Konya ,en eski çağlardan beri adı değişmeyen Anadolu kentlerinden biridir
8
.bölgeye hakim olan Luviler ,kendi isimlerini verirlerken , Hititler zamanında Lugga demiştir9 Hititler devrine ait pek çok iskân bölgelerinin bulunduğu anlaşılmaktadır .Bunlar arasında Konya ‘nın 11 km batısındaki Karahöyük’te 1954 yılından itibaren yapılan kazılarda burada zengin koloni şehri olduğu anlaşılmıştır.10
Konya ve çevresinde yerleşme M.Ö. 7000 yıllarına kadar inmektedir. Çevresinde bulunan en eski yerleşmeler arasında Aşıklı höyük ,Çatal höyük sayılabilir.
Konya uzun zaman Hititlerin hakimiyeti altında kaldıktan sonra sırasıyla
11
Friglerin ,Lidyalıların ,Perslerin ,Bizanslıların, Romalıların idaresine geçmiştir. 12 İslamiyet’in yayılışı ile birlikte Müslüman Araplar ,Anadolu ‘yu ve Bizans imparatorluğunun başkenti İstanbul’u ele geçirmek istemişlerdir. Konya 704 yılında
6 Muhittin Tuş , Sosyal ve ekonomik açıdan Konya ,Konya 2001,s.19. 7 Muhittin Tuş , Sosyal ve Ekonomik açıdan Konya ,Konya 2001,s.18.
8 Tuncer Baykara, Türkiye Selçukluları Devrinde Konya,II. Baskı Konya valiliği İl Kültür Müdürlüğü yay.,Konya 1998,s.1.
9 İsmaîl Kıvrım,”17.yüzyılda Konya ve Ayıntab şehirlerinde gündelik hayat karşılaştırması(1670-
1680)”,yayınlanmamış S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü doktora tezi,Konya 2005.
10
Mehmet Önder , Mevlana Şehri Konya ,Ankara 1971,s. 8.
11 Hazırlayan İsmaîl Kıvrım,17.yüzyılda Konya ve Ayıntab şehirlerinde gündelik hayat
karşılaştırması(1670-1680),doktora tezi ,s.5,Konya 2005.
Emevi halifelerinden Abdülmelik ve 705 yılında 1.Velid zamanlarında Bizanslıların elinden alınmış fakat kısa süre sonra tekrar Bizans yönetimine girmiştir. 803 yılında ,Abbasi halifesi Harun Reşid ile Bizanslılar arasında yapılan savaş sonucunda Konya ,Abbasiler tarafından vergiye bağlanmıştır.13
Malazgirt Zaferi’nden önce Konya ‘ya gelen ilk Türk akıncıları Selçuklular oldu. Türkler surları olmayan Konya şehrini ilk defa 1069’da fethettiler.14Büyük Selçuklu sultanı Alparslan ,1071’de Bizans imparatoru Romen Diogenes’i Malazgirt’te kesin bir yenilgiye uğratarak,Türklere Anadolu’nun kapılarını açtı. Sultan Alparslan,zaferden sonra komutanlarına Anadolu’nun tamamen fethedilmesi görevini verdi. 15 Konya Anadolu fatihi ,Selçuklu Kutalmışoğlu Sultan Süleyman şah tarafından fethedildi. Süleyman ‘ın Bizans kaynaklarında sultan olarak zikredilmesi,Bizanslılar tarafından verilmiş bir ünvandır.16
Selçuklular Anadolu ‘nun her şehrinden ziyade Konya ‘yı sevmişler , başkentlerinin ,her bakımdan güzel olması için emek harcamışlardır.17
Konya Selçuklu hükümdar ailesi tarafından 1069’da devletin yeni başşehri olarak seçilmiştir.18
Anadolu Selçuklu sultanlarından Gıyaseddin ile Rükneddin Süleyman şah arasındaki mücadele sonucu Gıyaseddin Konya ‘yı terk ederek İstanbul ‘a gitti.19.
