Atıf Dizinleri ve Bibliyometrik AraĢtırmalar

1932 yılından itibaren yayınlanan süreli yayınların listelendiği Ulrich Süreli Yayın Rehberi‟ne (Ulrich‟s Periodical Directory) göre Ocak 2008 itibariyle dünyada yayınlanmıĢ yaklaĢık 300 bin süreli yayının yaklaĢık 24 bin adedini bilimsel dergiler oluĢturmuĢtur (UlrichsWeb.com, 2008). Bilimsel iletiĢim sürecine katkı sağlayabilmek, bilimsel iletiĢimin etkinliğini ölçebilmek, kütüphaneler, konsorsiyumlar ve araĢtırmacılar tarafından dergi ve makale seçimini kolaylaĢtırmak, araĢtırma performansını belirlemek, kurumsal ve ulusal ölçekte bilim politikalarını yönlendirmek ve karĢılaĢtırmalar yapabilmek için süreli yayınlarla ilgili araĢtırmalar yapılmıĢ, birtakım ölçülebilir kıstaslar geliĢtirilmiĢ, bir dizi bibliyometrik inceleme teknikleri ortaya konmuĢ ve bilimsel iletiĢimde farklı süreçlerin ortaya çıkmasına katkı sağlanmıĢtır (Tenopir ve King 2000: 18-21).

Bibliyometri, bilimsel yayınlar üzerine istatistiksel yöntemlerin uygulanmasını, niceliksel analizlerin yapılmasını ve bir dizi bulguların elde edilmesini ifade etmektedir. Elde edilen bulgular genellikle bilimsel eserlerdeki konu, yazar

ve sözcüklerin dergiler üzerinde dağılım ve saçılımına dayandırılmaktadır. Örneğin, 1929 yılında Lotka Yasası ile yazar ve yayın sıklığı üzerine bir dizi saptamalar bilim topluluğuna sunulmuĢ, belirli bir konudaki makalelerin önemli bir kısmının o konuda makale yayımlayan (üreten) az sayıda yazara ait olduğu öngörülmüĢtür. Bu yasada belirli bir konu ya da disiplinde yayınlanan yayınlara n katkı yapanların sayısı bir katkı yapanların sayısına göre 1/n2‟sini oluĢturmaktadır (ġekil 3). Ayrıca bir katkı yapanların tüm katkı yapanlara oranı ise yaklaĢık %60 seviyesinde oluĢmaktadır. (Borgman ve Furner, 2002; Potter, 1988).

Şekil 3: Lotka Kanunu (Yazar/Makale)

Kaynak: Potter, 1988

2003 yılında yapılan farklı bir çalıĢma ile de Lotka yasasının güncelliğinin koruyabildiği gösterilebilmiĢtir. Yapılan çalıĢmada yazarların %70‟inin sadece bir makale, %14‟ünün iki (%70‟in beĢte biri), %6‟sının üç (%70‟in onbirde biri) makale yayımlayabildikleri tespiti yapılmıĢtır (Lopez-Munoz ve dgr., 2003). 1934 yılında duyurulan Bradford yasasında ise, Lotka yasasına benzer Ģekilde bu kez az sayıda (çekirdek) derginin belirli bir konu ya da disiplinin bilgi gereksinimlerinin önemli bir kısmını karĢılayabildiği ifade edilmiĢtir. Bradford, belirli bir konu ya da disiplinde yayınlanan dergileri eĢit sayıda makale içeren üç gruba ayırarak, ilk grubu n dergi, ikinci grubu n2, üçüncü

grubu n³ dergi (azalan verimlilik - Lorenz eğrisi) olarak belirtmiĢ, çok sayıda makalenin az sayıda (çekirdek) dergide yayımlandığını, 1934 yılı itibariyle yaklaĢık 1000 dergide tüm disiplinlere ait bilgi gereksinimlerinin bulunabildiğini göstermiĢtir (Tonta ve Al, 2007c; Garfield, 1980: 5). Ġngilizce sözcüklerin belli bir konudaki dergilerdeki sıklığını inceleyen Zipf yasası (1949) ise, her sözcüğün kullanım sayısının büyükten küçüğe sıralamasında her kelimenim kullanım sıklığının sıra sayısı ile çarpımının yaklaĢık olarak sabit kaldığını ifade etmiĢtir. Bu yasa metinlerdeki sözcük sıklığı ölçümünün yanı sıra atıf yapılan makale isimlerini oluĢturan sözcükler üzerine de uygulanarak geliĢtirilmiĢtir (Redner, 1998).

