154 5.1.3. Piyale Paşa Camii Çini Kuşak Yazısının Tasarım İlkeleri Açısından
Analizi
5.1.3.1. Kuşak Yazısında Görsel Uyum (Birlik, Bütünlük)
Piyale Paşa Camii kuşak yazısı tasarımında egemen unsur olan harfler şekil uyumu olarak kendini gösterirken, bordürler ve yazı başlangıç-bitiş noktalarını vurgulamak amacıyla kurgulanan bitkisel motifler ve rumîler, yazı öğesinden farklı tasarımlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Kompozisyonda çok yer kaplamadıkları için ilk etapta dikkati çekmeyen yazı dışındaki bu unsurların tasarımla ahenkli bir bütünlük kurması için renk uyumundan faydalanıldığı görülür. Kobalt ve turkuaz renkler uyumun sağlanmasında güzel bir geçiş oluştururken, desenlerdeki yeşil ve kırmızı renkler de bütünü olumsuz etkilemeyen halleriyle bu bölgelere canlılık katmaktadırlar.
Hat sanatımızın güzel bir örneği olan kuşak yazısındaki ölçüler, harfler, renkler, dokular ve parçalar arasındaki aralık, çalışmaya bir düzen duygusu katacak şekilde tasarlanmıştır. İncelediğimiz yazı düzeni celî sülüs tarzındaki yorumuyla bu anlamda uyumlu bir çalışma olarak öne çıkmaktadır. Gestalt psikologlarının 20. yy. başlarında insan algısını incelerken ileri sürdükleri bir görsel algılama ilkesinde de olduğu gibi zihnimiz, görsel etkinin bütününü görmeye koşullanmış olduğundan sağdan sola doğru tasarımı gözlemlediğinde (yön uyumu) âyet ifadeleriyle karşılaşırız. Dizilimde harflerin kurduğu armoni (ölçü uyumu), biçim farklılıkları, ölçü, yön, renk kontrastlığı gibi unsurlar da bütünlük algısına hizmet ederler. Tasarımda hat olarak, sadece celî sülüs yazı tarzının kullanılmasıyla hem üslûp uygunluğu hem de işlevsel uygunluğun sağlandığı görülür. Parçalar arasındaki uyum ve ilişki bizi görsel birliğe ulaştırırken, tasarımda konuyla ilgisi olmayan unsurlara yer verilmeyişi, izleyiciyi tasarıma odaklamaktadır.
Görsel birlikte önemli olan, bütünün parçalar üzerindeki egemenliğidir. Tasarımcılar ve sanatçılar görsel birliği yaratmak amacıyla; Uyum, Yalınlık, Tekrar,
Yakınlık, Süreklilik gibi teknikleri kullanırlar. Bu açıdan bakıldığında gerek harflerde
gerekse de bordür ve motiflerde yalınlık esas alınmış, pozitif-negatif alan kullanımı tasarımı birliğe taşıyacak şekilde kurgulanmıştır. Benzer olmayan parçalar grubu (çiçek ve rumî motifli kartuş kompozisyonları), negatif mekânla çevrelenmiş ve daha
155
güçlü bir birlik duygusu üretilmiştir. Yazının akışındaki süreklilik de (ritim uyumu) farklı harfleri birbirine bağlayan bir unsur olarak kullanılmıştır. Bu bütünlük sayesinde de âyetlerle verilmek istenen mesajlar güçlü bir şekilde ortaya konmuştur. Tasarımın kenarlarında verilen boşluk ve kenar süsleri yani bordür ve cetvel unsurları yalıtan ve toparlayan halleriyle bütünlük sağlamada etkili diğer unsurlar arasındadır. Aynı bordür şekillerinin mihrabın muhtelif yerlerinde kullanılması da kuşak yazısı ile mihrap arasındaki uyumu sağlamaktadır.
5.1.3.2. Kuşak Yazısında Çeşitlilik
Çeşitliliğin farklılık ve zıtlıkla ilgili bir tasarım ilkesi olduğundan bahsetmiştik. Kuşak yazısı tasarımında kullanılan en etkili çeşitlilik renk kontrastlığıdır. Bu renk zıtlığı tasarımlarda sık kullanılan bir vurgulama yöntemidir. Bunun dışında âyetlerin başlangıç-bitiş yerlerinde yer alan ve farklı âyetler ile diğer ifadelerin kolay algılanmasını sağlayan motif ve çerçeve yapıları da diğer çeşitlilik unsurlarıdır. Bunlar, tasarımda çok yer kaplamıyor olsalar da işlevsel görevleri olan, sürekliliği, dikkati ve canlılığı sağlayan tasarımlardır.
