Açık EriĢim Bildirileri

Bir önceki kısımda belirtilen konsorsiyumlar zaman içerisinde bir çözüm gibi görünmesine rağmen yeterli olamamıĢ, bilim insanları tarafından geliĢen durum karĢısında endiĢelerini giderebilecek, büyük ticari yayıncıların tekelini kırabilecek, fiyat artıĢlarını besleyen koĢulları değiĢtirebilecek, bilimsel yenilikleri daha hızlı takip edilebilecek, hakemlik sürecini geciktirmeyecek, yayımlanacak bilimsel eserlere olabildiğince engelsiz eriĢimi sağlayabilecek yeni ortam ve seçenek arayıĢları baĢlatılmıĢtır (Thorin, 2003:5; Fraizer, 2001; Guédon, 2002:10-14).

Bilimsel yayınlara açık eriĢim (open access - OA), ortam ve seçenek arayıĢlarından biri olan bilim topluluklarının dikkatine sunulmuĢtur. 1989 yılında ilk bilimsel elektronik dergiyi çıkaran Dr. Harnad, beĢ yıl sonra (1994) yıkıcı öneri (subversive proposal) tanımlamasıyla, bilimsel eserlerin

1262 1120 ¹¹⁴⁷ 1157 1000 1050 1100 1150 1200 1250 1300 Hakem Denetimli Açık Erişimli

Atıf Dizininde Taranan Diğer

yayımlanma ortamları dıĢında ftp ya da Web ortamından ücretsiz, serbest bir Ģekilde eriĢime açılabilmesini önermiĢtir (Harnad, 1995; Tonta, 2007). Kurumsal olarak bilim topluluğunda açık eriĢim farkındalığı yaratılması giriĢimleri ise 2000‟lerin baĢından itibaren bir dizi toplantı ve bildiriler sonrasında gerçekleĢebilmiĢtir. 2001 yılında Açık Toplum Enstitüsü (Open Society Institute - OSI)¹² tarafından 1-2 Kasım 2001‟de BudapeĢte‟de (Macaristan) düzenlenen bir çalıĢtay sonrasında BudapeĢte Açık EriĢim bildirisi yayımlanmıĢtır (BOAI, 2007). Yayımlanan bildiride, bilim insanlarının hakem onayından geçmiĢ makalelerini Web üzerinden açık ve engelsiz olarak eriĢime açabilecekleri aĢağıdaki biçimde ifade edilmiĢtir:

Açık eriĢim, bilimsel literatürün Ġnternet aracıyla parasal, yasal ve teknik engeller olmaksızın, eriĢilebilir, okunabilir, kaydedilebilir, kopyalanabilir, yazdırılabilir, taranabilir, tam metne bağlantı verilebilir, yazılıma veri olarak aktarılabilir ve her türlü yasal amaç için kullanılabilir biçimde kamuya ücretsiz açık olmasıdır (BOAI, 2007).

Bilim insanlarının uygun bir biçimde atıf yapıldığı sürece, makalelerini değiĢik amaçlı olarak kullanımına ve yayımına izin verebilecekleri, yayım ortamı olarak da kendi kendine arĢivleme (self archiving) ya da açık eriĢim dergisi (open access journal) önerilmiĢtir. Kendi kendine arĢivleme (self archiving), bilim insanlarının hakemli dergilerde yayımlanmıĢ makalelerinin kendi Web sitelerinde ya da kurumsal açık arĢivlerde (KAA) depolanması ve açık, engelsiz ve ücret talep edilmeksizin eriĢiminin sağlanması olarak tanımlanabilir. Kısaca yeĢil yol (green road) olarak ifade edilmiĢtir. KAA‟lar üçüncü bölümde sunulmaktadır. Açık eriĢim dergi (open access journal) yayıncılığı ise sunucularında depolanan makalelere KAA‟lara benzer Ģekilde

12

Yatırımcı George Soros tarafından eski SSCB, Doğu ve Orta Avrupa ülkelerindeki Soros Vakıfları'na destek vermesi için 1993 yılında kurulmuĢtur. Açık Toplum Enstitüsü (OSI), merkezi New York'da bulunan ve kâr amacı gütmeyen özel bir vakıf olarak değerlendirilmektedir. Küresel düzeyde açık toplumu hedefleyen OSI, sivil toplum örgütlerinin, uluslararası kurumların ve hükümet temsilcilerinin bir araya geldiği geniĢ katılımlı bir açık toplum ağı oluĢturmayı amaçlamaktadır. OSI, açık toplumların oluĢmasını sağlamak için reform politikalarını Ģekillendirmekte; eğitim, medya, toplum sağlığı, insan hakları, kadın hakları, hukuk, ekonomi ve sosyal alanlardaki reformları desteklemektedir. (OSI, 2007).

sınırsız eriĢim hakkı tanıyan, okuyucusundan ücret talep etmeden hakemlik ve yayın giderlerini farklı ekonomik modeller ile karĢılayan bir uygulama olarak bilimsel topluluk tarafından altın yol (gold road) olarak adlandırılmıĢtır (Harnad ve Brody, 2004).