Bilimsel iletiĢim süreci içinde bilim insanları özgün çalıĢmalarını bilim topluluğuna sunarken, iliĢkili disiplinlerde daha önceden yapılan çalıĢmaları kaynak göstermek suretiyle eserlerinin doğruluk ve güvenirliğini ortaya koymaya çalıĢmıĢlardır. Özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bilim insanlarının akademik kıymeti, hakemli makalelerde yayın yapmanın yanı sıra yayımladıkları makalelerine diğer bilim insanlarının yayımlayacakları eserlerinde atıf yapılması ile koĢullandırılmıĢ, entelektüel eserlerinin ne kadarının hakemli dergilerde yayımlandığı, okunduğu ve kullanıldığı ile doğrudan iliĢkilendirilebilmiĢtir. Bilimsel bir çalıĢmada yer alan kaynaklar, metin esnasında ilgili yerlerde konulan bir dizi iĢaretler yardımıyla dipnotlar ya da kaynakçada gösterilerek atıf4 yapan ile atıf yapılan arasında bir iliĢki kurulmaya çalıĢılmıĢtır (Atılgan, 2005). Kessler (1963) tarafından 1962 yılında, farklı makalelerin kaynakçalarında yer alan aynı kaynak eserlerin bulunmasına yönelik bir çalıĢma yapılmıĢ ve bibliyografik eĢleĢtirme (bibliographic coupling) olarak tanımlanmıĢtır. Ġki farklı makale aynı kaynağa kaynakçasında yer veriyor ise bu makalelerin aynı alt yapı ve konular

4

Bir düĢüncenin kaynağına atıf yapma matbaanın icadından sonra Rönesansla birlikte geliĢmiĢtir. (Al ve Tonta, 2004: 21)

içerisinde değerlendirilebileceği ifade edilmiĢtir. Diğer bir çalıĢmasında ise yardımcı atıf (co-citation) tanımıyla benzer bir Ģekilde kaynakça yerine direk atıflar konu edilerek makaleler arasında iliĢki kurulmaya çalıĢılmıĢtır.

Atıf dizinleri5 farklı zamanlarda, bir yazarın yapılmıĢ çalıĢmaları ile farklı yazarlar tarafından iliĢkili konularda ve birbirini izleyen yayımlanmıĢ eserleri sistematik bir Ģekilde, veri tabanı karĢılaĢtırmaları ile tek bir noktadan bilim topluluğu tarafından eriĢimini olanaklı hale getirmiĢtir. AraĢtırmalardaki linkleri takip eden araĢtırma (öncesi ve sonrası) kaynakları bulunabilmekte, ilgili yerlere linkler verilebilmekte, ancak araĢtırmanın kendisi sistem üzerinde bulunmamaktadır. Atıf dizinleri bibliyometrik ve atıf analizi çalıĢmalarına istatistiksel ve iliĢkisel veri sağlamaktadır (Atılgan, 2005; Atkins, 1999; Bayram Gökkurt 1998: 29-30).

Atıflarla bütünleĢtirilen dergi etki faktörü/değeri (EF - journal impact factor – JIF) ise 1950‟lerin ortasında kimyager kökenli bir kütüphaneci olan Dr. Garfield tarafından ortaya atılmıĢtır. 1958 yılında Dr. Garfield daha önce yapılmıĢ bir araĢtırmadan6 esinlenerek, bir makalenin etkisini ölçebilmek için o makaleye yapılan atıfların önemli olduğunu, atıfların sayılmasının yazarın yazdığı makalelerin sayılmasından daha iyi bir performans belirtisi olabileceğini ifade etmiĢtir (Garfield, 1979). Dergi etki faktörü aĢağıdaki Ģekilde formüle edilmiĢtir (Garfield, 2005):

5

1873 yılında Shepherd’s Citations adlı kaynağın yayınlanmasıyla atıf dizinleme çalıĢmaları baĢlatılmıĢtır (Al ve Tonta: 2004: 21).

