Lykia Bölgesi’nde Helios Kültü

Tezin önemli bir bölümünü oluşturan Lykia Bölgesi’nde Arykanda’da Helios Tapınağı ile bağlantılı olan, güneş tanrısı Helios’a ilişkin bölgenin pek çok kentinde epigrafik, nümismatik ve arkeolojik buluntular tespit edilmiştir482_{. Bölgede güneş tanrısına ilişkin en} erken bilgiler MÖ II. binde Luviler’den bahseden tabletlerden edinilmektedir. Lebrun "Lusna’nın güneş tanrısı UTU-lu-ya’nın", "Tiwaliya" olarak veya "Ha/elu-ya" olarak okunabileceğini önermiş ve bunları Hellen güneş Tanrısı Helios ile karşılaştırmıştır483

. Raimond’da, İsinda’dan epikhorik bir yazıtta Lykçe "Ddeweze" ve Luwice güneş tanrısı "Tiwat/Twaza’ya" dair bilgileri Lebrun’un araştırmasından tespit etmiştir484. Raimond, Lebrun’un "Ha/elu-ya" okuma önerisinin, Helios’un bir Asianik formu hipotezini desteklediğini belirterek bu bağlamda Lykia Helios’unun bir Lukka tanrısı olabileceğini öne sürmektedir485_{. Zimmerman ise Lykia’da Rhodos’un etkisinin bir sembolü olarak güneş} tanrısı Helios’un saygı görmüş olabileceğinden söz etmektedir486

. Bölgede güneş tanrısının kökenine ilişkin verilerden sonra, Phaselis Kenti’nde MÖ 367-353 yıllarına tarihlendirilen

478 _{Matern 2002, 18, dn. 138.} 479 _{Matern 2002, 19, M 80-81.} 480

Matern 2002, 19, dn. 133. Ayrıca Constantinus Dönemi’nde Constantinopolis Kenti’ndeki güneş kültü için bk.: Dagron 2012, 54-61, 73-78.

481 _{Matern 2002, 19, M 29-169.}

482 _{Lykia Bölgesi MÖ 197 yılından MÖ 190 yılına kadar yedi yıl III. Antiokhos’un egemenliğine ve MÖ 190} yılından MÖ 168-167 yılına kadar da 22-23 yıl Rhodos egemenliğine girmiştir. MÖ 88 yılında Pontos kralı VI. Mithridates Lykia Bölgesi’ni ele geçirmiştir (Bu konuda ayrıntılı için bk.: Arslan 2007, 144, 151, 156, 157, dn. 704). Fakat Roma’nın galibiyet elde etmesiyle bölge yeniden özgürlüğüne kavuşmuştur (Bölge tarihi için bk.: Bayburtluoğlu 2004a, 36-45).

483 _{Lebrun 1995, 252. Lebrun’un okuma önerisi, Hutter’ın yayınında Šawaliya veya Hawaliya şeklinde ele} alınmıştır (2010, 204). Kuwattalla ritüelinde ihtiyar kadın bir koyun, çiğ et ve kalın bir somun önerir ve her defasında hirutalliš Tiwaz "adına yemin edilen Güneş Tanrısına" seslenir (Hutter 2010, 205). II. Mursili’yi lanetleyen Mashuiluwa tablet metninde, güneş tanrısı Tiwat’ın kötüleri lanetleyen yargıç rolünden söz edilmektedir (Hutter 2010, 205).

484

Raimond 2002, 125; 2007, 69. Lebrun’un araştırması için bk.: Lebrun 1995, 252; 1999, 43-53. Ayrıca Raimond, güneş tanrıçası ile Hititler’in Maliya’sının doğanın koruyucusu iki büyük tanrıça olarak da ele alınabileceğini öne sürmektedir.

485

Raimond 2007, 72.

486 _{Bu konuda detaylı bilgi için bk.: Zimmerman 1992, 156-158. Luviler’de güneş tanrısının kökeni için bk.:} Hutter 2010, 203-206.

"yemin tanrısı olarak Helios" yazıtı tespit edilmiştir487. Yazıtta Mausollos ile Phaselis Kenti arasında yapılan bir anlaşmada, anlaşmanın tarafı olan Mausollos ve Artemisia (?) şartları yerine getireceklerine dair Zeus, Helios, Ge ve Tykhe adına yemin etmektedirler488. Kentte MÖ IV. yy’a tarihlendirilen "Helios’a adak ve Helios rahipliği" yazıtı yer almaktadır489

. Söz konusu yazıtlara dayanarak Helios kültünün, kentte baş tanrı konumundaki Athena Polias gibi Rhodos’tan geldiği düşünülebilir. N. Tüner-Önen, kente yerleşen kolonistlerin kendi tanrılarını da taşıdıklarını ve tanrı için kült kurduklarını belirtmektedir490_{. Phaselis Kenti’nin} MÖ III. yy ortalarına tarihlendirilen sikkelerinde ön yüzde sağa doğru gemi pruvası ve quadriga üzerinde Helios tasvir edilmiştir491. Telmessos Kenti’nde MÖ 196-189 yıllarına (III. Antiokhos Dönemi) tarihlendirilen kentin sikkelerinin ön yüzünde ışın taçlı Helios başı cepheden, arka yüzünde Apollon omphalos üzerinde sola dönük oturur şekilde tasvir edilmiştir492_{. Hippokome Kenti’nde MS I. yy’a tarihlendirilen bir yazıtta Zeus-Helios} rahibinden söz edilmektedir. Bu yazıt Hippokome’de ortak bir Zeus-Helios kültüne ve bu külte ait bir kutsal alanının varlığına işaret etmektedir493