BudapeĢte Açık EriĢim GiriĢimi sonrası 11 Nisan 2003 tarihinde, Howard Hughes Tıp Enstitüsü‟nde (Maryland - ABD), bilim insanları, bilim dernekleri, kütüphaneciler ve yayıncıları bir araya getiren toplantı düzenlenmiĢtir. Toplantı sonrası 20 Haziran 2003‟te, BudapeĢte etkinliklerini destekleyen Açık EriĢim Yayıncılığı Bethesda Bildirisi (Bethesda Statement on Open Access Publishing) yayınlanmıĢtır. Bethesta Bildirisi aĢağıda belirtildiği gibi, kendi kendine arĢivlemeye açıklık getirip bilimsel makalelerin açık eriĢim arĢivlerinde depolanması ve uzun süreli koruma sağlanmasını, sınırlı sayıda kopyayı kiĢisel kullanım için basma hakkı tanınmasını önermiĢ, KAA‟ları gündeme taĢımıĢ, makalelerin ticari amaçlı olarak yaygın bir biçimde kullanılmasını engellemek üzere, bilim derneklerine ve yayıncılara uygun bir seçenek sunabilmiĢtir (Suber, 2003a; Velterop, 2005:5):

Açık eriĢim, herhangi bir dergi ya da yayıncıyı gerektirmeksizin bireysel çalıĢmaları da kapsamalıdır. Yazar(lar) ve telif hakkı sahibi (sahipleri), tüm kullanıcılara [eserlerine] ücretsiz, geri alınamaz, dünya çapında, sürekli eriĢim hakkını ve [eseri] çoğaltma, kullanma, dağıtma, aktarma ve kamuya gösterme, [ayrıca] kaynağını tam vermek koĢuluyla, sorumluluğu üstlenilebilecek her türlü amaç için herhangi bir dijital ortamda eserin türevlerini oluĢturma ve dağıtma izni yanında, sınırlı sayıda kopyayı kiĢisel kullanım için basma hakkını vermelidir.

Bir eserin tam bir sürümü, tüm ek materyalleri ve izin belgesiyle birlikte, yayınından hemen sonra uygun bir standart elektronik formatta ve bir akademik kurum, bir bilim derneği, bir hükümet kuruluĢu ya da yerleĢik bir baĢka kurum tarafından desteklenen, açık eriĢimi, sınırsız dağıtımı, karĢılıklı iĢlerliği ve uzun süreli arĢivlemeyi gerçekleĢtirmeye çalıĢan en az bir çevrimiçi arĢivde depolanmalıdır (Bethesda…, 2003).

Bazı bilim çevreleri tarafından kamu desteği bulunan üniversite ve araĢtırma kuruluĢlarında yapılan araĢtırmalar ile bilimsel dergilerde yayımlanan makaleler için bilim insanları, üniversiteler ve yayıncılar tarafından değiĢik oranlarda sağlanan katkılara dikkat çekilerek açık eriĢim gerekliliği üzerinde durulmuĢtur:

 Kamu kaynaklarıyla desteklenen üniversite ve araĢtırma kuruluĢu tarafından, kurumunda yer alan bilimsel eser üreten, araĢtırma yapan bilim insanlarına ücret verilmekte, ödenek tahsisi yapılmakta, bilim insanı tarafından çoğunlukla kâr amacı gözetmeksizin bilim topluluğuna katkı sağlamak önceliğiyle bilimsel eser üretilmekte (yurttaĢ vergisi),

 Üretilen bilimsel eserin kalite denetimi aynı/farklı üniversite ve araĢtırma kuruluĢu tarafından ücret verdiği, ödenek tahsis ettiği farklı bir bilim insanına ücretsiz ya da çok düĢük bir ücret ile yaptırılmakta13

(dolaylı vergi)

 Üretilen bilimsel eserin yayıncı tarafından yayımlanması çoğunlukla bilim insanının telif haklarını ücretsiz ve koĢulsuz devrettiği sınırlı eriĢimli bir ortamda (basılı, paralel veya elektronik dergi) sağlanmakta, yayıncılar kazanımların tamamına yakınını14 elde edebilmekte (doğru orantısız kazanç edinimi)

