Bordür
(Foto. Ayşegül Abalı Arşivi)
Yazı haricindeki motifler doğadan stilize edilmiş soyut şekillerdir ve bunların kurgusunda simetri hâkimiyeti vardır. İhlâs suresinin başındaki kartuş deseni yan yana 6 karoya yayılır. Genişliği 120 cm, yüksekliği ise kuşak yazısı ile aynı yükseklikte olup bordürlerle beraber 115 cm’dir51 (Foto. 82). Diğer kartuş deseni ise
İhlâs suresinin sonunda yer alır. Yan yana dört karoya yayılan desenin genişliği 80 cm olup, yüksekliği diğer kompozisyon ile aynı ölçüdedir52 (Foto. 83). Kuşak yazısı
tasarımında etken unsur harfler olduğundan ve diğer motifler işlevsel görev üstlendiklerinden daha geri planda kalmaktadırlar. Yazı kuşağının dış kenarları bordürlüdür. Alttan ve üstten yaklaşık 3,5 cm yüksekliğinde boncuk mavisi filetolarla çevrilen yazıda bu filetolardan sonra 8,5 cm yüksekliğinde “dendanlı” dış bordür deseni bulunur (Foto. 84). Lacivert ve İznik kırmızısının kullanıldığı bordür deseni yaklaşık 1,5 cm yüksekliğinde İznik kırmızısı fileto ile son bulur. Kırmızı fileto sonrası yaklaşık 1 cm yüksekliğinde boş bırakılan alanda beyaz zemin
51 Elif Tuğçe Sümengen, Piyale Paşa Camii Çinileri, FSMVÜ LEE GTS ASD, Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2019, s. 64.
52 Elif Tuğçe Sümengen, Piyale Paşa Camii Çinileri, FSMVÜ LEE GTS ASD, Yayımlanmamış
151
görülür.53 Yazı zemini ile bordürün iç kısmı arasında kalan düz renkli turkuaz bölge,
bir cetvel gibi hem üstte hem de altta yatay olarak uzanmaktadır. Bu durağan haliyle yazı zeminini bordürden, bordürü de zeminden yalıtarak toparlamakta ve görünürlüklerine katkı sağlamaktadır.
5.1.2.4. Kuşak Yazısında Renk
Renk Açısından yazı kuşağı tasarımına hâkim olan kobalt; hem ana renk hem de kromatik renk grubuna girmektedir. Beyaz, siyah ve grinin sonsuz tonları ise
akromatik (renksiz) grupta yer alırlar. Zıt, açık ve koyu renkler, renk düzenlemesine
canlılık ve açıklık verirler. Maviler sakinleştirici etkiler taşır; kan basıncı ve hareketlilik oranını normal düzeylere indirir (Öztuna, 2008: 120). Bu anlamda baktığımızda yazı kuşağının söz konusu cami içerisinde sakinleştirici ve huzur verici bir etkisinin olduğunu söylemek mümkündür. Son derece hareketli olan yazıların zemininde lacivert rengin kullanılmış olması, bu hareketliliği en güzel şekilde dengelemekte ve uzaktan dahi olsa okunur kılmakta; insan ruhunda da dürüstlük ve sadakat hissiyatları oluşturmaktadır.
Yazının hem üst hem de alt bölümünde yatay bir şekilde uzanan bordür bölümünde tekrar eden motiflerde kobaltın yanı sıra kırmızı renk de yer almaktadır. Beyaz bırakılan bazı bölümler bordür desenini daha belirgin kılarken, nefes almasını da sağlamaktadır.
Kuşak yazısının bazı bölümlerinde yer alan yaprak, çiçek ve rumî motiflerinde ise turkuaz, kırmızı, yeşil ve kobalt renkler kullanılmıştır. Zemini ve bordürü çevreleyen yatay turkuaz cetvel bu bölümlerde eğri çizgiler oluşturarak söz konusu desenleri bordür ve kobalt yazı zemininden yalıtmıştır. Motiflerin yer aldığı zeminin beyaz bırakılması, kobalt yazı zemininden ayrışmasını ve şekillerin daha görünür olmasını sağlamıştır.
