Açık EriĢim Dergileri

Bilimsel elektronik dergiler eriĢim ve kullanıcı paylaĢımı dikkate alınarak sınıflandırılabilmektedir (Tablo 2). 1990‟lı yıllarda bazı dergiler (Örneğin, Psycoloquy, The Public Access Computer Systems Review, The Electronic Journal of Communication) sınırlı kullanım ile ücretsiz olarak elektronik ortamda sağlanmaya baĢlamıĢtır. Ancak atıf yapma suretiyle sınırsız kullanım sağlayabilen açık eriĢim dergileri (open access journals), 2000‟li yılların baĢında, Public Library of Science (PLoS) organizasyonu15

ve BioMed Central (BMC) yayın grubu tarafından yayımlanmaya baĢlamıĢtır. KAA‟ların yapılanmaya baĢladığı bir süreç içerisinde Stanford‟da (A.B.D.) 2000 yılında ilk açık eriĢimli dergisi PLoS Medicine yayımlanmaya baĢlarken BMC‟de BMC Medicine dergisi 2001 yılında yayın hayatına baĢlamıĢtır. PLoS, 2008 Ocak itibariyle etki faktörü yüksek 7 dergi, BMC‟de Mart 2008 itibariyle 185 adet açık eriĢimli dergi yayımlamaktadır. Açık eriĢim dergi yayıncılığı, sunucularında depolanan makalelere engelsiz eriĢim hakkı tanıyan, okuyucusundan ücret talep etmeden hakemlik ve yayın giderlerini farklı ekonomik modeller ile karĢılayabilen uygulamalar olarak tanımlanmaktadır (Harnad ve Brody, 2004). Örneğin PLoS, yayın giderlerini yazarı destekleyen araĢtırma kuruluĢundan karĢılamakta, BioMed Central ise yazarın bulunduğu üniversite ya da araĢtırma kuruluĢundan bir üyelik ücreti almaktadır. Her iki yayın grubu tarafından yazarlarından telif hakkı devri

15

PLoS 2000 yılında tıp alanında sınırlı eriĢimli dergilerde yayımlanan makalelerin gecikmeli (altı ay içinde) olarak PMC‟de yayımlanmasını önermiĢtir. Bilim insanları tarafından olumlu karĢılanan öneri yayıncıların ticari kaygılar taĢıması nedeniyle baĢarılı olamamıĢtır (Tonta, 2007).

istenmemekte, yayınlanan bilimsel makalelerin anında ya da gecikmeli olarak (en geç 12 ay sonra) Amerikan Sağlık Enstitüleri (U.S. National Institutes of Health - NIH)‟nin açık arĢivi olan PubMed Center (PMC)‟de görünürlükleri sağlanmaktadır (Tonta 2007; PloS, 2008; BioMed Central, 2008).

Nitelik Kod Erişim Kullanıcı Paylaşımı

Açık EriĢim (Open Access – OA)

YeĢil

Herhangi bir zaman ve yerde, arĢivindeki tüm makalelere tam metin, ücretsiz eriĢim

Atıf yapmak suretiyle sınırsız kullanım – CC Lisansı Ücretsiz EriĢim

(Free Access – FA)

Mavi

Herhangi bir zaman ve yerde, arĢivindeki tüm makalelere tam metin, ücretsiz eriĢim

Atıf yapmak ve kopyalama sınırlaması (eğitim amaçlı) - CC Lisansı Ambargolu EriĢim (Embargoed Access – EA) Sarı

Belirlenen zaman ve yerde, arĢivindeki tüm makalelere tam metin, ücretsiz eriĢim

Belirlenen telif haklarına uyulması - CC Lisansı Kısmi EriĢim

(Partial Access – PA)

Turuncu

Belirlenen zaman ve yerde, arĢivindeki seçilmiĢ makalelere tam metin, ücretsiz eriĢim

Belirlenen telif haklarına uyulması - CC Lisansı Sınırlı EriĢim

(Restricted Access – RA)

Kırmızı

Herhangi bir zaman ve yerde, arĢivindeki tüm makalelere tam metin, ücretli eriĢim

Telif haklarına uyulması Tablo 2: Elektronik Ortamda Yer Alan Dergilerin Sınıflandırılması

Kaynak: The Spectrum..., 2006

Kaufman-Wills Group (2005) tarafından yapılan bir çalıĢmada açık eriĢim dergilerinin ekonomik modelleri araĢtırılmıĢtır. Açık eriĢim dergilerinin, yüksek maliyetli ticari dergilerin karĢısına ödemesiz, yazar öder, sponsor/kurum öder olarak formüle edilen ekonomik modeller ile yayın hayatlarına baĢladıkları ifade edilebilir. Ödemesiz modelde, bir üniversite/bilimsel kurumun iç yapılanmasında bir bölüm, üniversite/kurumdan aldığı izin ve haklar doğrultusunda üniversite/kurum sunucularını kullanarak kendisine ait bir açık eriĢim dergisini yayınlamaktadır. Yazar öder modelinde, ticari bir yayıncının sunucusunda, bir yazarın makalesinin ücretsiz ve elektronik olarak eriĢilebilirliği sağlanmakta, yazar tarafından, yayınlanan makale baĢına ücret ödenmektedir. Ancak söz konusu ücret genellikle yazarın cebinden çıkmamakta, dolaylı olarak yazarın bağlı olduğu kurum veya sponsor bir

kuruluĢtan alınmaktadır. Mevcut açık eriĢim dergilerinin yaklaĢık yarısının (%47) yazar öder modelini uyguladığı ifade edilmiĢtir (Suber, 2007).