 Bilim insanının ürününün yer aldığı dergi, çoğunlukla ücret ödemek, aboneliği yenilemek ve sadece yerleĢke (kampus) içerisinde sınırlı eriĢimi sağlayacak Ģekilde birden fazla üniversite ve araĢtırma

13

Ġngiltere‟de BirleĢik Krallık Avam Kamarası tarafından hazırlanan bir raporda söz konusu durum, Başka hangi

işte müşterilerden alınan mal gene aynı müşterilere fahiş bedellerle satılır ve kalite denetimi de gene aynı müşteriler tarafından yapılır? olarak ifade edilmiĢtir (UK Parliament…, 2004, Tonta, 2007)

14

Yayıncı, ortalama 60 bin dolara mal olan bir makaleye sadece yaklaĢık 2 bin dolar tutan hakemlik ve yayın giderlerini karĢılayarak sahip olabilmektedir (Willinsky, 2006; Tonta, 2007).

kuruluĢu tarafından kurumsal olarak kullanım izniyle (lisans) satın alınmaktadır (yurttaĢ vergisi).

Bir baĢka ifadeyle kamu kaynaklarıyla finanse edilen ve hakemlik süreciyle bir kalite kontrolünden geçen araĢtırma sonuçlarının, ücretli dergilerde yayınlandıktan sonra kütüphaneler tarafından yeniden satın alınarak eriĢime sunulmasındaki çarpıklığın ortadan kaldırılabilmesi için bilimsel eserlerin Web üzerinden mümkün olduğu kadar engelsiz eriĢime sunma gündeme taĢınmıĢtır (Tonta, 2007; Willinsky 2005; Harnad ve Brody, 2004). Ġngiltere‟de Avam Kamarası Bilim ve Teknoloji Komitesi açık eriĢim, bilimsel yayıncılık, ülkede yüksek öğrenim kurumlarında açık arĢiv yapılandırılması ve bilimsel içeriklerinin arĢivlenebilmesi konusunda bir rapor hazırlatarak yukarıda belirtilen konulara değinmiĢtir (UK Parliament, 2004; Tonta, 2007). BirleĢik Krallık AraĢtırma Konseyleri (Research Councils of the United Kingdom - RCUK) tarafından baĢlatılan giriĢimler bu raporların yapılandırılmasını sağlamıĢtır (Suber, 2008).

22 Ekim 2003‟de Çevrimiçi Avrupa Kültür Mirası (European Culture Heritage Online – ECHO) ve Max Planck Kurumu öncülüğünde Berlin‟de (Almanya) açık eriĢim konulu bir çalıĢtay düzenlenmiĢtir. ÇalıĢtayda yapılan sunularda önceki bildirileri destekleyici ifadeler ile birlikte mali araĢtırma desteği alan araĢtırmacıların çalıĢmalarını açık eriĢime açabilmeleri konusunda teĢvik sağlanabilmesi, kamu destekli eserlerin belirli standartlara sahip bir yerde arĢivlenmesinin yetersiz kalacağı göz önünde tutularak tedbir alınabilmesi, uzun süreli olarak korunmasını sağlamanın önemli olduğu vurgulanmıĢtır. Ayrıca kamu destekli de olsa askeri araĢtırmaların, patent alacak keĢiflerin ya da kitap gibi telif ücreti alınacak yayınların açık eriĢim kavramı dıĢında değerlendirilmesi gerekliliği, açık eriĢimi destekleyen dergilerin kalitesinde belirli standartların korunabilmesi gereksinimi, açık eriĢim yayını olan bilim insanlarının kurumlarında yükselme kıstaslarında bir düzenleme

yapılabilmesi gibi konular tartıĢılmıĢtır (Suber, 2005). ÇalıĢtay sonrası oluĢturulan sonuç raporu Fen ve Ġnsan Bilimlerindeki Bilgiye Açık EriĢim Üzerine Berlin Bildirisi (Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities) olarak kamuoyuna açıklanmıĢtır (EK 5: Berlin Bildirgesi). Evrensel nitelikteki bilimsel bilginin insanlığın yararına sunulmasında iĢlevsel bir araç olan Ġnternet‟in değerini yükseltmeyi amaçlayan Berlin bildirisi, bilim çevrelerinde imzaya açılarak açık eriĢimin temel belgesi olma niteliğini kazanmıĢ, Ağustos 2007 itibariyle 237 kuruluĢ tarafından imzalanmıĢtır (ECHO, 2008).

