Rhodoslular da, burası kendi vatanlarındakine benzer olan yeri hatırlattığından dolayı burayı Helios’a ait olarak düşünürler…" şeklinde ifade