20. yüzyılın başından itibaren endüstriyel alanda yaşanan devrim, Avrupa'da kültürel ve sosyal açıdan toplumları şekillendirirken sanatsal alanda da yenilikçi birçok akım oluşmaya başlamış ve bu süreç Rusya'da Konstrüktivizm ile yankısını bulmuştur.
"İnşa" anlamına gelen "Konstrüksiyon" sözcüğü I. Dünya Savaşının ardından sıkça rastlanan bir terim olmakla birlikte, Vladimir Tatlin'in yapmış olduğu üretimleri tanımlamak için kullanılmıştır. Bu terimi Richter 1924 yılında şöyle yorumlamıştır:
"'Konstrüktivizm' sözcüğü Rusya'da ortaya çıkmıştır. Geleneksel materyallerin yerine modern konstrüksiyon materyallerini kullanan ve yapıcı bir amaç izleyen sanatı tanımlamaktadır. Oldukça geniş bir anlam içeren Konstrüktivizm ismi, Lissitzky ve bana muhalefet olarak Doesburg tarafından 1920 Mayısının Düsseldorf Kongresinde [aslında 1922] verilmiştir. (...)Konstrüktivizm terimi, o günlerde kongrede yer alan bireyci çoğunluğa karşı hem sanatsal ifadelerin meşrulaştırılmasına hem de sanatçıların etkin bir şekilde iletişimi için başvurulan bir slogan olarak ödünç alınmıştı."1
Ardından 1921 yılında Moskova'da Obmoklu Genç Sanatçılar Grubu çağdaş sanatsal yaşamı yansıtan ve yeni formların yaratılmasına da hizmet edecek, renkli uzaysal yapılardan oluşan ikinci sergilerini düzenlemişlerdir2
(Resim 19). Deneysel Konstrüktivist üretimlerin yer aldığı serginin bildirisinde birde "Konstrüktivizm" terimi kullanılmıştır. Böylece "....Obmoklu'ların 1921'de tartışmalar yaratan (...), "Konstrüktivizm Derneği" olarak kesin bir şekilde etiketlenmesi ile Obmuklu ismi
1
Edited By: Alexander Graf-Dietrich Scheuneman, Avant-Garde Film, New York 2007,
http://books.google.com.tr/books?id=2I2TnCb8PHcC&pg=PA8&lpg=PA8&dq=obmoklu+russian+c onstructivism&source=bl&ots=QOxP6Cpck&sig=Xb15AVgu4QoCgWHEmj84NM9QDyk&hl=tr&sa =X&ei=9unSUMm1OYvOsgaMq4CYCw&ved=0CD8Q6AEwAw#v=onepage&q=obmoklu&f=false,
(23.01.2013), s. 8.
geri dönülmez bir şekilde Konstrüktivizmin başlangıç safhalarındaki yerini almıştır."1
Resim 19: Obmoklu Genç Sanatçılar Grubu sergisi, 19212
I. Dünya Savaşı'nın yarattığı sarsıntılar, 1917 Devrimi öncesinde, saltanatın hüküm sürdüğü, siyasal alanda özgürlüklerin kısıtlandığı mutlakıyetçi bir tutum ve 1917 Devriminin ardından yaşanan iç ve dış çekişmeler, Rusya'da toplumsal ve sanatsal alanda radikal bir değişime sebep olmuştur. Yeni bir dünya inşa etmeyi zorunluluk olarak gören sanatçılar, ortaya koydukları ürünlerle devrim ilkelerini halka ulaştırmayı görev edinmişlerdir. Burjuvaziye hizmet eden "sanat için sanat" düşüncesini reddetmiş ve sanatın asıl amacının topluma hizmet etmek olduğunu savunarak işlevsel tasarımlara yönelmişlerdir. Ancak bu yaklaşım bir süre sonra sanatçıların kutuplaşmasına sebep olmuştur. Bunlardan; bir grup sanatçı sanatın topluma hizmet etmesi gerektiğini savunarak işlevsel tasarımlar üreten ve kendilerine prodüktivistler adını verenler, ki bu anlayış yazarlar arasında da kendisine birçok taraftar bulmuştur. Örneğin 1922 yılında "Konstrüktivizm" adlı bir kitap yazan genç eleştirmen Aleksei Gan'a göre "...sanatçılar, sanat için sanat düşüncesinin temel alındığı soyut bir sanat değil, somut ve işlevsel bir sanat yaratmalıydılar."3