Konya ‘nın etrafının surlarla çevrilmesi Alaaddin Keykubad zamanında “böyle yeni gelin gibi güzel ve ünlü bir şehri burç ve baru ziynetlerinden mahrum bırakmak hata olur” 20düşüncesiyle imar edilmiştir.
Sultan Mes’ud zamanında ve Kılınçarslan zamanında Haçlı seferleri düzenlenmiş Konya yağmalanmıştı. Seferlerin bitiminde Konya tekrar bir şehir görünümüne sokuldu. Kervansaraylar, medreseler ,imarethaneler yaptırılmıştır.
13 Mehmet Önder , Mevlana Şehri Konya ,Ankara 1971,s. 8.
14 Osman Turan,Selçuklular Tarihi ve Türk –İslam Medeniyeti,Boğaziçi yay. İstanbul 1997,s.168. 15 Osman Turan,a.g.e.,s.189.
16 Claude Cahen , Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler,(çev.Yıldız Meram),e yay.,İstanbul 1979,s.90.
17
Mehmet Önder , Mevlana şehri Konya ,Ankara 1971,s. 26.
18 İ.Hakkı Konyalı ,Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi ,Konya 1997,s. 42-46. 19 İbrahim Kafesoğlu,”Selçuklular “,İA,C.X.,MEB yay., İstanbul 1988,s.382. 20 İbni Bibi,a.g.e.,s.99.
Anadolu Selçuklu devleti’nin dağılışı sırasında Ermenek ve çevresinde kurulan Karamanoğulları birçok defa Konya ‘yı ele geçirmeye çalışmıştır. Karamanoğlu Mehmet bey Cimri ile anlaşarak Konya’yı vergiye bağlamıştır.21Mehmet bey her yerde Türkçe konuşulması emrini bu olaydan sonra Konya ‘da vermiştir.22
Karamanoğulları beyliği’nin eline geçen Konya ,bu devletin en büyük şehri Karamanoğullarınca yönetildi. 1387 ‘de Osmanlı Padişahı I. Sultan Murad ,şehrin önlerine geldi. 1398 yılında oğlu Yıldırım Beyazıd şehre girip Karaman Beyliği’ne son verdi.Fatih sultan Mehmet ‘in Karamanoğulları beyliğini ortadan kaldırdığı 23 Ağustos 1465 yılına kadar Osmanlı –Karaman mücadelelerine sahne oldu. 23
Konya şehri,Osmanlıların şehzadelerini yetiştirmek üzere gönderdiği sancaklardan biriydi.
Osmanlılar ,Konya ‘yı eyalet olarak idare etmeye başlamıştı ve eyaletin ilk valisi Şehzade Mustafa idi.Şehzade Mustafa 1474 ‘de Niğde civarındaki Bor Pazarı’nda vefat etmiş yerine henüz 15 yaşında bulunan genç şehzade Sultan Cem vali olarak Konya’ya gönderilmiştir. Sultan Cem ,Konya ‘ya geldikten 4 sene sonra ,1478 yılında babası Fatih’in emri üzere Rodos Şövalyeleri ile münasebet kurmuştur .Fatih ‘in 1481 yılı baharında ölümünden sonra ,Amasya ‘da vali olan büyük kardeşi şehzade Beyazıd’e karşı ilk mücadele bayrağını açtı.II.Beyazıd ,Gedik Ahmed Paşa kumandasındaki bir orduyu, Bursa üzerine gönderdi,Yenişehir civarında yapılan savaşta ,cem yenilerek Konya ‘ya kaçtı,buradan Mısır ‘a iltica etti.24sultan Cem ,Konya ‘da 7 yıl vali olarak görev yapmıştı.25
Sultan Cem’den sonra Konya valiliğine II.Beyazıd’ın büyük oğlu şehzade Abdullah tayin edildi.bu sırada Karamanoğlu Kasım bey de Konya’yı muhasara etmişti. Fakat Gedik Ahmet Paşa’nın Cem’i takip etmek üzere Konya’ya doğru yürüdüğünü haber alınca muhasarayı kaldırarak,Taşeli’ne çekilince Gedik Ahmet Paşa,Kasım bey’i Silifke’ye kadar takip etmiş,sonra da Cem’in kuvvetleri üzerine yönelmişti. Bundan
21 M.C.Şihabeddin Tekindağ,”Karamanlılar " ,İA, C.VI.,MEB yay.,İstanbul 1997,s 319. 22
M.C.Şihabeddin Tekindağ,”Karamanlılar ".s.320.
