Açık eriĢim bildirileri arasında yer alan Berlin bildirisinde, bilimsel içeriklerin en az bir KAA‟da zorunlu olarak depolanması önerilmiĢ, makalelerin KAA‟lara konularak açık eriĢime sunulmasında atıf alma oranlarının yükselebileceği üzerinde durulmuĢtur. Zorunlu arĢivleme politikaları, araĢtırmacıların dergiler tarafından yayınlanmak üzere kabul edilen makalelerinin, hakemden geçmiĢ son halinin (son bası - postprint) zaman geçirmeden bir kurumsal arĢivde bulundurulması zorunluluğunu getirmektedir. Eserlerin bilimsel topluluğa KAA‟lar üzerinde anında ya da gecikmeli açık eriĢime açma hakkı yazara bırakılmaktadır (Harnad, 2007b).
Üniversiteler, çeĢitli eğitim ve araĢtırma kurumları, kurumsal bilgi birikiminin tamamının arĢive aktarılması ve bir havuzda toplanması amacıyla zorunlu arĢivleme yoluna gitmiĢlerdir. Ġngiltere‟de tıp alanda yapılan araĢtırmalar için fon desteği sağlayan Wellcome Trust kuruluĢu yazarlarının destek ile tamamlamıĢ oldukları araĢtırma yazılarını PubMed konu arĢivinde yayımlanmasını 2005 yılının sonundan itibaren zorunlu hale getirilmiĢtir (Wellcome Trust, 2007). Harnad (2007a), fon desteği sağlayan sponsor araĢtırma kuruluĢu (Funder Mandates)4
ya da bilim insanına ev sahipliği yapan üniversite ve bilimsel kuruluĢun zorunlu arĢivleme politikası (Institutional -University Mandates) geliĢtirilebileceğini, yayıncıların da %65 oranı ile bu politikaları desteklediklerini, bilim insanlarının ise %92‟sinin zorunlu arĢivleme politikasına olumlu yaklaĢtıklarını ifade etmiĢtir. OluĢturulan politikalar ile söz konusu politikaları tercih eden kuruluĢlar EPrints tarafından sağlanan platforma (Registry of OA Repository Material Archiving Policies – ROARMAP) kayıt edilmektedir. Bu platforma 2008 Ocak ayı itibariyle 65 üniversite/bilimsel kuruluĢ kayıt yaptırmıĢ durumdadır. Söz konusu kuruluĢlar arasında Türkiye‟den ODTÜ yer almaktadır. Üretilen arĢiv politikaları ile kayıt yaptıran KAA‟ların yarısından fazlasının (%57) zorunlu ya da kısmen zorunlu arĢivleme politikaları bulunmaktadır (Tablo 10).
Arşivleme Politikası KAA %
Zorunlu – Bölüm (Departmental) 3 4,62
Zorunlu - Kurum (Institutional) 11 16,92
Zorunlu - Sponsor KuruluĢ (Funder) 16 24,62
Kısmi Zorunlu - Sponsor KuruluĢu (Proposed Funder) 5 7,7 Kısmi Zorunlu - Çok Kurumlu (Proposed Multi-Institutional) 2 3,07
Zorunlu olmayan 28 43,07
Toplam 65 100
Tablo 10: Arşivleme Politikası ve Kayıt Yaptıran KAA Durumu
Kaynak: ROARMAP, 2008
4 AraĢtırma fonlarının çalıĢmaları için Avrupa AraĢtırma Konseyi (ERC), BirleĢik Kralllık AraĢtırma Konseyi, Avustralya AraĢtırma Konseyi (ARC) ve ABD için Wellcome Trust ve FRPAA örnek sayılabilir.