5.1.2.5. Kuşak Yazısında Mekân
Tasarımında kullanılan mekân açısından çini kuşak yazısının iki boyutlu düzleme sahip bir tasarım olduğunu söyleyebiliriz. İki boyutlu mekân; resim, çizim
53 Elif Tuğçe Sümengen, Piyale Paşa Camii Çinileri, FSMVÜ LEE GTS ASD, Yayımlanmamış
152
ya da baskı gibi düz yüzey üzerindeki mekânlardır. Bu tür mekânın, sadece yüksekliği ve genişliği vardır, gerçek bir derinliği yoktur. Derinlik yanılsaması, perspektif kullanılarak yaratılabilir. Üç boyutlu mekân yanılsamalarını yaratmak için en önemli araçlar; üst üste bindirme, büyüklüğü ve konumu değiştirme (objelerin konumu), çizgisel perspektifi, renk ve ton değerini kullanmaktır (Öztuna, 2008: 145- 146). Yazı kuşağı tasarımında derinlik, renk ve ton değeri kullanılarak kısmen sağlanmıştır. Fırça darbeleriyle oluşan dalgalı kobalt zemin ve zemin üzerindeki şekillerin kontrast ton değerleriyle ifade edilmesinin, bu etkiyi kısmen de olsa sağladığını söyleyebiliriz.
5.1.2.6. Kuşak Yazısında Ton Değeri
Ton Değeri Açısından baktığımızda sanat/tasarım terminolojisinde yüzeylerin göreceli açıklık ve koyuluğuyla ilgili kavramlarla karşılaşırız. Ton değeri kavramı objeleri, şekilleri ve mekânı tanımlamak için kullanılır. Caminin kuşak yazısı; lacivert zemin üzerine celî sülüs tarzındaki tasarımıyla dengeli bir şekilde düzenlenmiştir. Görsel algıda, böyle bir kompozisyonda izleyicinin gözleri beyaz yani parlak alana yönelir. Ton değeri açısından değerlendirecek olursak; yazı ile zemin arasındaki ton değerindeki zıtlık ne kadar güçlüyse, yazı o kadar çok görsel ağırlığa sahip olur. Laciverte beyaz renk bu anlamda ton değerinde yüksek oranda zıtlık yaratarak kuşak yazısını görsel anlamda güçlendirmiştir. Bu durum aynı zamanda yazı düzenini öne çıkararak, diğer anlamda vurgulayarak, kendi kompozisyonu içerisinde yazıyı odak noktası haline getirmiştir.
5.1.2.7. Kuşak Yazısında Doku
Tasarım öğelerinden doku, eserin yüzeyiyle ilgili olup; önce dokunma duyusuyla, aşina olduktan sonra da görme duyusuyla algılayabildiğimiz bir kavram olduğunu belirtmiştik. Doku Açısından; Piyale Paşa Camii yazı kuşağının sert, parlak ve pürüzsüz dokulu bir yüzeye sahip olduğunu söyleyebiliriz. Parlak dokusu ışığı eşit bir şekilde yansıtarak görüşümüzü netleştirmekte ve okunabilirliğini maksimum düzeye çıkarmaktadır. Sert dokusunun verdiği dinamizmle izleyeni aktif tutarken, kapladığı alan anlamında da derinlik algısı oluşturmaktadır.
153
Dokunma ve görme duyusu aracılığıyla görülebilen yüzeylerdeki dokular
gerçek dokular olup; üç boyutlu ve iki boyutlu sanatta sıkça kullanılır (Heykel
yüzeyi, kâğıt yüzeyi gibi). Piyale Paşa Camii çini kuşak yazısının yüzeyi de gerçek dokuya sahip bir tasarım olarak karşımıza çıkmaktadır.
5.1.2.8. Kuşak Yazısında Yüzey
Piyale Paşa Camii kuşak yazısına tasarım genelinden baktığımızda yüzey, üzerinde iki boyutlu çalışmaya olanak veren alan olarak karşımıza çıkmaktadır. Yüzey, örneğimizdeki gibi düzlemsel nitelikte olabileceği gibi, eğrisel de olabilir. Gerek iki boyutlu gerekse de üç boyutlu tasarımlarda dokularla yaratılan farklı yüzeyler de bulunmaktadır. Fakat örneğimizdeki kuşak yazısı yüzeyi böyle bir özellik taşımamaktadır. Sadece yazı tasarımının bazı bölümlerde caminin mimarî özellikleri gereği girintili çıkıntılı yüzeyler oluşturduğu görülmektedir (Foto 85-86).