6

1927 yılında P.L.K. Gross ve E.M. Gross adlı araĢtırmacılar Journal of the American Chemical Society adlı dergide yayımlanan makalelerin kaynakçalarını inceleyerek diğer yayınlara yapılan atıfları saptayarak ABD‟deki bir kolej kütüphanesi için satın alma politikası oluĢturmuĢlardır (Al ve Tonta, 2004:23-24; White, 1985:39).

Formülde IJ dergi etki faktörü, üst payda dergide 2 yıl ve öncesi toplam alıntıyı, alt payda ise dergide yayınlanan 2 yıl ve öncesi toplam araĢtırmayı iĢaret etmektedir. Bir baĢka ifadeyle sonuç, derginin son yılda, önceki iki yıla ait makalelere aldığı atıfların, önceki iki yılda yayınlanan makale sayısına bölünmesini vermektedir. Dergi etki faktörü hesaplamalarında farklı yöntemler kullanılmıĢtır:

 Derginin kendisinin de dahil olduğu dizindeki tüm dergilerden aldığı atıf sayısının dikkate alınarak hesaplanan etki faktörü,

 Derginin sadece kendi arĢivindeki yazılarında bulunan atıflar dikkate alınarak hesaplanan etki faktörü,

 Her derginin kendisi hariç, dizindeki diğer dergilerden aldığı atıflar dikkate alınarak hesaplanan etki faktörü (Özyurt, 2007).

Dr. Garfield tarafından Bilimsel Bilgi Enstitüsü‟nün (Institute for Scientific Information - ISI) 1958 yılında kurulmasıyla, ISI tarafından, 1961 yılında Fen Bilimleri Atıf Dizini (Science Citation Index - SCI) bilim insanlarının kullanımına sunulmuĢtur. Sosyal Bilimler Atıf Dizini (Social Sciences - Social Sciences Citation Index - SSCI) (1973) ve Sanat ve Ġnsan Bilimleri Atıf Dizini (Arts & Humanities - Arts & Humanities - AHCI) (1978) Fen Bilimleri Atıf Dizinini takip etmiĢ, 1997 yılından itibaren ise Web ortamında Bilimsel Web Platformu (ISI - Web of Science - WoS) platformu (www.scientific.thomson. com) yapılandırılmıĢtır. (Thomson Scientific, 2007). Web of Science (ISI-Thomson), bilimsel dergileri seçerek atıf dizinlerinde yer almasını sağlamaktadır. Belirlenen seçim kıstasları, nitelik ve nicelik açısından bir dizi özellikleri kapsamaktadır (Asan, 2004:3; Yancey, 2005; Thomson Scientific, 2007):

 Zamanında Yayımlama (Timeliness of Publication): Bilimsel derginin muntazam aralıklarla zamanında yayınlanması, uluslararası editörlük

kurallarına uyması (dergi adının ve makale baĢlıklarının içeriği açıklayıcı olması, makale özeti bulunması, makalede kullanılan referanslarda bibliyografik bilgilerin eksiksiz olması, yazarların adres bilgilerinin tam olması v.b.), hangi dilde yazılmıĢ olursa olsun her makalenin Ġngilizce baĢlığı, özeti ve anahtar kelimelerinin bulunması, dergilere gönderilen makalelerdeki yöntemlerin doğruluğunun, bulguların orijinalliğinin hakem değerlendirmesinden geçiyor olması,

 Editoryal Ġçerik (Editorial Content): Yeni bir dergi içeriğinin, konusunun veri tabanını zenginleĢtirici nitelikte olması,

 Uluslararası ÇeĢitlilik (International Diversity): Editör ve yazarların uluslararası olması, dergiye kabul edilen yazılarda ve dergide çıkan atıfların uluslararası çeĢitlilik bakımından coğrafi dağılımına önem verilmesi,

 Atıf Analizleri (Citation Analysis): Yayımlanmakta olan bilimsel dergilerin aldıkları atıfların, etkinlik katsayılarının; yeni yayımlanmaya baĢlayan dergilerin ise editörlerin ve yazarlarının daha önce yaptıkları yayınlara ait bilgilerin ve varsa yayınlarına yapılmıĢ atıfların incelenmesi.

