A. KONYA ‘DA YÖNETİM VE YÖNETİM BİNASI
2. Konya ‘da Beylerbeyi Sarayı ve Mahkeme Binası
Eyaletlerin başında askeri ve mülki salahiyetleri sahip olan ve görevi halkın can ve mal güvenliğinin sağlanması olan beylerbeyi vardı.36Valilerin görev süreleri zamanın ve eyaletin durumuna göre değişmekle beraber ,XVII.yüzyılda valilerin görev süresi bir yıla kadar düşmüştür. 37Buda zamanla halk arasında sıkıntıya neden olacaktır.
Konya ‘da Beylerbeyinin devlet işlerinde gördüğü ,anıtsal yapıda bir beylerbeyi sarayının bulunduğunu gösteren bir kayda rastlanmamıştır.Beylerbeyi ,ailesi ve kapısı halkı özel hizmetleri ile kendine ait bir evde ikamet etmiş ve reaya gerekli hallerde müracaatını buraya yapmış olmalıdır.Ve muhtemelen her vali başka başka binalar kullanmış olmamalılar.Ancak 18. yüzyılda beylerbeyine ait ,devlet parası ile yapılmış bir saray olduğuna dair kayıtlara rastlanmaktadır.38Bazı araştırmacılar mahkeme binasının olmadığını ifade ederken,yeni hamam mahkeme hamamı olarak adlandırılmaktadır.39Aynı zamanda 17.yüzyılda Konya ‘yı ziyaret etmiş olan Evliya Çelebi’de ,mahkemenin Şems-i Tebrizi yanında olduğunu ifade etmektedir. 40. Ayrıca mahkeme binası mahkeme hamamının doğu tarafında bulunmakta idi. 41
3.Mahkeme Görevlileri
Kadı şer’i ve örf’i hukukun uygulayıcısı,padişah otoritesinin ehl-i örf ile birlikte en önemli temsilcisidir.Kadı Osmanlı devletinde yargı görevini geniş bir şekilde kullanan bir merci idi.her çeşitten halk ile her türlü davayı dinleyip çözümlemek ve hükme bağlamaktan başka nikah akdine ,ölen şahsın terekesini varisleri arasında taksime,yetim mallarını korumaya,korumaya muhtaca vasiy tayinine,vakıfların para ve
35 Mehmet Önder , Mevlana şehri Konya ,Ankara 1971,s. 50. 36 Mehmet Ali Ünal,Osmanlı Müesseseleri Tarihi,Isparta 1998,s.204.
37 Mehmet İşpirli,Osmanlı Devlet Teşkilatı,Osmanlı Devlet Tarihi,C.I,Feza Gazetecilik A.ş. yay. ,İstanbul 1999.
38
Özer Genç,1580-1590 yılları arasında Ankara ve Konya ,Ankara 1973,s.45-46. 39 İ.Hakkı Konyalı ,Konya Tarihi,s.134 Ankara 1997,s.819-829.
40 Evliya çelebi ,Seyâhatname,C.3,s.21.
taşınır taşımaz mallarının gözetmeye yetkili ve görevli idi.42
Şer’ i bakımdan iki önemli özelliği vardı. Birincisi, Osmanlı devletinde yürütme erkini temsil eden ehl-i örfün her türlü tasarrufu kadı denetimi altında olduğu için ,mahkeme gece-gündüz aralıksız açıktı. İkinci olarak da ,mahkemedeki duruşmalar açık olarak görüşülüyordu.43 Şuhudul müslimin de davalara hazır bulunurdu.Şuhudul halin,ihtilafın değil,mahkemede yapılan yargılamanın şahitleri burada bulunması hem hakimin işini kolaylaştırmakta hem de davacı ve davalıya güven vermektedir.Çünkü bu kimselerin o yörenin ileri gelenleri ve oranın örfünü bilen kimselerdir.44
Kadılar ,çarşı pazarı satılan mallarında bulunması gerekli vasıfları, fiyatları denetleyen ve büyük ölçüde belediyeler tarafından ifa edilen birçok görevi yerine getiren mahalli yöneticilerdir. Avarız vergilerinin toplanması merkeze veya seferde bulunan orduya ulaştırılması,zahire,hayvan tedariki ve sevki,menziller hakkındaki emirler,asker toplanması,emtiaya narh konulması,belediye hizmetlerinin yerine getirilmesi kadıların vazifelerindendir.45
Kadı halk ile devlet arasındaki münasebeti sağlayan en önemli kurum kadılıktır. Buna rağmen kadı tayinlerinde usulsüzlük olmuş kadılık makamı para ile satılmaya başlamıştır. Ayrıca devletin uzun süren savaşlar sebebiyle eyaletlerle fazla ilgilenememesi sebebiyle halka zulüm ettikleri ve usulsüz para talep ettikleri görülmüş,bu tür hadiseler sebebiyle tahkikatlar yapılmıştır.46
Kadının emri altında Naibler ,katibler ,muhzırbaşı, ve muhzırlar mahkeme görevlileridir. Esnaf kethüdası ,mütevelli,subaşı ve sipahi ise icraatlarından dolayı kadıya karşı sorumlu idiler.47
Kadı, kendi bölgesindeki her olaya tek başına kovuşturamayacağı için bölgede yeteri kadar naib bulundururdu. Naibler kazaya bağlı nahiyelerde oturdukları gibi kaza
42 Özer Ergenç,1580-1590 yılları arasında Ankara ve Konya ,Ankara 1973,s.120. 43 Özer Ergenç,1580-1590 yılları arasında Ankara ve Konya ,Ankara 1973,s.120.
