Bilimsel Elektronik Dergiler

Elektronik yayıncılık; belgeleri, elektronik ortamlar ve/ya da ağlar aracılığıyla eriĢilebilir hale getirmek olarak tanımlanmaktadır (Tonta, 1997a). Elektronik yayıncılık kapsamında yer alan bilimsel elektronik dergiler basılı yayınların birçok özelliğini taĢıyabilmenin ötesinde elektronik ortam ve/veya ağlar aracılığıyla mekân ve zamandan bağımsızlığı, eriĢim ve dağıtımda hızı, paketleme ve sunumda değiĢimi sağlayabilmiĢtir. Bilgisayar ve iletiĢim teknolojilerindeki geliĢmeler, özellikle Ġnternetin keĢfi elektronik yayıncılığın baĢlamasını sağlamıĢtır. Özellikle Web ortamında hizmete sunulan teknolojiler ile basılı ortamdan çok farklı olarak ses, görüntü ve çoklu ortam özelliklerini kapsayan bilimsel eserler paketlenerek bilim topluluğuna sunulmuĢtur.9 GeliĢmiĢ tarama yetenekleri ile istenilen yer ve zamanda, arzu edilen yayına eriĢim sağlanmaya baĢlamıĢtır Gutenberg‟in matbaayı icadından sonra yayıncılık alanında en büyük devrim olarak kabul edilebilecek Web ortamı yayıncılık hayatını derinden etkileyebilmiĢtir (Tonta, 1997a; Tonta, 2000; Küçük 2004).

Dergilerin elektronik ortamda yayımı paralel yayıncılık süreci ile baĢlamıĢtır. Bilimsel dergilerin hem basılı hem de elektronik kopyalarının birlikte yayımlanması anlamına gelen paralel yayıncılık ilk olarak 1983'te Amerikan Kimya Kurumu (American Chemical Society - ACS) tarafından uygulanmıĢtır. ACS, yayımladığı dergilerin tam metinlerini Bibliyografik EriĢim Hizmeti (Bibliographic Retrieval Services - BRS) aracılığıyla Ġnternet üzerinden yayımlamıĢtır. (Tonta 1997a: 306; Schauder, 1994: 77-78). 1989 yılında, biliĢsel bilim (cognitive science) üzerine çalıĢmaları olan Macar asıllı Dr. Harnad tarafından Amerikan Psikoloji Derneği desteğiyle, Psycoloquy isimli

9

Bilimsel eserin hakem denetimine kabul edildiği baĢlangıç hali (ön bası – pre print) olarak tanımlanmakta, süreç sonunda aldığı hali ise (son bası – post print) olarak ifade edilmektedir Elektronik bası (e print) ise, bir yazarın hakem denetimine kabul edilmiĢ eserine herhangi bir zaman diliminde (farklı ya da orijinal sürüm) Web ortamı üzerinden eriĢimin sağlanabilmesi olarak öngörülmektedir. (Chan ve diğerleri, 2004).

hakemli dergi, basılı kopyası olmaksızın Web üzerinde yayınlanmaya baĢlamıĢtır. Tıp alanındaki ilk elektronik dergi olan The Online Journal of Current Clinical Trials 1992 yılında yayın hayatına baĢlarken, ARL tarafından yayımlanan Directory of Electronic Journals, Newsletters and Academic Discussion Lists adlı yayının ilk basımında (1993) yaklaĢık 27 elektronik dergi listelenmiĢtir. The Online Journal of Knowledge Synthesis for Nursing isimli bilimsel elektronik dergi ise Web of Science‟de (ISI-Thomson) Eylül 1994‟den itibaren düzenli olarak dizinlenmeye baĢlamıĢtır (Karamouzis, 1999).