ISI atıf dizinlerinde 1964 yılında 613 bilimsel dergi taranıp 1,4 milyon atıf bilgisi depolanırken, WoS kapsamında, Ocak 2008 itibariyle 256 disiplinde 10.693 bilimsel dergi (24 bin bilimsel derginin %45‟i) taranarak yaklaĢık 39 milyon kayıt atıf dizinlerinde yer almıĢtır. Seçilen dergilerin 497‟sinin (%5) açık eriĢimli dergi olduğu tespit edilmiĢtir. WoS, yaklaĢık 90 ülkeden 20 milyon kullanıcıya hizmet sunmaktadır. Seçilen bilimsel dergilerin yer aldığı WoS kapsamındaki atıf dizinleri Tablo 1‟de gösterilmiĢtir (Thomson Scientific, 2008). Thomson Bilimsel‟de, 25 veritabanı bulunmakta, WoS dizinlerinin yanı sıra Current Contents Connect, Derwent Innovations Index, ISI Proceedings dizinleri, Biological Abstracts, BIOSIS Previews, CAB

Abstracts, Food Science & Technology Abstracts (FSTA), Inspec, MEDLINE, Zoological Record özel veritabanı içerikleri, Journal Citation Reports, Essential Science Indicators, The Analyze Tool analitik hesap araçları, EndNote Web, EndNote, ProCite, Reference Manager bibliyografik kaynakları yer almaktadır (Thomson Scientific, 2008).7

Dizin Kapsam Taranan Bilimsel Dergi

Fen Bilimleri (Natural Sciences - Science

Citation Index Expanded) ^{1900 - 2008 7.167}

Sosyal Bilimler (Social Sciences Citation

Index) ^{1956 - 2008 2.128}

Sanat ve Ġnsan Bilimleri (Arts & Humanities

Citation Index) ^{1975 - 2008 1.171}

Organik Kimya (Index Chemicus) 1993 - 2008 102 Kimyasal Reaksiyonlar (Current Chemical

Reactions) ^{1985 - 2008 115}

Toplam 10.693

Tablo 1: WoS Kapsamında Atıf Dizinleri

Kaynak: Thomson Scientific, 2008

Atıf dizinlerinde taranan dergilerdeki makalelerin aldığı atıf sayısı söz konusu dergilerin etki faktörünü (journal impact factor) arttırmıĢ, bir baĢka ifadeyle atıf veren bilim insanlarının eserlerinin bulunduğu dergilerin akademik kıymeti yükselmeye baĢlamıĢtır (Garfield, 1965; Thomson Scientific, 2008). WoS, her yıl ülkelerin uluslararası düzeyde kabul gören hakemli bilimsel dergilerinde yer alan makale sayılarını yayınlayarak, ülkelerin dünya bilimindeki yerlerinin saptanmasına, üniversiteler ile bilimsel kuruluĢların yayın sayılarının karĢılaĢtırılmasına, bilim dalları arasında bilim insanlarınca kıyaslama yapılmasına olanak vermektedir. WoS kapsamında atıf dizinleri 2008 yılı itibariyle bilim topluluğu tarafından en çok kabul gören atıf dizinleri olarak ifade edilebilir. Örneğin, ülkemizde ISI atıf dizinleri, YÖK tarafından üniversitelerin değerlendirilmesinde, bilim insanlarının araĢtırma

7

Thomson Bilimsel dıĢında Index Medicus (IM), Dental Index (DI), Engineering Index (EI), CompuMath Citation Index (CMCI) gibi dizinler de bulunmaktadır.

faaliyetlerindeki baĢarısını ölçmekte, akademik yükseltmelerde önemli bir kıstas olarak değerlendirilebilmektedir (Ak ve Gülmez, 2004:538).