Farklı bir yapılanma olan, JISC ve Wellcome Trust (Ġngiltere) kuruluĢları desteğiyle SHERPA tarafından sağlanan JULIET (AraĢtırma KuruluĢu ArĢivleme Politikaları ve Kılavuzları - Research Funders Archiving Mandates and Guidelines) rehberinde ise, yazarlarına fon desteği sağlayan bilimsel araĢtırma kuruluĢlarının yazarları tarafından üretilen bilimsel eserlerinin açık arĢivlenmesi ile ilgili politikaları kaydedilmektedir. Bu arĢivleme politikalarının belirli standartlar taĢıması JULIET tarafından istenmektedir. Standartlar 3 anahtar özelliği ile Ģöyle ifade edilmektedir:
Bilimsel dergilerde yayımlanması kabul edilen bilimsel eser açık arĢivde arĢivlenmelidir (deposit required),
Bilimsel eserin arĢivlenecek formatı yayımlanan son kopyası olmalıdır (the full final version),
Bilimsel eser, dergiye yayım için kabul edildiği tarihte gecikme (ambargo) olmaksızın açık arĢivde depolanmalıdır (when accepted for publication).
Nisan 2008 itibariyle JULIET‟te 28 araĢtırma kuruluĢuna ait çoğunlukla 2 anahtar ilkesini (zorunlu arĢivleme ve arĢivlenecek içerik türü) kapsayan arĢivleme politikaları yer almaktadır (ġekil 22). ArĢivleme politikasında 3. anahtar ilkesini (gecikme/ambargo olmaksızın arĢivleme) belirtebilmiĢ kuruluĢ henüz bulunmamaktadır. Wellcome Trust, destek verdiği araĢtırmalar sonucu üretilen yayınlara açık eriĢim zorunluluğunu 2005 yılından itibaren yürürlüğe koymasıyla ilk olma özelliğini taĢımaktadır. Wellcome Trust kuruluĢuna ait arĢivleme politika içeriği Tablo 11‟de sunulmaktadır. Ayrıca Aralık 2007‟den itibaren JULIET‟te veri arĢivleme politikaları (data archiving) da listelenmeye baĢlamıĢtır. Veri arĢivleme için getirilen anahtar standartlar ise veri arĢivlemenin zorunlu olması, arĢivlemenin en geç beĢ yıl içerisinde gerçekleĢtirilmesi olarak belirlenmiĢtir. Nisan 2008 itibariyle yedi bilimsel
araĢtırma kuruluĢu listede bulunmakta olup dördü iki anahtar, üçü bir anahtar özelliğini desteklemektedir (SHERPA, 2008).
Arşivleme Politika İlkesi Anahtar İçerik Araştırma
Kurumu %
Ne arĢivlenecek (What to archive) 1 Anahtar 3 11
Zorunlu ArĢivleme var mı, Ne arĢivlenecek (Whether to archive / What to archive)
2 Anahtar 25 89
ArĢivleme var mı, Ne arĢivlenecek, Ne zaman arĢivlenecek (Whether to archive / What to archive / When to archive)
3 Anahtar - -
Toplam 28 100
Şekil 22: Araştırma Kuruluşları Arşivleme Politika İlkeleri
Kaynak: SHERPA, 2008
Özellik Anahtar İçerik
AraĢtırma KuruluĢu Wellcome Trust
Ülke Ġngiltere
Zorunlu ArĢivleme var mı (Whether to Archive) Mevcut
Ne arĢivlenecek (What to Archive) Yayıncı makalesi final sürümü YayınlanmıĢ sürümü/PDF tercih edilir
Ne zaman arĢivlenecek (When to Archive) Yayın için kabul edildiğinde Ambargo (gecikme) 6 aya kadar olduğu takdirde Nerede arĢivlenecek (Where to Archive) PubMed Central, UK PubMed Central
KoĢullar 1 Ekim 2006‟ya kadar burs ve fonlamalarda Ģartlı olarak 1 Ekim 2006‟dan sonra tüm burs ve fonlamalara Ģart öne sürmeksizin