44 Mustafa Akdağ,Türkiye ‘nin İktisadi ve İctimai Tarihi 2 (1453-1559), cem yay.,İstanbul 1995,s.73. 45 Mehmet Ali Ünal,”Osmanlı Devleti’nin Merkezi Otorite ve TaşraTeşkilatı”,Osmanlı,C.VI,Ankara 1999.
46
Yusuf Halaçoğlu,XIV.-VII.yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı,TTK Türkiye Yay.,Ankara 1995 ,s.127.
47 Hasan Tahsin Fendoğlu ,”Osmanlı’da Kadılık Kurumu ve Yargının Bağımsızlığı” Osmanlı ,C.VI.,yeni Türkiye yay,Ankara 1999,s.456.
merkezinde bulunup olaylar zuhur ettiğinde de görevlendirilirlerdi.naiblerde ilmiye sınıfına mensup kişilerdi.48
Katipler,mahkemeyi ilgilendiren yazışmaları yürütürlerdi.
Mütevelli vakıf işlerini ,vakfiye şartları ve şer’i hükümler dairesinde idare için bulunan kişilere denirdi.49
Bunların yanı sıra subaşı kadıların emri altında beledi işlere bakan memura verilen adıdır.50
Mahkemede asıl görevli kadıdır. Kadı tarafından atanan veya azledilen bir yerde mahkemenin değil kadı’nın şahsına ait personel diye düşünmek daha doğrudur. 51
B.DİNİ VE SOSYAL YAPILAR 1.Cami ve Mescitler
Cami ,bir araya gelerek ve toplu şekilde namaz kılınan yerdir.En önemli özelliği minberin olması ve Cuma namazı kılınmasıdır. Ayrıca çeşitli haberlerin duyurulma yerleri de camilerdir.52
Mescitler ise,mahallelerde bulunanlardan başka,medrese,zaviye ve esnaf çarşılarında da vardır. Bulundukları mahalleye adlarını verirlerdi.Mescitlerde Cuma namazı kılınması için izin alınırdı. Bazıları ise yaptıran kişilerin adlarıyla anılmaktaydı.
53
Cami ve mescitten başka ,tekke ve zaviyeler imarethaneler de sosyal ilişkiler yönünden önemli kurumlardır. 54
a.Konya Camileri
Diğin camii: Debbağhane kurbundadır. Karamanoğulları döneminde yaptırılmıştır. Muharrem 1084 -24 Nisan 1673 tarihinde caminin mütevelisi es-seyyid
48 Özer Ergenç,1580-1590 yılları arasında Ankara ve Konya ,Ankara 1973,s.120. 49 M. Zeki Pekalın, Osmanlı Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.I,İstanbul 1993.
50 Mehmet Ali Ünal,”Osmanlı Devletinin Merkezi Otorite ve Taşra Teşkilatı”,Osmanlı ,C.VII.,Ankara 1999,s.120.
51Muhittin Tuş ,Sosyal ve Ekonomik açıdan Konya,s.81,Konya 2001. 52
Özer Ergenç,a.g.e. ,Ankara 1973,s.240.
53 Hazırlayan İsmaîl Kıvrım,17.yüzyılda Konya ve Ayıntab şehirlerinde gündelik hayat
karşılaştırması(1670-1680), s. 17, S.Ü. (yayınlanmamış doktora tezi) ,Konya 2005.
