ABA’nın (2001) ayrımına göre iki temel ombudsman tipi vardır. Bunlar klasik ve organizasyonel (örgütsel) ombudsmanlardır. Buna göre klasik ombudsman, kanun ile oluşturulmuştur. Yasama organı tarafından atanmıştır. Kamu kurumlarının
faaliyetlerine yönelik şikayetleri kabul etmektedir. Nötr bir şekilde dizayn edilmiştir. Genellikle mahkemeye çağırma yeteneği vardır ve resmi soruşturma yürütmektedir.
Organizasyonel (örgütsel) ombudsmanlar ise genel olarak kanun ile oluşturulmazlar. Yasama organı tarafından atanmamaktadırlar. Genellikle kurum içi eleman olarak hizmet vermektedirler. Bazen kurum dışına da hizmet verebilmektedir. Problem ve şikayetleri gayri resmi bir şekilde ele almaktadır. Nötr bir şekilde dizayn edilmiştir. Gayri resmi incelemeler yapmakta, fakat soruşturma yapmamaktadır (ABA, 2004, 6).
ABA’nın 2004 yılında yayınlamış olduğu ombudsmanlık ofislerinin çalışma ve kurulma standartları belgesinde ise ombudsmanları dörde ayırmıştır. Bunlar yasama, yürütme, organizasyon ve savunma ombudsmanıdır. Ombudsmanlık kurumunun daha iyi anlaşılabilmesi adına dörtlü ayrımın dikkate alınması yerinde olacaktır.
4.5.1. Yasama Ombudsmanı
Yasama ombudsmanı yasama organı tarafından kurulan ve devletin bir kurumu ya da çalışanın bir eylem ya da yanlışına yönelik halktan gelen şikayeti alan kişidir. Yasama ombudsmanı yasama organı ya da yasama organının bilgisinde yürütme organı tarafından atanmaktadır (ABA, 2004: 7).
ABA (2004) yasama ombudsmanının, ombudsmanda olması gereken niteliklere ek olarak şu nitelikleri taşıması gerektiğini belirtmektedir:
Yasama organı ya da yasama organının bilgisi dahilinde yürütme organı tarafından atanmalıdır.
Ombudsmanlık ofisi, soruşturma talimatları çerçevesinde bağımsız ve tarafsız soruşturma yapma yetkisine sahip olmalıdır.
Ombudsmanlık ofisinin soruşturması dahilinde tanıklık ve soruşturma delillerine göre celp kağıdı yayımlama yetkisi olmalıdır.
4.5.2. Yürütme Ombudsmanı
Yürütme ombudsmanı hem kamu hem de özel sektör içerisinde varlığını sürdürebilir. Gerek halktan gerekse dahili birimlerden tüzel kişilik, tüzel kişilik çalışanları ve işçileri hakkında gelen şikayetleri kabul etmektedir. Yürütme ombudsmanı, tüzel bir kişiliğin hesap verebilirliğini sağlayabildiği gibi kamu görevlileri ile birlikte çalışıp bir programın performansının artırılmasını da sağlayabilir. Ombudsman ofisinde olması gereken genel niteliklerine ek olarak yürütme ombudsmanının şu özelliklere sahip olması gerekmektedir (ABA, 2004: 7):
Ombudsman ofisinin soruşturma ve araştırma yapmaya yetkisi olmalıdır. Bu soruşturma ve araştırmaların sonucunda elde edilen bulguların rapor halinde yayımlayabilmelidir.
Eğer kamuda yerleşik ise birden fazla kamu kurumu üzerinde soruşturma yapmamalıdır. Fakat birden fazla kurumun ilgili olduğu bir konu üzerinde soruşturma yaparken bu durum geçerli değildir.
4.5.3. Organizasyon Ombudsmanı
Örgütsel ombudsmanlık tüzel kişiliklerde ortaya çıkan sorunların makul ve adil bir şekilde çözülmesine olanak tanımaktadır. Diğer standartlara ek olarak örgütsel ombudsman şu özellikleri taşımalıdır (ABA, 2004: 8):
Örgütsel ombudsman gelen talepleri tüzükte belirtildiği gibi gayri resmi şekilde işlevini yerine getirmeli ve şikayeti üstlenmelidir.
