Çok Kriterli Karar Verme Problemlerinin Yapısı ve Unsurları ÇKKV probleminin yapısı içinde kullanılan bazı kavram ve unsurların kısa

açıklamalarını yapmak, kavram netliği sağlamak açısından yararlı olacaktır. ÇKKV probleminin çıktısı bir “Karar”dır. Bu çıktı, en-iyi uzlaşık çözüm veya alternatiflerin derecelendirilmiş (sıralanmış) bir listesi şeklinde olabilir. Problemin girdileri ise, “karar verici”ye bir kararın verilmesi gerekliliğini anlatan ve karar verme sürecini başlatan bir işaret ve “karar durumu”nun açıklanmasına yardımcı olan verilerden oluşur. Tipik bir ÇKKV problemi aşağıdaki şekilde şematize edilebilir: (Chankong V., Haimes, Y., 1983, 17-18)

Şekil 3.3. Tipik bir Çok Kriterli Karar Verme Problemi

Dolayısıyla bir Çok Kriterli Karar Verme probleminin açıklanması ve çözümünde, aşağıdaki unsurlar açıkça belirlenir; (Çınar, 2004: 28)

• Karar Verme Birimi veya Karar Vericinin kim ya da kimler olacağı • Bir Amaçlar/Kriterler kümesi ve Amaçlar (Kriterler)-Nitelikler arasındaki ilişkiler ve bunların hiyerarşik bir gösterimi

• Uygun Alternatifler Kümesi,

• Değerlendirme için uygun amaç fonksiyonları veya nitelikler kümesi, • Veri bir alternatif x için her bir kriterin değerleri,

• Alternatifler kümesinin tanımı, karar değişkenlerinin ve niteliklerin türü, bunların ölçüm düzeyleri/ölçekleri, problemin doğal durumu, nedensel ve araç- amaç ilişkilerinin türü.

• Karar Kuralının ne olacağı veya Karar vericinin tercih yargılarının modellenmesi için ihtiyaç duyulan bilgisinin türü.

ÇKKV problemlerinin yapısının daha iyi ortaya konulabilmesi için bu unsurların daha detaylı ele alınması faydalı olacaktır.

3.3.5.1. Çok Kriterli Karar Vermede Karar Vericiler, Karar Verme Birimi ve Analist

Karar verici için, "doğrudan veya dolaylı olarak uygun alternatifleri sıralamada kullanılacak son değer yargısını ortaya koyan ve "en iyi" seçimin saptanmasını sağlayan birey veya bireyler grubu" tanımlaması yapılabilir (Chankong V., Haimes, Y., 1983, 7).

Karar vericinin sadece önsezileri ile sonuca ulaştığı durumlar bir yana bırakılırsa, biçimsel karar verme teorisinde Avrupa Okulu olarak bilinen yaklaşımın temsilcileri “karar verme” yerine “karara yardım/destek” kavramını kullanırlar. Bu yaklaşımın önemli temsilcisi B.Roy (1990; 36) tarafından Karara Yardım; “Bir karar süreci ile ilgili olarak ortaya atılan sorulara paydaşlar tarafından verilen yanıtların bileşenlerini, açık bir şekilde belirlenmiş ve tamamıyla nesnel modelleri kullanarak tespit etmeye “yardımcı olan” kişinin gerçekleştirdiği aktivite” olarak tanımlanmaktadır.

Bir diğer kavram da karmaşık karar problemlerinin çözümüne katılan her öğeyi içine alan Karar Verme Birimi terimidir. Karar Verme Birimi, Karar Verici ile birlikte insanlar ve makinelerin bilgi üreticisi olarak birlikte davrandıkları bir gruptan oluşur (Chankong V., Haimes, Y., 1983; 8).

3.3.5.2. Çok Kriterli Karar Vermede Alternatifler Kümesi

“Alternatifler”, “kararlar” ya da “hareket tarzları / aksiyonlar” birbirlerine yakın kavramlar olarak kullanılırlar (Çınar, 2004: 31). Teoride, “alternatifler kümesi”, karar süreci boyunca araştırılan olası kararlar kümesi; “karar” bir alternatifin seçilmesi anlamına gelirken; “aksiyon” ya da “hareket tarzı” kavramı, kararın uygulanmasından gelir. Pratikte ise, söz konusu kavramlar birbirlerinin yerine kullanılarak tüm karar durumlarını kapsayıcı bir niteliğe bürünebilirler. İlgili karar durumunun yorumuna bağlı olarak, “olasılıklar kümesi”, “olası alternatifler”, “uygun/olanaklı kararlar kümesi” veya “olanaklı hareket tarzları” birbirinin yerine geçebilir (P. Bogetoft & P. Pruzan, 1997: 7).

Alternatifler, ya “açıkça belirgin” (explicit) olarak ya da “örtük” (implicit) olarak tanımlanabilir. Birinci duruma örnek, bir işe başvuran adaylar vb. olabilir. Bu durumda Karar Durumu yalnızca ÇKKV sürecinin analiz ve değerlendirme aşamasını kapsar. Böylece açıkça belirlenebilen bir alternatifler (aksiyonlar) kümesi, Ai = {a1, a2, …ai,….am) gösterimiyle açıkça belirtilebilir. İkinci durumda birincisine göre, sıklıkla, daha karmaşık matematiksel modeller kullanılır ve çözüm için formal-niceliksel prosedürler izlenir. Yöneylem araştırması ve sistem mühendisliği alanları bu tipte ayrıntılı analizler için uygun araçlar sunar (Chankong V., Haimes, Y., 1983; 18).