BudapeĢte, Bethesda ve Berlin bildirilerini 12 Aralık 2003‟de BirleĢmiĢ Milletler tarafından Bilgi Toplumu Dünya Zirve Toplantısı Bildirisi (World Summit on the Information Society Declaration of Principles and Plan of Action), 30 Ocak 2004‟de OECD tarafından Kamu Destekli AraĢtırma Verilerine EriĢim Bildirisi (Access to Research Data From Public Funding), IFLA tarafından 24 Nisan 2004‟de Bilimsel Literatüre ve AraĢtırma Dokümantasyonuna Açık EriĢim Bildirisi (Statement on Open Access to Scholarly Literature and Research Documentation) takip etmiĢtir. Anılan bildirilerde önceki bildirilerde ortaya konan kararlılıklar yinelenmiĢ, ayrıca bazı ifadelere açıklık getirilmiĢtir. Örneğin açık eriĢimin hakemli yayıncılığı ortadan kaldırmadığı, ikinci sınıf, maliyeti düĢürülmüĢ yayın Ģekli olmadığı, ücretsiz sunum kavramının hizmetin maliyetsiz sunulmaması değil, maliyetin kullanıcıya yansıtılmaması, telif hakları, lisans anlaĢmaları, donanım ve yazılım kullanımı ile ortaya çıkan engellerin aĢılması olarak ifade edilmiĢ, açık eriĢimin farklı iĢletme modelleri çerçevesinde gerçekleĢtirilebilmesi esnasında mevcut telif hakkı yasaları çerçevesinde ihtiyaç duyulabilecek ilgili düzenlemeler tartıĢmaya açılmıĢtır (Suber, 2005; Velterop, 2005:6). Ayrıca Berlin Bildirisi‟nin açılımını sağlayacak Ģekilde Avrupa Nükleer AraĢtırmalar Merkezi (European Organization for Nuclear Research – CERN) (Ġtalya, Mayıs 2004), Southampton Üniversitesi (Ġngiltere, ġubat 2005), Albert

Einstein Enstitüsü (Almanya, Mart 2006) ve Padua Üniversitesi‟nde (Ġtalya, Temmuz 2007) konferanslar düzenlenmiĢtir. Bu konferanslarda, bilimsel ve bilimsel olmayan yayıncılığın geleceği, yazarların açık eriĢim karĢısında davranıĢ biçimleri, ülkelerin tarihsel ve kültürel zenginliklerinin açık eriĢime açılması, bilimsel verilerin açık eriĢimli olabilmesi için bilimsel açık eriĢim araçlarının geliĢtirilmesi, bilimsel iletiĢimin yeni araçları, hakkında tespitler yapılmıĢtır (ECHO, 2008).

Bilimsel bir eserin tam metnine (full text) Web üzerinden herhangi bir zamanda (instant), serbestçe (free) eriĢilebilmesi olarak ifade edilebilen (Chan ve diğerleri, 2004) açık eriĢim ile ilgili yorum, geliĢmeler ve tartıĢmalar, ulusal ve uluslararası platformlarda sürdürülmektedir. Örneğin Bailey (2005) tarafından hazırlanan ve belirli aralıklarla güncellenen Açık EriĢim Bibliyografyası (Open Access Bibliography), açık eriĢim ile ilgili üretilen yayınları bilim insanlarına sunmakta, Suber (2008) tarafından çıkarılan aylık elektronik haber bülteninde (The SPARC Open Access Newsletter) geliĢmeler izlenmekte, Amerikan Bilim Adamları Açık EriĢim TartıĢma Forumu (American Scientist Open Access Forum - 2008)‟nda tartıĢma ve yorumlar takip edilmektedir (American...,2008).

2007 yılı içerisinde açık eriĢimin bilimsel dergi yayıncılığını tehdit ettiğini savunanlar da olmuĢ, tartıĢma ortamı yaratılmıĢtır. Amerikan Yayıncılar Derneği destekli PRISM (Partnership for Research Integrity in Science & Medicine) tarafından sunulan gerekçeler arasında açık eriĢimin hakem sürecini zayıflattığı, devletin finanse ettiği yayınların açık eriĢime açılmasının kendilerini haklarından feragat eden taraf durumuna düĢürdüğünü, hakemli dergi yayıncılığının zarara sokulduğu ifade edilmiĢtir. Söz konusu kampanyalara karĢı açık eriĢime sunulan yayınların zaten hakem sürecinden geçmiĢ yayınlar oldukları, devlet destekli araĢtırmaların kamu finansmanı ile ortaya çıktığı, vergi ödeyen her kiĢinin bu tür araĢtırmaları zaten finanse

ettiği, kamu destekli yayınların bile çoğu durumda 6-12 ay gecikmeli olarak kiĢisel arĢivlendiği, en çok kiĢisel arĢivleme yapılan alanlarda dergi aboneliklerinin azaldığını gösteren bir kanıt olmadığı ortaya konmamıĢtır (Suber, 2007).