23 Atsız, Aşıkpaşaoğlu Tarihi,MEB,İstanbul 1970,s.188-190. 24 Mehmet Önder , Mevlana şehri Konya ,Ankara 1971,s. 36
sonra Şehzade Abdullah ,üzerinde Konya valiliği bulunduğu halde Karahisar’ı Sahib’e gitmiş,1438 yılında da vefat etmiştir.26
Şehzade Abdullah ‘ın yerine Konya valisi olarak şehzade Şehin şah tayin edilmiştir.Fakat Şehin şah da 1513 yılında Kahire’de ölmüştür.27
Şehzade Şehin şah’ın ölümünden sonra ,oğlu Mehmed Şah Çelebi,Konya’ya vali tayin edilmiştir.II. Beyazıd’ın Şehzadelerinden Selim ve Ahmed’in hükümranlık kavgaları sırasında,Selim’e karşı hareket eden Şehzade Ahmed, 1511 yılında Konya ‘ya gelmiş ve Mehmed Çelebi’nin elinden Konya’yı alarak hapse atmış,babasının ricası üzerine de serbest bırakmıştır. I.Selim tahta oturur oturmaz saltanat kanunu gereğince,kendi oğlu Süleyman ‘dan başkasını hayatta bırakmamaya karar vererek , Mehmet Çelebi’yi boğdurtmuştur. Yavuz Sultan elim devri, Konya ‘da huzur ve sukûnetin sağladığı devirdir. Bizzat Yavuz ,çeşitli vesilelerle birkaç defa,Konya ‘ya uğramıştır.İlk ,1512-1513 yılları arasında ,ikinci kez Şah İsmail üzerine yaptığı sefer sırasında gelmiş 1514 Konya ‘da altı gün kalmıştır. İran seferden dönüşte tekrar Konya ‘ya uğramış ve Mevlânâ dergâhı’nda tamirler yaptırarak, dervişlere sadaka dağıtmıştır.28
XVII.yüzyıl içinde Konya ,Osmanlı Devleti’nin önemli bir vilayeti olmuş nüfusu artmış ,şehir dış kalenin çevresine taşarak büyümüştür. Bu devirde ,Konya ‘ya vali olarak Şehzade Mustafa tayin edilmiştir,Şehzade Mustafa Hürrem sultan ve Damat Rüstem Paşa’nın çevirdiği saray entrikaları yüzünden babasının husumetini üzerine çekmiştir. Kanuni ‘nin İran seferi sırasında,ordu Konya Ereğli’si civarındaki Aktepe- Akhöyük ‘te konaklamış,burada babasını karşılayan ve elini öpmek isteyen Şehzade Mustafa 6 Ekim 1553’te boğdurulmuştur. Konya ve civarında derin yankı yapan bu olaydan sonra Konya ‘ya vali olarak Kuru Ali paşa, sonra Şehzade Beyazıd daha sonra da şehzade Selim tayin edilmişlerdir.1559’da Konya ‘da Beyazıd ve Selim arasında bir savaş olmuş,bu savaşı Sultan Selim ‘in askerleri kazandı.29
26 M.C.Şehabettin Tekindağ,”Karamanlılar ".s.327
27 İ.Hakkı Uzunçarşılı,Osmanlı Tarihi,C.II.,Ankara 1988,s.109. 28
Muammer Gül,Atilla Bayram,Oğuzhan Hakkoymaz,Selçuklular’dan Günümüze Konya ‘nın Sosyo-
Politik Yapısı,Konya İl Emniyet Müdürlüğü Ar-Ge Yay.,Konya 2003,s. 19-20.