Bilimsel elektronik dergilerin basılı ortama göre daha kolay ve az bir maliyetle yayımlanması, ticari yayıncıların yanı sıra üniversiteler, kamu ve özel kurum ve kuruluĢların da elektronik yayıncı olmalarını sağlamıĢtır. Amerikan Matematik Kurumu (American Mathematical Society -AMS), Amerikan Fizik Kurumu (American Physical Society - APS), Elektrik ve Elektronik Mühendisleri Kurumu (Institute of Electrical and Electronics Engineers, Inc - IEEE), Endüstriyel ve Uygulamalı Matematik Kurumu (Society for Industrial and Applied Mathematics - SIAM) gibi bilimsel kuruluĢlar dergilerini Web üzerinden sunmaya baĢlamıĢlardır (Odlyzko 1999).10

Paralel/elektronik dergi sayısı ve yayıncısının hızla artıĢ göstermesi, büyük ticari yayıncıların hoĢnutsuzluğuna yol açmıĢ, kâr paylarını artıracak Ģekilde yeni yöntemler geliĢtirmiĢlerdir. Büyük yayıncılar, aynı makalenin birden fazla dergide yayımlanamayacağını dikkate alarak, etki faktörü yüksek olan dergileri satın alarak, yayınladıkları basılı dergilerini kısmen ya da tamamıyla, elektronik ortamda belirledikleri tek bir fiyat üstünden pazarlayarak ya da elektronik dergi ile basılı kopyasının birlikte alınmasını zorunlu hale getirerek, rekabeti ortadan kaldırmaya yönelmiĢlerdir. Bunun doğal sonucu olarak

10

Yayıncılar dergilerinin yeni sayılarını elektronik ortamda yayımlarken, basılı ortamda bulunan önceki sayılarını da dikkate alarak geçmiĢe dönük dergi koleksiyonlarını da sayısallaĢtırmaya baĢlamıĢlardır.

kütüphaneler ve bilgi merkezleri gereksinimleri dıĢındaki dergilere zorunlu olarak ödeme yapma durumunda kalmıĢlardır.

Amerikan AraĢtırma Kütüphaneleri Birliği (ARL) tarafından 2006 yılında yayınlanan istatistiklerinde 1986-2004 arasında dergi birim fiyatlarında %167 artıĢ görülmektedir. Örneğin bilimsel, teknik ve tıp yayıncısı Elseiver tarafından çıkarılan Tetrahedron Letters isimli bilimsel dergi 1974‟de 200 dolar, 1997‟de 7.176 dolar (36 kat), 2004‟de 12.845 dolar (64 kat), 2008‟de 13,487 dolar (68 kat) olarak fiyatlandırılmıĢtır. ARL kütüphanelerinde 1986-2004 arasında ödenen abonelik/lisans ücretleri %273 oranında artmıĢ, %142 daha fazla bütçe ile ortalama %6 daha az dergiye abone olunabilmiĢtir (ġekil 4) (White ve Creaser, 2004; ARL, 2006; Tonta, 2007).

Şekil 4: Yayın (Monografi ve Dergi) Fiyatlarındaki Artışlar

Yine, Ġngiltere‟de 1997 yılında yıllık enflasyon oranı %2,7 olmasına rağmen dergi fiyatı artıĢları %10‟u bulmuĢ,11

kütüphanelerin öğrenci baĢına harcamaları 2000 yılında 1991‟e oranla %19 artmasına rağmen, öğrenci baĢına basılı dergi abonelikleri %18 azalmıĢtır. (SPARC, 2008). SPARC (2008) tarafından yapılan bir incelemede ise yılda yaklaĢık 2,5 milyon bilimsel makalenin yayınlandığı, her yıl makale sayısının %3 artıĢ gösterdiği, bilimsel, teknik ve tıp yayıncılık pazarı yıllık hacminin 11 milyar dolar olarak gerçekleĢtiği, yayıncılık pazarının büyük bölümüne yaklaĢık 200 yayıncının hâkim olduğu ve yayıncıların kar paylarının %20-40 arasında gerçekleĢtiği saptanmıĢtır.

Kütüphane ve bilgi merkezlerinin bütçelerinin zaman içerisinde yetersiz kalması, bilimsel iletiĢimde sorunlu bir dönemin baĢlamasını beraberinde getirmiĢtir. Dergi Krizi (Serial Crisis) olarak isimlendirilen dönemde, üniversite ve araĢtırma kuruluĢlarının kütüphaneleri bütçelerinden daha fazla pay ayırmalarına rağmen ters orantılı bir Ģekilde daha az sayıda bilimsel dergiye abonelik sağlayabilmiĢlerdir. Etki faktörü yüksek bilimsel dergilerdeki fiyat artıĢları ve eriĢim engelleri, bilimsel bilginin yaygınlaĢmasını, bilim insanları tarafından takip edilmesini ve kütüphanelerin koleksiyon geliĢtirmesini zorlaĢtırmıĢtır (Meyer, 1997; Dilek Kayaoğlu, 2004; Tonta, 2006) .