. Kadyanda Kenti’nde MS I. yy’a tarihlendirilen Heliades phylesine ilişkin iki yazıt ele geçmiştir494. Her iki yazıtta da Helios’un oğulları Heliadlar’a ithaf edilen bir phyleden söz edilmektedir495

. Kibyra Kenti’nde Helios kültüne ilişkin üç yazıt ele geçmiştir. Bu yazıtlar, "Alfabetik kehanet" (MS II.-III. yy) yazıtı496

, "Agathokles ve Artemeis’e" ait mezar yazıtı497 ve mezar koruyucusu olarak "Helios

487

TAM II.1183.

488 _{Kalinka 1920-1924, No 1183. Helios genellikle yeminlere başka tanrılar ile birlikte tanık olarak çağrılmıştır} (Farnell 1909, 418; Larson 2007, 158). Styks Irmağı’na edilen yeminler için bk.: Hom. Il. XV, 36; Hom. Od. V, 184.

489

Yazıttan, Hellokrates oğlu Sotas tarafından Helios’un rahipliğini yaptığı esnada Helios’a ve diğer bütün tanrılara adandığı anlaşılmaktadır (Adak-Önen-Şahin, 2005, 3-4, No. 1).

490 _{Tüner-Önen 2012, 482.} 491

Heipp 1987, 142, Kat. No. 5. 492

SNG Cop. Lycia, No. 134; Taşlıklıoğlu 1963, 114; Frei 1990, 1797; Matern 2002, 294, Kat. No. M 128. 493 _{TAM II. 168 b; Frei 1990, 1843; Erten 2007, 214-215. Lykia Bölgesi’nde Trysa Kenti’nde MS II. yy’a} tarihlendirilen Zeus Eleutherios ve Helios’a ait ortak bir rahiplikten söz eden yazıt, her iki tanrının kentteki ortak kültüne işaret etmektedir (Erten 2007, 216).

494 _{Bu yazıtlardan ilkinde, "Helios’un çocukları olan Heliad’lara göre adlandırılmış olduğu anlaşılan bir} phyle’den söz edilmekte olup, bu phyle’ye mensup olan Artemon oğlu Artemon Hieraorides phyle’sinden kardeşi Kindouopros oğlu Ornepeimis’i mertliğinden dolayı onurlandırmaktadır". İkincisinde ise, "Heliades phyle’sinden Hegemon oğlu Asklepiades 100 drakhmi, Heliades phyle’sinden Attalos oğlu Philotas 100 drakhmi, Harpalos oğlu Andreas 100 drakhmi, Heliades phyle’sinden Eudi(?)kos oğlu Zenon 100 drakhmi" (Yazıtın Türkçe çevirisi için bk.: Erten 2007, 217-218). İki yazıtın detayları için bk.: TAM II. 650, 674; Frei 1990, 1797. 495 _{Helios’un kızları Heliadlar-Heliadai-Heliades (yedi kız) için bk.: Malten 1912, 2849-2852; Grimal 2007, 238.} 496

SEG 47. XLVII, 547-548, no. 1808; Alfabetik kehanet yazıtında "Zarar görmemek için büyük dalgadan sakın, Helios seni izliyor, ışıldayan tanrı her şeyi görür, sana yardım eden ve yanında olan tanrılara sahipsin" ifadesi yer almaktadır (Yazıtın Türkçe çevirisi için bk.: Erten 2007, 219-221).

497 _{Robert 1983, 569, 85. Yazıtta Onobaros’un oğlu Agathokles’in (bu mezarı) kızı Artemeis’in anısı için ve} ayrıca kendisi ve karısı için yaşarken yaptırdığı ve şayet birisi mezara kötü niyetle elini sürer ya da zarar verirse Helios ve Selene’nin gazabına uğraması istenmektedir (Heberdey-Kalinka 1897, 7, No. 20; Robert 1983, 569, dn. 85. Yazıtın Türkçe çevirisi için bk.: Erten 2007, 221-222.

ve Selene" yazıtıdır498. Yazıtlardan Helios ve Selene’nin mezar koruyucusu olarak ölü kültünde önemli bir rol oynadıkları anlaşılmaktadır499

. Oinoanda Kenti’nde Nekropolis alanında Roma İmparatorluk Dönemi’ne tarihlendirilen "Marcus Eppius Crispus ve Artemeisia’ya" ait bir mezar yazıtı tespit edilmiştir500

. Bu yazıttan Helios ve Selene’nin kentte mezar koruyucusu olarak yeraltı tanrılarıyla birlikte yer aldıkları ve İmparatorluk Dönemi’nde tapınım gördükleri anlaşılmaktadır501