Zıtlık farklı şekillerde gerçekleştirilebilir. Bunlar; Çizgi, Biçim, Doku, Ölçü-
boyut, Aralık, Açık-koyu, Yön ve Renk zıtlığı’dır. Buna ilaveten yatay, dikey,
diyagonal ve zikzak çizgilerden oluşan celî sülüs harflerin zıtlıklarıyla yarattığı etki tasarıma canlılık kazandırmıştır. Tasarımın kendi yapısı içinde yön uyumu varken, sağdan sola doğru giden yönüyle genel literatüre zıt bir durum oluşturmaktadır. Bu zıtlık da yazıyı okuyan kişilerin daha yoğun dikkat göstermelerini sağlamaktadır.
5.1.3.3. Kuşak Yazısında Ritim
Caminin içinde, ikinci üçüncü sıra pencereler arasında üç duvarı dönen çini yazı kuşağı yer almaktadır. Mihrap üstünden başlayarak sağ ve soldaki yan mahfiller boyunca devam eden giriş cephesinde de yan mahfillerin başladığı yerde bulunan çini kuşağında celî sülüs hatla Cum’a Sûresi (Kur’an-ı Kerim, 62. Sûre) ile İhlâs Sûresi yazılıdır. Cum’a Sûresi mihrap duvarında sağ tarafta yan mahfil sonunda başlayarak caminin mihrap duvarı ile solundaki duvarı dolanmakta ve sağ taraf mahfilin ortalarında bitmekte, mihrabın sağ tarafındaki mahfil duvarında İhlâs Sûresi
156
başlamakta, İhlâs Sûresinin ardından da Kur’an okunmasını müteakip söylenen sözler yer almaktadır.
Yan mahfillerin bulunduğu giriş yönünde ise çini kuşağı dönmemektedir. Mimarî ve fıkhî zaruretler sebebiyle kuşak bazı yerlerde kesintiye uğrayabileceğini belirtmiştik. Mahfilde namaz kılındığı için, üst kat mahfil korkuluklarının altından kuşak yazısı geçirilmemiştir. Bu durumda pek çok camideki kuşak yazısı, caminin en fazla üç duvarında yer almaktadır. Ancak yazının bu tür zaruri kesintilere maruz kalması, onun kuşak yazısı olma hüviyetine zarar vermemektedir ki; Piyale Paşa Camii kuşak yazısı için de aynı durum söz konusudur.
Çini bordürün alt ve üst kenarında firuze renkli bir bordür ile beyaz zemin üzerine lacivert ve mercan kırmızılı mazgal motifli bir bordür daha Çini yazı kuşağında iki sûre arasındaki bitkisel ve rumî motiflerden oluşan ve ayıraç görevi üstlenen tasarımlar bulunmaktadır.
Tüm bu bilgiler ışığında kuşak yazısı tasarımının harimin üç duvarında sağdan sola doğru dönen hareketli bir ritme sahip olduğunu söylemek mümkündür. Harflerle kurulan (tempo) ritim akıcılık, hareket ve dinamizm sağlarken, kobalt ve beyaz gibi güçlü kontrast renk kullanımı da bu ritme hizmet etmektedir. Görselleri oluşturan harflerin konumu, celî sülüs hatta uygun ölçülü aralık yapısı da ritme olumlu katkı yapan unsurlar arasındadır. Ritmi oluşturan harflerin farklı aralıklarla tekrar etmesi rastlantısal ritme sahip bir tasarım olduğunu da göstermektedir. Gerek yazı metninde gerekse de ayıraç bölümlerindeki motiflerde ve bordürde negatif- pozitif alan tekrarları da ritmi sağlamaktadır. Harflerle kurulan sade ve güçlü ritim, tasarımda verilmek istenen duygu ve düşünceleri kavramamıza yardımcı olmaktadır.
5.1.3.4. Kuşak Yazısında Denge
Fransızca espace kökünden gelen espas kelimesi boşluk, açık alan anlamlarında kullanılmakta olup; resim sanatında formların ön plan ve arka plan ilişkisini tanımlamak için kullanılırken, yazı sanatlarında harf aralıklarının kelimeler ve paragrafların arasındaki boşlukların düzenlenmesi anlamında kullanılmaktadır. Görsel metinler üzerinde yani yazı sanatında gerektiği kadar boşluk bırakmak, doğru punto seçimi, satırlar arası boşlukların dengeli olması, okuma kolaylığı ve yazıda
157
akıcılık sağlar. Piyale Paşa Camii çini kuşak yazısının da, bu biçimsel dengelerin harflerle sağlandığı asimetrik bir tasarıma sahip olduğunu söyleyebiliriz (Foto. 87).