Sponsor/kurum öder modelinde ise yazar öder modelinden farklı olarak yazarın bağlı olduğu kurum veya sponsor bir kuruluĢtan belirlenen bir üyelik ücreti alınmakta, yazardan herhangi bir ücret talep edilmemektedir. Biomed Central (www.biomedcentral.com) yazar öder modeli, Ġnternet Scientific Publication (www.ispub.com) sponsor öder modeli için örnektir (Swan ve Brown, 2004). Suber (2007), yazar ücretinin ödenmediği durumlarda bazen maliyetin hangi yol ile karĢılandığı konusunda net bir bilgi olmadığına dikkat çekmekte ve bu tip uygulamaları ücretsiz (no-fee) olarak tanımlamaktadır. Ayrıca ücretli üyelik ile kullanıma açık olmalarına karĢılık (sponsor/kurum öder), yazar tarafından bedeli ödendiği takdirde makaleleri açık eriĢime sunan iĢletme modeli de bulunabilmektedir. Bu tip uygulamalar ise seçimli (melez – hybrid) dergi yayıncılığı olarak isimlendirilmektedir. Örneğin Oxford University Press'de seçimli dergi yayıncısı olup, Oxford Open olarak Temmuz 2007 itibariyle, 47 dergi yayımlamaktadır (Oxford Open, 2007).

Açık eriĢim dergilerinin etki faktörü, sınırlı eriĢimli ticari dergilere göre daha kısa sürede artıĢ göstermiĢtir (Kling, 2004:598-600). Örneğin Elsevier‟in Tetrahedron dergisine alternatif olarak çıkartılan, Tetrahedron‟un yaklaĢık dörtte biri fiyatında olan Organic Letters kısa bir süre içinde etki faktöründe Tetrahedron dergisinin önüne geçmiĢtir (Harnad, 2003: 377). Yapılan bir araĢtırmada ise, 1992-2003 yılları arasında açık eriĢim dergilerinde yayınlanan açık eriĢim makalelerine atıf oranının, olmayanlara (sınırlı eriĢim) oranla, daha fazla olduğu bilimsel verilerle her disiplin için ortaya konulmuĢtur (Haijem ve diğerleri, 2005). Açık ve sınırlı eriĢimde olan makalelerin atıf oranlarının karĢılaĢtırılması bilim dallarına göre ġekil 6‟da, yıllara göre ġekil 7‟de yer almaktadır. Tablolar incelendiğinde açık eriĢim

makalelerin sınırlı eriĢimli makalelere göre büyük üstünlüğü (en az %73) dikkat çekmektedir.

Şekil 6: Sınırlı/Açık Erişim Makalelerinin Bilim Dallarına Göre Atıf Oranları

Kaynak: Haijem ve diğerleri, 2004

Şekil 7: Sınırlı/Açık Erişim Makalelerinin Yıllara Göre Atıf Oranları

Swan ve Brown (2005) tarafından hazırlanan bir raporda bilimsel makalelere, açık eriĢim dergileri ya da elektronik açık arĢivler aracılığıyla eriĢilebileceği ve değiĢik amaçlarla kullanılabileceği ifade edilmiĢtir. Raporda, yazarların büyük çoğunluğunun (%90) açık eriĢimin kendileri için bir avantaj olduğunu, yarısından fazlasının (%55) ise yayınlarını açık eriĢim dergilerde yayımlamayı tercih ettiklerini belirtmiĢlerdir. Swan ve Brown, makalesini bir kez açık eriĢim dergilerinde yayınlatmıĢ olan yazarların %71 oranında bu uygulamaya devam edeceklerini ifade etmiĢlerdir. Ancak aynı yazarların kalite kontrolü, kariyeri destekleme, telif hakları ve bilim kurumlarının yayıncılık etkinliklerine zarar verme kaygılarını da taĢıdıklarını ortaya koymuĢlardır.

J-Gate elektronik dergiler rehberinde¹⁶ 2006 yılından itibaren açık eriĢimli dergiler yer almaktadır. Bu rehberde, Mart 2008 itibariyle 4.380 (toplam e-dergilerin %26‟sı) açık eriĢim dergisinde 1.774.525 makaleye eriĢim olanağı sağlanmakta (www.openj-gate.com) ve kapsam itibariyle dünyanın en büyük açık eriĢim rehberini oluĢturmaktadır (J-GATE, 2008). Farklı bir örneği ise Açık Toplum Enstitüsünün desteği ile Lund Üniversitesi kütüphaneleri tarafından yayımlanan Açık EriĢim ArĢivleri Rehberi (The Directory of Open Access Journals – DOAJ) oluĢturmaktadır. 2008 Mart ayı itibariyle 3.333 açık eriĢim dergisi (179.524 makale) (www.doaj.org) bulunmakta, 1.120 dergide yer alan makaleler tam metin (full text) taranabilmektedir (DOAJ, 2008) Ulrich Süreli Yayın Rehberi‟nde ise Ocak 2008 itibariyle yaklaĢık 1.120 açık eriĢimli dergi listelenmektedir (UlrichsWeb.com, 2008).

16