. Kentte MS II.-III. yy’a tarihlendirilen Helios-Mithras’a adak ve Helios kabartması tespit edilmiştir. Bir çeşmenin üzerinde kaya kabartmaları olarak yapılan eserde ışın taçlı (dokuz adet ışın) ve cepheden bir Helios büstü, tanrının hemen solunda at üzerinde Dioskurlar, sağında elinde kerykeionu ile Hermes ve Zeus tasvirleri yer almaktadır. Tasvirlerin hemen altında Helios-Mithras’a, kurtarıcı Dioskurlara, önder Hermes’e ve kurtarıcı Zeus ile birlikte "theois synnaoisa" adanmış olduğunu belirten bir yazıt bulunmaktadır502_{. Yazıt, söz konusu dönemde kentte bir Helios-Mithras tapınımının var} olduğunu ortaya koymaktadır ve Helios’un Mithras ile özdeşleştirildiği anlaşılmaktadır. Ayrıca mermer bir arşitrav bloğu üzerinde Septimius Severus Dönemi’ne tarihlendirilen Helios kabartması yer almaktadır503

. Kabartmada Helios’un ışın taçlı (dokuz adet ışın) cepheden giyimli büstü tasvir edilmiştir. Bu kabartmanın sağındaki blokta ay tanrıçası Selene’ye ait bir tasvir bulunmaktadır. Kentte Helios ve Selene’nin mezar koruyucusu olarak yer aldığı mezar yazıtları da göz önünde bulundurulduğunda, her iki tanrının ortak bir külte sahip olduklarını düşündürmektedir. Limyra Kenti’nde ele geçen "alfabetik kehanet" yazıtı, yaşamla ilgili çeşitli öğütler içermektedir ve kentteki Helios tapınımı hakkında önemli ipuçları vermektedir504. Yazıtta yeryüzünü ışınlarıyla aydınlatan Helios’un her şeyi gören, duyan ve evrende olup bitenleri takip eden bir tanrı olarak düşünülmesi, insanoğlunun güneş ışığından korkarak suç işlemekten alıkoyacağı varsayılmıştır505

. Günah ya da suç işleyen birisinin uzun süre güneşi ve yeryüzünü görmemesi gerektiğine inanılmıştır. Bu nedenle Helios’un, işlenen günahların şahidi olarak cezalandırdığı düşünülmüştür506_{. Rhodiapolis Kenti’nde 2008 yılında} yapılan çalışmalarda Hermas’ın Helios’a adağı yazıtlı adak sunağı ele geçmiştir507

. Olympos

498 _{Robert 1983, 569,dn. 84; Matern 2002, 197, dn.1053.} 499 _{Erten 2007, 221-225.}

500 _{Strubbe 1997, 240; İplikçioğlu-Çelgin 2007, 218.}

501 _{Yazıttan Marcus Eppius Crispus ve karısı Artemeisia’nın (bu mezarı) kendileri ve çocukları için yaptırdıkları} ve eğer birisi bu mezara zarar verirse Helios, Selene ve bütün yer altı tanrılarının gazabına uğramasını istedikleri anlaşılmaktadır (Yazıtın Türkçe çevirisi için bk.: Erten 2007, 229-231).

502 _{Milner-Smith, 1994, 71-72, Pl. XV-XVI, No. 4a-d.} 503

Coulton 1986, 76, Res. 8b, Matern 2002, 262, Kat. No. B 119. 504

Yazıtta "…Seni görür ışıldayan Helios, çünkü o her şeyi görüp fark eder. Bu yaşam yolunda sana yardımcı olacak tanrılar vardır…". Yazıt için bk.: CIG III. No. 4310; Borchhardt 1999, 146. Yazıtın Türkçe çevirisi için bk.: Erten 2007, 225-229.

505

Hom. Il. III. 277; Hom. Od. XI. 109, XII. 323. 506 _{Jessen 1912, 58-59.}

Kenti’nde olasılıkla Roma İmparatorluk Dönemi’ne tarihlendirilen alfabetik kehanet yazıtı saptanmıştır508_{. Patara Kenti’nde MS II. yy’a tarihlendirilen "Theos Soter Hedraios Asphales,} Poseidon Hedraios ve Helios-Apollon’a" ait temenos sınır yazıtı olduğu düşünülen bir yazıt tespit edilmiştir509

. Yazıttan Helios ve Apollon’un özdeşleştirildiği anlaşılmaktadır510. Pinara Kenti’nden Helios’a ait bir temenos sınır yazıtı511_{, Sidyma Kenti’nden MS II. yy’a} tarihlendirilen "Zeus Helios Sarapis’e" adak yazıtı512 ve Trysa Kenti’nden MS II. yy’a tarihlendirilen "Zeus Eleutherios ve Helios rahibi Hegelokhos’un onurlandırılması" yazıtı bilinmektedir513. Yazıtın bulunduğu yerden dolayı Trysa Akropolisi’nin kuzeybatısındaki tapınak Zeus-Helios Tapınağı olarak tanımlanmıştır514

.