İÇ KONTROLÜN TÜRLERİ VE ÖNEMİ

İşletmelerin hedeflerine ulaşmak için üst yönetim tarafından iç kontrol sistemi politikaları oluşturması ve belirlediği hedeflere ulaşmak için gerekli olan performansa uygunluğunun sağlamaya yönelik yönetim biçimi oluşturmasıdır.

Kontrol türleri, işletmelerde ölçümlenebilen her tür faaliyet ve üretim faktörü, kontrolün konusuna girdiğinden bunlarda oluşabilecek eksikliklerin giderilmesi mümkündür. Dolayısıyla çok çeşitli kontrol konularından söz etmek mümkündür:230

 İşletme yönetiminin kontrolü,

 İşletme faaliyet yerlerinin kontrolü (şube, departman vb.),

 İşletme fonksiyonları olarak nitelendirilen faaliyetlerin kontrolü (üretim, pazarlama, muhasebe ve finansman, personel vb.).

Önleyici kontroller, istenmeyen sonuçların gerçekleşmesini önlemek için tasarlanan kontrollerdir. Tespit edici kontroller, gerçekleştikten sonra istenmeyen sonuçları tanımlamak için tasarlanır. Düzenleyici kontroller, istenmeyen sonuçları tersine çevirmek veya tekrar oluşmalarını engellemek için düzeltici bir eylemin yapılaması amacıyla tasarlanır.

229

Albert Martın, S. Kenneth P. Johnson, Assesing Internal Accounting Control : A Workable Approach, Coopers and Lybrand Co. 1978. s.8

230

Nuran Cömert Doyrangöl, Sermaye Piyasası Aracı Kurumlarında Etkili Bir İç Kontrol Sistemi ve Denetim Fonksiyonu, İstanbul: Lebib Yalkın Matbaası, 2001, s.47.

129

a) Önleyici Kontroller

Doğabilecek düzensizliklere engel olma ya da doğan yolsuzlukları çabuklukla

ortaya çıkarma olanağı sağlayan kontrollerdir. Uygulayıcıların yaptıkları düzensiz işlemlerin incelenmesi yavaş yavaş tekrarlanmasına engel olacak tedbirlerin alınması şeklinde uygulanırlar. İç kontroller; görevlerin ayrılığı prensibinin benimsenmesi, yanlış işlemleri önlemek için uygun belgeleme ve kayıt kontrollerinin uygulanması vb. önlemlerle;231

hatalı işlemlerin düzeltilmesi esnasındaki iş gücü ve mali kayıpların ortadan kaldırılmasını sağlar.232

Kontrolün temel esaslarından biri de görevlerin ayrılığı prensibi faaliyetlerine ilişkin muhafaza, yetkilendirme ve kaydetme fonksiyonlarının tek elde toplanmasının önlenmesidir. Bu ilişki Şekil 19’da gösterilmiştir. Risklerin tespit edilmesi ve oluşmadan önce önlem alınması mantığına dayandığı için modern iç denetim anlayışına en uygun olan kontroldür.

Varlıkların gözetiminin muhasebeden ayrılması görevler ayrılığının bir türüdür. Örneğin; bir kişi nakit parayı almak, nakit girişlerini ve satışları kayıtlara geçirmek görevlerinin her ikisinden de sorumlu ise; müşteriden nakit alabilir, müşterinin hesabı üzerinde satışı kaydetmeyerek, ya da gerçek olmayan satışlar kaydederek düzeltmeler yapabilir.

Benzer şekilde, aynı kişi satıcının faturasını ödenek ve ödemeyi yaparken çeki imzalamak işlemlerinin her ikisinden sorumlu olmamalıdır. Bir ticari işlemi gerçekleştirmek ve o ticari işlemle ilgili varlığı teslim almak aynı kişinin sorumluluğu ise bu durum da organizasyondaki hileleri artırabilir.233

Görevlerin farklı kişilerce yürütülmesi iç kontrollerin etkinliği açısından olumlu sonuçlar doğurur. Bu ilke sayesinde iş bölümü ve uzmanlaşma sağlanacaktır. Bir kişi tarafından yapılan hata da diğer kişi tarafından kolayca görülür. Bir kişinin hem hile yapıp, hem gizleyecek pozisyonda olması ihtimali ortadan kalkar.234

231

Stephen Wagner, Lee Dittmar, “The Une pected Benefits of Sarbanes O ley”, Harvard Business Review, Nisan 2006, s.135.

232

Gèrard Salato, Alain Ghez, Muhasebelerin Denetimi, Çev. Nusret Beygo, Cevdet Yalçın, Ankara: Türkiye Ticaret Odaları, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği, 1974, s.25.

233

Arens, Alvin A. Ve diğerleri, Essential Auditing Assurance Service, a.g.e., s. 250.

234

Münevver Yılancı; “Muhasebe Bilgi Sistemleri İç Kontrol ve Verimlilik Üçgeni,” Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi, Cilt no. 3, s. 43, Eylül 2001.