Mustafa Çelebi’dir. 55
Selimiye camii:Mevlana türbesi ve dergahının yanındadır. Kanuni Sultan Süleyman döneminde inşasına başladığı için bazı belgelerde ”Kanuni Sultan Süleyman ‘ın bina eyledüğü camii” olarak geçmektedir.Sultan Selim Camii olarak da geçmektedir.56
Bunlardan başka 19.nolu şer’iyye sicilinin adları geçmeyen şu camiler vardır; Selçuklu Devrinde;Şerafettin camii,Sadrettin Konevi camii,
Osmanlılar döneminde;,Piri Mehmet Paşa Camii,Selimiye camiidir.57 b.Konya Mescitleri
Abdülhalim Hoca mescidi:Sarı Ya’kup Mahallesinde olup,Abdülhalim hoca yaptırmıştır. 15 şevval 1083/ 6 Aralık 1673 tarihinde imam-ı el-hâc Osman ‘ın ölmesi üzerine yerine Mevlâna Cafer imam olarak tayîn edilmiştir.58
Bordabaşı Mahallesi mescidi:Bordabaşı Mahallesindedir. 23 Rabiul ahir 1086/17 Temmuz 1675 tarihinde mescidin mütevellisi Mahmûd Halife b. Süleyman ,mescide ev satın almaktadır.59
Çavuş Mahallesi mescidi: Çavuş Mahallesindedir. 8 sefer 1084 1084/25 mayıs 1673 tarihinde mescidin mütevellisi Hamza b. İsâ aynı mahallede mescidin vakfı olan bir evi Ramazan b, Hamza ’ya 2000 akçeye satmaktadır.60
Dizdar Mahallesi mescidi: Dizdar Mustafa ağa tarafından Bezzazistan önünde inşa ettirilmiştir.27 zilhicce 1088/19 şubat 1678 tarihinde mescidin önünde vakfa ait arz- ı haliyeyi mütevellisi olan Kadri efendi b. Mahmûd efendi senelik 33 akçeye nakıb-ul eşref kaymakamı olan es-seyyid Hüseyin efendi b. Ahmed’e kiraya vermektedir.61
Durak Fakih mescidi: Türbe-i Celâliye Mahallesindedir.12 Şaban 1084/22 Kasım 1673 tarihinde mescidin mütevellisi 2l-hâc Mehmed b. Dilaver ‘in kendi rızasıyla
55 Konya Şer’iyye Sicili ,19,s.25-3 56 KŞS.19,119/1.
57 Özer Ergenç,1580-1590 yılları arasında Ankara ve Konya ,Ankara 1973,s.47. 58
KŞS.19-172/1 59 KŞS.19-64/3 60 KŞS.19-52/4 61 KŞS.19-14/3
ayrılması üzerine yerine Abdülaziz b. Emrullah mütevelli olarak atanmaktadır.62
Fahrünnisâ mescidi: Cedid kurbu Borda Mahallesindedir. Selçuklu mescididir. 13 Şaban 1083 /4 Aralık 1672 tarihinde vakfa ait bir evin satışı gerçekleştirilmektedir. 10 cemaziyülevvel 1084/23 Ağustos 1673 tarihinde mütevellisi olan Hüseyin ‘in ölmesi üzerine yerine diğer Hüseyin mütevellisi tayin edilmektedir.63
Hoca Mezid (Habib) mescidi: Uzun çarşıdadır.1 Şaban 1084 / 11 kasım 1673 tarihinde Şükran Mahallesinde zemini mescid vakfı olan bir ev satılmaktadır64
İhtiyareddin Mahallesi mescidi: İhtiyareddin Mahallesinde bulunmaktadır.6 Safer 1084/23 Mayıs ayında 1673 tarihinde zemini mescide ait olup ,20 akça icaresi olan bir evin satışı yapılmaktadır.65
Mücellid mescidi:Mücellid Mahallesindedir. 20 ramazan 1083/ 9 ocak 1673 tarihinde imamı ve mütevelli olan İbrahîm vazifesini terk edince yerine Süleyman imam ve mütevelli tayin edilmiştir.66
Sarı Yakup Mahallesi mescidi: Sarı Yakup Mahallesindedir. 7 Safer 1084 /24 Mayıs 1673 tarihinde mescidin mütevellisi Molla Cafer b. Sadık’dır. Aynı mahalleden Selvi binti Durak alının üçte birini mescide vakıf etmektedir.67
19.nolu Konya Şeriyye sicilinde zikredilmeyen Konya ‘da bulunan bazı Mescitlerde şunlardır68:
Selçuklu devri; Ferhuniye Mescidi,Hacı Ferruh Mescidi,Zelve Sultan Mescidi, Sakahane Mescidi
Osmanlılar Devrinde; Meydani mescidi
Karamanoğulları Devrinde ise;Şeyh Osman-ı Rum Mescidi 2.Hamam
Eski Pazar hamamı (Ahî Murad hamamı): Bir belgeye göre hamamın Eski Pazar’da olduğu belirtilir. Eski Pazar ,Alaaddin caminin güney-doğusunda ,Osmanlı 62 KŞS.19-154/4 63 KŞS.19-163/3 64 KŞS.19-148/2 65 KŞS.19-50/5 66 KŞS.19-177/1 67 KŞS.19-53/3. 68 Özer Ergenç,a.g.e,s.48.
öncesi Konya’sının ticaret yerlerinden biridir69. Turgut oğlu evkafından olan hamam , aynı zamanda Ahî Murat hamamı adı ile anılmaktadır. Çifte hamamı olan , bu hamam 12 safer 1084/29 mayıs 1673 tarihinden üç yıl altı bin akçaya kiraya verilmiştir.70
Bu hamamdan başka Konya ‘da Sultan hamamı, Sungur hamamı,
Kürkçü hamamı v.b. hamamlar vardır.71
C.KONYA’NIN MAHALLELERİ VE NÜFUSU