Dergilerin aldıkları atıf sayılarından elde edilen etki faktörleri ise 1975 yılından itibaren, Dergi Atıf Raporu (Journal Citation Reports - JCR) adı altında yayınlanmaktadır. JCR, kapsadığı her dergi için yapılan toplam atıf sayısını, derginin her sayısındaki toplam makale sayısını ayrıntılı olarak verebilmekte, söz konusu veriler ile dergi etki faktörleri ve güncellik değerleri kullanılarak bibliyometrik saptamalar yapılmaktadır8 (Atılgan, 2005). Ioannidis (2006) tarafından yapılan bir çalıĢmada, 2005 yılında JCR‟da yer alan 7.528 derginin 3.000‟ininde en az %90 oranında makale yayımlandığı ve söz konusu makalelere en az %75 oranında atıf yapıldığı, en çok 300 dergide ise en az %25 oranında makale yayımlandığı ve en az %50 oranında atıf alındığı tespit edilmiĢtir. Ortaya çıkan azalan verimlilik eğrisi ile Bradford yasasının güncelliğini koruyabildiği tespit edilebilmiĢtir (Thomson Bilimsel, 2007). Ayrıca açık eriĢim yayınları için yapılabilecek bibliyometrik çalıĢmalar için de WoS‟da yer alan atıf dizinleri veri katkısı (özellikle üst veri) sağlanabilmektedir (Thomson Scientific, 2007).

Süreli yayınlara yönelik yapılan farklı bir çalıĢmada ise Hoffman ve Holbrook (1993), Journal of Consumer Research‟de son on beĢ yıl içerisinde yayımlanan makaleleri atıf analizi tekniği yardımıyla araĢtırmıĢlardır. 1993 yılında, turizm, konaklama, seyahat ve gıda alanlarındaki dergilerde yayımlanan makalelere yapılan atıfları analiz eden bir çalıĢma gerçekleĢtirilmiĢtir (Raymond, Ferreira ve DeFanco, 1994). Morgan ve Janca (2000) ise, atıf analizi tekniği yoluyla elde edilen bulguların, bilimsel dergilerin birtakım uygulamalarına, dolayısıyla da kalitelerine olan etkilerini araĢtırmıĢlardır (Kozak, 2003a).

8

JCR, WoS kapsamındaki bilimsel dergilerin yanında Current Contents Connect dizini, ulrichsWeb.com dergileri ile bir dizi OPAC kataloglarını da kapsayabilmektedir (Thomson Scientific, 2007).

Bir baĢka çalıĢmada ise, psikoloji tezlerinde en çok hangi dergilerde yayımlanan makalelere atıf yapıldığı ve atıf yapılan dergilerin kütüphanede bulunup bulunmadığı araĢtırılmıĢ, kütüphanede bulunan dergilerin maliyetleri ile tezlerde yapılan atıflar ve kütüphane içi dergi kullanımlarına bakılarak maliyet etkinlik ölçümü yapılmıĢtır (Al ve Tonta, 2004:23-24; Sylvia ve Lesher, 1995).

Türkiye‟de süreli yayınlarla ilgili araĢtırmaların çoğunluğunu ise, yayımlanan süreli yayınların bibliyometrik künyeleri kapsayan katalog ve rehberlerin yayımlanması ve bu yayınlarda yer alan makaleleri üzerinde yapılan çalıĢmalar oluĢturmuĢtur (Kazancıgil ve Solok, 1981; Tonta ve Al, 2007c). Ülkemizde yayınlanmıĢ/yayımlanmakta olan bilimsel dergilere yönelik olarak uluslararası bibliyometri yasaların test edilmesine yönelik olarak yapılan çalıĢmalar ise henüz sınırlı seviyededir. Örneğin Kozak (2003b) tarafından akademik dergiler üzerinde yapılan bir çalıĢmada ilki 1997/1998 döneminde, ikincisi ise 2002 yılında gerçekleĢtirilmiĢ benzer konuları, aynı ana kütle üzerinde araĢtıran iki araĢtırmanın bulgularından yararlanılarak Türkiye‟deki akademik dergilerin durumları ve çeĢitli uygulamaları incelenmiĢtir. Ülkemizde yayınlanan akademik dergilerin 1997/1998 dönemine oranla sonraki beĢ yılda önemli sayılabilecek bir geliĢme içerisine girdikleri tespit edilmiĢtir.

TÜBĠTAK destekli yapılan bir araĢtırmada ise 1923-1999 yılları arasını kapsayan Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyası‟nda (CDMB) listelenen ulusal dergilerdeki yayınların Bradford yasasına uygunluğu denetlenmiĢtir. Derlenen bibliyometrik saptamalar, Türkçe yayınlanan bilimsel dergiler ile kütüphane ve bilgi merkezlerinin koleksiyon geliĢtirebilmesi ve ulusal bilim ve teknoloji politikalarının oluĢturulmasına, katkı sağlayabilecek niteliktedir (Tonta ve Al, 2007c).