29 Peçevi İbrahim Efendi,Peçevi Tarihi I,(Haz. Bekir Sıtkı Baykal) ,Kültür Bakanlığı Yay.,Ankara 1981,s. 274.
Konya ,Osmanlı idaresinde zaman zaman Celâli akınlarına sahne olsa da siyasi çatışmalardan uzak ,sakin bir şehir hüviyetine bürünmüştür.30
17.yüzyılın başında Karaman (Karaman eyaleti); Konya ,Aksaray ,Akşehir ,Beyşehir ,Kırşehir ,Kayseri ve Niğde adları ile yedi sancağa ayrılmıştır..
Konya şer’iyye sicilleri hakkında ;şer’iyye siciller sadece mahkemede alınan kararların yazılması değil , yapılan devletle yazışmaları ,kadıların verdikleri kararları ,tuttukları zabıtları ihtiva eden defterlerdir. Şer’iyye sicilleri,Osmanlı Devleti’nin son yıllarına kadar devam eden ve bu günkü hukûk mahkemeleri yerinde olan şer’iyye mahkemelerinin gördüğü davâlara âit tutanakları ihtivâ eden , genellikle eni dar ve boyu uzun olan defterlere denilmektedir ayrıca bu defterler sicillât-ı şer’iye ,mahkeme defterleri veya kâdı defterleri diye de isimlendirilmektedir bu defterler mahalli şer’i mahkemelerde kronolojik bir sıraya göre tutulurdu. Herhangi bir hadiseyi, şehâdeti, ikrârı ,hibeyi ,resmiyete bağlanmak istenen bir husûsu mürâca’at üzerine kâdı sicile yazardı. Ayrıca devlet merkezine gönderilen bütün yazılar kâdı tarafından tetkîk edildikten sonra sicile yazılırdı sicillere hükümet emirlerinden ve kadının şer’i hukûki vazifesine âit da’vâlarda verdiği hükümlerden başka ,mahalli esnaf teşkilatına, belediye vaziyetine, ticâret hayatına eşya fiyatlarına, beyler beyi verdiği emirler de kaydedilmektedir Bu defterlerdeki her çeşit yazılı kayıtlar belirli bir ûsul ve kaide altında kaleme alınır ve bu yazım tarzına sakk-ı şer’i denilirdi.
Şer’iye sicilleri genellikle boyu uzun ve eni dar olan defterlerdi. Defterlerin ebadı mahkemeden mahkemeye ve kadıdan kadıya değişiklik göstermektedir
Konya ‘nın en erken tarihli sicili 1 numaralı Konya şer’iyye sicili olup ,Kanuni dönemine âittir.Konya ‘nın en geç tarihli sicili ise 115 numaralı sicilidir.
Metnini transkripsiyon ettiğimiz 19. numaralı 14,5x40 cm ebadındadır.181 sayfa ve 1083-1084 (1672-1673) tarihlerini ihtiva etmektedir. Sicilde orijinal sayfa numarası bulunmamaktadır.
30
Hazırlayan İsmaîl Kıvrım,17.yüzyılda Konya ve Ayıntab şehirlerinde gündelik hayat
karşılaştırması(1670-1680), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış doktora
Defterin bazı sayfalarının mürekkebi ıslanmadan dolayı dağılmış ve yazılar okunamayacak şekilde tahrip olmuştur. Ayrıca bazı saylarda yırtık vardır. 1-2 sayfalar bu şekildedir.Defterin her sayfasında ortalama dört belge yer almaktadır.
1.BÖLÜM
1.Konya’nın Fizikî yapısı
Şehirler ,toplumun sosyo-ekonomik ve kültürel yapılarının belirlendiği ,biçim aldığı yerleşim merkezleridir.klasik Osmanlı taşra organizasyonun iki temel bina üzerine binâ edilmişti bunlardan birincisi sancak diğeri de kazaî idi.sancaklar ,devletin sınırları genişledikçe yeni bir düzenlemeyle birkaç sancak bir araya getirilmek suretiyle eyaletleri oluşturdular.Bu eyaletlerin sayıları başlangıçta bir ve daha sonra Anadolu ve Rumeli olmak üzere iki ve nihayet 32’ye kadar çıkmıştır.31
A.KONYA ‘DA YÖNETİM VE YÖNETİM BİNASI