130

Şekil 19: Görevlerin Ayrılığı

Kaynak: Timothy J. Louwers, Robert J. Ramsay, David H. Sinason and Jerry R. Strawser,

Auditing&Assurance Services International Edition, New York: McGraw-Hill/Irwin, 2005, s.147.

b) Tespit Edici Kontroller

Önleyici kontrollere göre daha maliyetli olmakla birlikte önleyici kontrollerin etkinliğinin ölçülmesine yönelik kontrollerdir. Tespit edici kontroller, risklerden ötürü oluşabilecek tüm hataların önceden kestirilmesi mümkün olmadığından önceden öngörülmeyen hataların gerçekleştiklerinde tespit edilmelerini sağlar. Gözden geçirme, yeniden hesaplama ya da mutabakatlar gibi faaliyetlerin gerçekleşmesinden sonra yapılır.235

Tespit edici kontroller sonucunda elde edilen veriler iç kontrolün daha hatasız ve eksiksiz uygulanmasını sağlar.

c) Düzeltici (Yönlendirici) Kontroller

Düzeltici kontroller işlemler neticesinde uygun olmayan sonuçların tespit edilmesi sonucunda devreye giren ve isteyen bir durumun meydana gelmesine ya da oluşmasına sebebiyet veren kontrollerdir. Tespit edilen aksaklıkların giderilmemesi ve tekrar gerçekleşmelerine izin verilmesi durumunda öncesinden gerçekleştirilen önleyici ve tespit edici kontrol faaliyetlerinin hiçbir anlamı kalmayacaktır.236

Düzeltici kontroller

235_{Özgür Çatıkkaş; “Bankalarda İç Kontrol Sistemi Ve İç Denetim Foksiyonunun Etkililiği”}

(Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü, 2005).

236

Tamer Aksoy, Tüm Yönleriyle Denetim AB ile Müzakere ve Uyum Sürecinde Denetimde Yeni Bir Paradigma Cilt 1, Ankara: Yetkin Yayınları, 2006, s.471.

Sanjay Anand, Sarbanes-Oxley Guide fot Finance and Information Technology Professionals, Second Edition, New Jersey: John Wiley&Sons, Inc., 2006, s.51.

Yetkilendirme

Muhafaza

Kaydetme

131

ortaya çıkan olumsuzlukları gidermeye yönelik kontrollerdir. Tüm kontrollerin başarıya ulaşması bir açıdan düzeltici kontrollerin sağlıklı yapılmasına bağlıdır.

d) Telafi Edici Kontroller

Olmayan ya da maliyeti çok yüksek herhangi bir kontrolün yerini kısmen de olsa doldurmak amacıyla yapılan kontrollerdir.237

İşletmelerde iç kontrol yapısı, faaliyetin verimliliğini artırması için üst yönetimin tecrübe ve bilgi birikimine bağlıdır diyebiliriz. Bilgi rekabet gücünü attırır. İç kontrol yapısının etkin ve verimli olması, proaktif personel ve sağlıklı bilgiye sahip üst yönetimden kaynaklanır. İşletmede oluşabilecek riskleri çalınma, başarısızlık, hatalar ve yolsuzluklar gibi etmenleri minimize etmek veya ortadan kaldırmasına çözümler bulması optimum bir iç kontrol sistemi öneminin varlığını gösterir diyebiliriz.

İşletmelerin büyümesi, faaliyetlerin sayı ve kapsamının çoğalması, karmaşıklaşması yönetimin işletme faaliyetlerini doğrudan kontrol etme imkanını azaltmak, bu durum etkin bir iç kontrol yapısı oluşturulmasını ve uygulamasını gerektirmektedir.238

Bir işletmede etkin bir iç kontrol yapısının bulunması mali tablolarda hata veya düzensizlik bulunma olasılığını azaltır, bireysel zayıflıklara karşı koruma sağlar, mali raporların doğruluk ve güvenilirlik derecesini artırır.239

Bir işletmedeki tüm iç kontrollerin tasarımı, kurulması, işletilmesi ve gözetimi sorumluluğu yönetime aittir. Etkin bir iç kontrol sisteminin kurulması aşamasında işletme yöneticilerinin temel sorumlulukları; yolsuzlukları gidermek, savurganlıkları en aza indirmek, verimliliği arttırmak, bilgilerin doğru ve güvenilir raporlanmasını sağlamaktır. İşletmenin yapısına ve büyüklüğüne uygun etkin bir iç kontrol sisteminin kurulmasında ve çalıştırılmasında öne çıkmaktadır.

İç kontrol sistemi kurulduktan sonra, sistemin fonksiyonlarını belirlendiği şekliyle yerine getirip getirmediğini görmek için kontrol sistemi, yönetim tarafından sürekli gözden geçirilmeli ve işletmenin çalışma koşullarındaki değişikliklere uygun olarak düzeltmeler yapılmalıdır.240

237

Tamer Aksoy, Tüm Yönleriyle Denetim AB ile Müzakere ve Uyum Sürecinde Denetimde Yeni Bir Paradigma Cilt 1, s.471.

238

Hasan Gürbüz; Muhasebe Denetimi , 3.Baskı , Bi1im Teknik Yayınevi, İstanbul 1990, s.45.

239

Ersin Güredin; Denetim , 6.Baskı , Beta Bas. Yay.Dağ.A.ş., İstanbul 1994 ,s.30

240

132