Alternatifler kümesi; önceden tanımlanan ve sürecin gidişatı içinde herhangi bir değişikliğe uğramayan “durağan” yapıda olabileceği gibi sürecin (prosedürün) akışı sırasında "değiştirilebilen" bir yapıya sahip olabilir. Bu değişiklik süreç boyunca ortaya çıkan ara sonuçlar veya problemin doğal çevresinin değişken olması dolayısıyla veya her iki nedenin de aynı anda ortaya çıkması ile söz konusu olur (Vincke, 1992: 2).

Alternatifler kümesinin tanımlanması çözülecek probleme ve karar süreci içinde yer alan aktörlere bağlı olması yanında; kriterlerin tanımlanması, tercih

yapısının modellenmesi, problemin ifade edilmesi (ortaya konulması) ve uygulanacak metodun seçilmesi gibi adımlarla da sıkı bir etkileşim içerisindedir.

3.3.5.3. Çok Kriterli Karar Vermede Nitelik, Amaç, Hedef ve Kriter Kavramları

Çok Kriterli Karar Verme alanı ile ilgili literatür incelendiğinde, ÇKKV probleminin yapısının oluşturulmasında ve alanda gözlemlenen farklı yaklaşım ve yöntemlerin tanımlanmasında önemli yer tutan, dolayısıyla en çok kullanılan, birkaç farklı terim ile karşılaşılmaktadır. Bunlar: "Nitelikler", "Amaçlar", "Hedefler", "Kriterler" olarak sayılabilir. Söz konusu terimlerin anlamlarını, yapı ve özelliklerini anlamak, karmaşık bir ÇKKV probleminin özünü kavramak açısından oldukça önemlidir (Chankong V., Haimes, Y., 1983; 8).

3.3.5.3.1. Nitelikler

Nitelik, amaca ulaşma seviyelerinin değerlendirilmesi için bir vasıta sağlar. Karar problemindeki her alternatif, birkaç nitelikle karakterize edilerek değerlendirilir. Araba alım örneğinde nitelikler, arabanın bir depo benzinle gidebileceği mesafe, fiyatı, beygir gücü vb. olabilir (Hwang C.L., Yoon K, 1981; 16).

Bir nesnel gerçekliği tanımlamaya yarayan nitelikler, gerçekte var olan, ölçümü kolay, nesnel özellikler olabileceği gibi, öznel olarak (kişisel yargılara göre) bir olguya atanan, ölçümü zor özellikler olabilir. Örneğin, ağırlık, beygir gücü, fiyat gibi nitelikler nesneldir; 1000 kg., 20 milyar TL. vb.; karar vericinin istek ve beklentileri bunları değiştiremez. Ancak, güzellik, şıklık, stil, statü imajı vb. özellikler daha az ölçülebilirdir ve bunlar öznel kavramlar olarak karar vericinin anlayışına daha açıktır. Zorluklara rağmen, karar verme sürecinin başında, tüm alternatifler için belirlenen niteliklere ait seviyelere değer biçmek ve bunu karar vericinin istek ve beklentilerinden göreli olarak bağımsız bir biçimde yapabilmek mümkündür (M. Zeleny, 1982: 15).

3.3.5.3.2. Amaçlar

Nitelikler tanımlandıktan ve ölçüldükten sonra karar vericiye düşen, hangi niteliklerin hangi seviyelerde maksimize ve minimize edileceğine, hangi seviyelerde niteliklere sahip alternatiflerin tercih edileceğine karar vermektir. İşte bu noktada, karar vericinin istek ve beklentileri devreye girmektedir. Verilen bir araba alternatifleri kümesi içerisinden karar verici, en konforlu olanını mı, en güçlü (en fazla beygir gücüne sahip) olanı mı, en ucuz olanı mı, ya da kendisine en fazla statü imajı sağlayacak olanı mı seçecektir? Bu sorulara verilecek cevap "amaç"ı belirleyecektir. Amaç, ulaşılması ve gerçekleştirilmesi için uğraşılan şeydir ve bir amaç genellikle, niteliklerdeki bir değişiklikten arzulanan sonucu veya daha açık bir ifadeyle nitelikler doğrultusunda meydana gelmesi istenen gelişmenin yönünü gösterir.( M. Zeleny, 1982: 15). İki yön söz konusu olabilir; "maksimize"/"minimize" ya da "daha çok"/"daha az". Örneğin, hız bir niteliktir fakat seçenekler arasından en hızlısını bulmak veya hızı maksimize etmek birer amaçtır.

3.3.5.3.3. Hedefler

Hedefler, gerçekleştirilmesi arzulanan amaca ulaşmak çabası içinde önceden belirlenen değer ve seviyelerini belirtir. Hedefler, karar vericinin istek ve ihtiyaçları ile tam anlamıyla paralel bir yapı içinde tanımlanır. Bir arabanın "Bir depo benzinle gidebileceği mesafenin maksimize edilmesi" bir amaç iken, bunun "Bir depo benzinin tüketim mesafesinin 1000 km. olarak başarılması", amacı referans alan ve "gidilebilecek mesafe (km.)" niteliği cinsinden bir hedef belirleme ifadesidir (M. Zeleny, 1982: 17).

3.3.5.3.4. Kriterler

Kriterler, "karar verme"ye yol gösteren tüm ölçümler, standartlar veya kurallara verilen genel isimdir. Karar verme, farklı niteliklerin, amaçların ve hedeflerin seçimi ve formülize edilmesi ile gerçekleştiğine göre, tüm bu kavramlar

karar verme durumunda veya probleminde belirli bir karar verici tarafından değerlendirilen amaçlar, hedefler ve niteliklerin tümüdür." Gerçek problemin ortaya konuluşuna göre "kriter"; "nitelik" veya "amaç" biçimlerinden birini alır (M. Zeleny, 1982: 16-17).