Politika Linkleri Politika Bilgisi, Burs KoĢulları, Sık Sorulan Sorular
Juliet 2 anahtar özelliği desteklemekte
Güncelleme Önerilebilir
Tablo 11: Wellcome Trust Arşivleme Politikası
Kaynak: SHERPA, 2008
Sale (2006a), yapmıĢ olduğu bir araĢtırma ile araĢtırmacıların yayınlarını arĢive eklemeyi bir politika ile zorunlu kılan ve bu politikayı aktif olarak uygulayan Avusturalya'da Queensland Teknoloji Üniversitesi, BirleĢik
Krallık'ta Southampton Üniversitesi ve yine Avustralya'da Tasmania Üniversitesi KAA‟larını incelemiĢtir. AraĢtırmada zorunlu arĢivleme politikalarının iĢlevsel hale gelmesinin belli bir süre aldığı ve yazarların ezici bir çoğunlukla çalıĢmalarını yayınlanmadan önce arĢive aktarma eğiliminde olduklarını tespit etmiĢtir. Özellikle hazırlanan makalelerin yaklaĢık altı ay gibi bir gecikme ile dergide basılmasının da bu eğilimi teĢvik ettiğinin altı çizmiĢtir. Söz konusu uygulamalar KAA‟ların yaĢatılması için katkı sağlarken yapılan bazı araĢtırmalarda yöntem ile ilgili görüĢler ortaya konmuĢtur. Sale (2006b) yapmıĢ olduğu farklı bir çalıĢmada ise kurum bünyesinde aynı anda herkesin KAA‟a yayınlarını aktarmasının bir dizi sorunlar çıkarabileceğini, bölüm bazında kısmi geçiĢlerle belli bir süre sonunda %100 katılımı sağlamaya çalıĢmanın daha verimli bir uygulama olacağını ve zorunlu arĢivleme politikalarının bu esaslar doğrultusunda geliĢtirilmesinin daha uygun olacağını ifade etmiĢtir. Sale (2006c), bu iĢin gönüllü politikalarla yürümediğini, zorunlu hale getirildiğinde depolalama oranının hızla %100‟lere yaklaĢtığını göstermiĢtir.
KAA‟larda depolanan içeriğin uzun süre saklanabilmesi, korunması5
ise bir dizi koruma yazılımları ve yedekleme sistemleri ile güvence altına alınmalıdır. Bu yazılım ve yedekleme sistemleri, Ģifreleme (kriptografi), yetkilendirme, eriĢim kontrol listeleri, bütünlük kontrol yöntemleri, veri tabanı yapıları (hash), kompartıman içinde çalıĢtırma, ortak kaynak kontrolü, veri girdi kontrolleri, bellek kontrolleri, kimlik kontrolleri, kurtarılabilir veri saklama yöntemleri, güvenli yazılım kodlama tekniklerini kapsayabilmelidir. Ayrıca olağanüstü bir durum (örneğin bilimsel hırsızlık) olmadıkça KAA‟dan içerik
5 Günümüzde kullanılan bilgi iletiĢim sistemleri ile içerik iletiĢimi hızlı ve pratik olmasına karĢın güvensiz bir ortam sağlamaktadır. Bu amaçla gönderilecek içeriklerin baĢka bir veri yapısı içerisine gizlenerek gönderilmesi, alıcı kısmında ise konuyla hiçbir alakası görülmeyen yapının yardımcı bir yazılımla olması gerektiği Ģekle çevrilmesi mümkündür. Bu tür sistemler genelde verileri farklı Ģekil ve yöntemlerle karıĢtırarak iĢlem yapabilmektedirler. Fakat bu veri istenmeyen alıcılar tarafından elde edildiğinde kodlanarak saklandığı hemen fark edilebilmektedir. Oysa bu veriler farklı temalar içine gizlenirse korsan alıcılar baĢka yönlere sapabileceklerdir. Bir çeĢit hedef saptırması yapılabilecektir.
çıkartılamamasını öngören hususlar KAA arĢivleme politikalarında yer alabilmektedir.