Amerikan AraĢtırma Kütüphaneleri Birliği‟nce (Association of Research Libraries - ARL) 1988 yılında kurulan Bilimsel Yayıncılık ve Akademik Kaynaklar Birliği (The Scholarly Publishing and Academic Resources Coalition - SPARC), mevcut bilimsel iletiĢimin ekonomik olmadığı ve iĢlerliğini kaybettiği gerekçesiyle düĢük fiyatlı yüksek kaliteli dergiler üretmeye baĢlamıĢ, zaman içerisinde önemli geliĢmeler kaydetmiĢtir. SPARC‟ın hedefleri arasında, kâr amacı güdülmeyen bir ortamda bilimsel yayınların

11

2007 yılı itibariyle bilimsel dergi fiyatlarındaki artıĢ, eskisi kadar olmasa da ortalama olarak yıllık %5 dolaylarında bir artıĢla enflasyon artıĢlarının üzerinde seyretmiĢtir.

paylaĢılmasını sağlamak ve bu uygulamaları geniĢ alanlara yaymak, kütüphaneciler, üniversite yöneticileri ve bilim adamlarıyla birlikte bilimsel bilgiye eriĢimde yeni modeller yaratmak, üniversiteleri ve araĢtırma kuruluĢlarını bu konuda bilinçlendirmek, yüksek fiyatlı bilim, teknik ve tıp dergilerine karĢı, düĢük fiyatlı yüksek kaliteli rakip dergilerin ortaya çıkıĢına yardımcı olmak (seçenek); yeni iĢletme modelleri ortaya atan giriĢimleri desteklemek (yenilik -innovasyon) ve farklı bilimsel topluluklara hitap eden portalların (bilimsel topluluklar) desteklenmesini sağlamak yer almaktadır. SPARC, Temmuz 2007 itibariyle 3 farklı yapılanmada yer alan 334 üyesi ile yüksek fiyatlı bilim, teknik ve tıp dergilerine karĢı, düĢük fiyatlı yüksek kaliteli rakip dergilerin ortaya çıkıĢına yardımcı olmak, yeni iĢletme modelleri ortaya atan giriĢimleri desteklemek ve farklı bilimsel topluluklara hitap eden portalların desteklenmesini sağlamak üzerinde çalıĢmalarını sürdürmektedir (SPARC, 2007; SPARC EUROPA, 2007; SPARC JAPAN, 2007).

Kütüphane ve bilgi merkezleri, gelecekte ihtiyaç duyulur düĢüncesi üzerine kurulu derme geliĢtirme politikalarından vazgeçerek ihtiyaç duyulduğunda bilgi kaynağına eriĢim sağlanması (istenilen yerde istenilen formatta), birden fazla kütüphane ve bilgi merkezinin bilgi kaynak ve belgelerine ortak olarak kullanım izni (lisans) satın alması gibi yeni politika ve model arayıĢlarını baĢlatmıĢlardır. Konsorsiyumların geliĢmesi ivme kazanmıĢ, birçok kütüphanenin konsorsiyumlar içerisinde yayıncılara karĢı pazarlık güçleri kuvvetlenmiĢ, daha fazla bilimsel yayına eriĢim sağlanabilmiĢtir. (Tonta, 1999a; Dilek Kayaoğlu, 2004).

Bilimsel elektronik/paralel dergiler, Web ortamında uluslararası rehberlerde listelenebilmektedir. Örneğin, Hindistanlı giriĢimciler tarafından Informatics desteğinde 2001 yılında yapılandırılan J-Gate elektronik dergiler rehberinde Mart 2008 itibariyle 4.380 adedi açık eriĢimli olmak üzere yaklaĢık 16.970 dergi, Ulrich Süreli Yayın Rehberi‟nde ise Ocak 2008 itibariyle yaklaĢık 1.120

adedi açık eriĢimli olmak üzere yaklaĢık 7 bin dergi listelenmektedir (ġekil 5) (J-Gate, 2008; UlrichsWeb.com, 2008).

Şekil 5: Bilimsel Elektronik/Paralel Dergiler

Kaynak: Ulrich Rehberi, 2008