Ombudsmanlık ofisinin daha önceden belirlenen soruşturma usulleri çerçevesinde tarafsız ve bağımsız soruşturma yapmaya yetkili olmalıdır.
Soruşturmalar ile ilgili raporlar yayınlayabilmelidir.
4.5.4. Savunma Ombudsmanı
Savunma ombudsmanı tüzükte belirlenmiş olan bir topluluk adına bir avukat gibi hizmet vermektedir. Genel standartlara ek olarak savunma ombudsmanında olması gereken nitelikler şu şekilde sıralanmaktadır (ABA, 2004: 8):
Avukatlığın doğası ve rolü ile ilgili temel bir anlayışının olması gerekmektedir.
Hitap ettiği halkın üyelerine destek olmalı, bilgi ve tavsiye vermelidir. Şikayetçinin iddialarını objektif bir şekilde değerlendirmeli ve gerçekler iddiaları desteklediğinde değişiklik ya da çözüm için savunma yapmalıdır.
Tüzel kişilik, kamu kurumu ya da tüzük tarafından tanımlanan diğer organizasyonlar tarafından oluşturulan ya da uygulanan politikalar çerçevesinde temsil edilen topluluğun çıkarlarına vekalet etmelidir (temsil etmelidir).
Gerektiği durumlarda yürütme, yargı ya da yasama formunda bir faaliyeti başlatmaya yetkili olmalıdır.
4.5.5. Kamu Kurumlarının Görevlerine Göre Ombudsmanlık Türleri Andersen ve Hill (1991) ombudsmanlık kurumlarının faaliyet gösterdiği kamu kurumlarını fonksiyonlarına göre üçe ayırmaktadır. Bunlar, müşteri hizmetleri kurumları, müşteri işlemlerine yönelik kurumları ve düzenleyici ve kaynak yönetici kurumlardır. Yazarlar müşteri hizmetleri kurumlarına örnek olarak barınma ve istihdam konularında faaliyet gösteren kamu kurumlarını örnek gösterirken ikinci tip kurumlara lisanslama, vergileme, gümrük ve göçmenlik konularında uzman kurumları örnek vermektedirler. Düzenleyici ve kaynak yönetimi konularında faaliyet gösteren kurumlar ise çevre, kaynak ve arazi kullanımı kurumlarıdır.
Müşteri hizmetlerine yönelik ombudsmana örnek olarak ordu bünyesinde bulunan Ordu Materyal Komutanlığı içerisinde kurulan ombudsman örnek verilmektedir. Bu ombudsman komutanın kapsamlı tedarik fonksiyonu ile ilgili
şikayetleri soruşturmak amacı ile 1984 yılında kurulmuştur. Bu kurum daha sonra ordu içerisinde kurulan diğer altı ombudsmanın kurulmasında öncülük etmiştir. Bu ombudsman resmi şikayetlerin yanında ihbarları da soruşturmaya yetkisi bulunmaktadır.
Vergi mükellefi ombudsmanı ise ikinci grup ombudsmanlık ofislerine örnek verilebilir. Bu grup ombudsmanlara kamu kurumları ile yaşanan anlaşmazlıkları çözmek amacı ile kurulmuş ombudsman ofisleri örnek verilmektedir. 1980 yılında kurulan ombudsmanlık ofisi şubeleri ile birlikte vatandaşın vergi ödemelerinde yaşadığı ve normal kanallardan çözemediği sorunları ve şikayetleri değerlendirmek için kullanılmaktadır. Böylece uygulama ile ilgili sistematik sorunlar çözülmeye çalışılmaktadır. Bu ombudsmanlık kurumunda kayıp ya da geç geri ödeme, hatalı faturalamalar, sosyal güvenlik numarası karışıklıkları, mükellef hataları ve benzeri durumlarda faaliyet göstermektedir.