Diğer grup ise Konstrüktivizm sanatını tüm bunlardan bağımsız ayrı bir etkinlik alanı olarak gören sanatçılardı. Bu süreçte Prodüktivistler olarak anılan Vladimir Tatlin, El Lissitzky ve Aleksandr Rodçenko gibi Rus Konstrüktivizminin önde gelen sanatçıları, sanatın geniş kitlelere hizmet etmesini, endüstriyel malzeme ve
1 Gös. yer. 2 http://www.russianavantgard.com/obmokhu-c-7.html, (23.01.2013). 3
tekniklerin kullanılmasını savunarak yeni kurulan okullarda gençlere yeni sanat öğretilerini bir anlamda "üretim sanat"ını yaymayı amaçlamışlardır. John Berger'in de ifade ettiği gibi;
"Malevich, Lissitzky, Kandinsky, Tatlin, Pevsner, Rodchenko işlerinde ruh olarak oldukça farklılardır(...) Fakat onların hepsi farklılıklarına rağmen bu dönemde tek bir tutum içerisinde belirgin bir şekilde Rus sanatçısı olarak tanımlanabilir. Hepsi sanatın bireysel ve sosyal gelişmede çok büyük etkisi olduğuna yani sanatın sosyal rolüne inanmışlardır."1
Sanatçının bir mimar ya da mühendis gibi çalışarak makine üretimine yönelmesini ve üretilen nesnelerin sanat yapıtı olarak değil de işlevsel nesnelere model oluşturduğuna inanan Konstrüktivistler bu bağlamda geleneksel resim ve heykeli dışlayarak demir, çelik, cam, plexiglas gibi endüstriyel malzemeleri ve yöntemleri kullanılmaya başlamıştır.
Rus Konstrüktivizminin önde gelen sanatçılarından olan Tatlin, 1913 yılında "...Paris'te Picasso ile görüşmüştü. Picasso'nun Tatlin'e neler gösterdiğini bilmiyoruz, fakat (...) Tatlin'in görmüş olabileceği yapıtlar arasında, Picasso'nun belki de 1912'de tabaka metal ve telden yaptığı Gitar da vardı."2
Bu ziyaretinin ardından ilk konstrüksiyonlarını ortaya koyan sanatçı, ahşap, tel, metal, kağıt gibi çeşitli atık malzemeler kullanarak oluşturduğu "Köşe Rölyefleri" (Resim 20) ile Picasso'nun asamblajlarını anımsatmaktadır. Ancak Tatlin'in yapmış olduğu tavana asılı ya da duvarlara tutturulmuş olan bu eserleri, Picasso'nun Sentetik Kübizminde ürettiği tanımlanabilir asamblajlardan farklı olarak herhangi bir şeyi çağrıştırmayan soyut çalışmalardır.
Picasso'nun her türlü atık malzeme kullanarak yapmış olduğu asamblajları,
"...günümüze kadar sürüp gelen Konstrüktivist heykel geleneğinin başlangıç noktasıdır. Rus Konstrüktivizmi -Picasso örneğinde ilk adımın atılmasına yol açan
1
Alan C. Birnholz, "The Russian Avant-Garde and the Russian Tradition", College Art Association, Cilt 32, Sayı 2, JSTOR 1972-1973, s. 146-149.
2
bir esin kaynağı olması dışında -apayrı bir olaydır ve kendine özgü bir ideolojinin ürünüdür."1
Resim 20: Vladimir Tatlin, "Karşıt Kabartmalar", 78,5 x 152,5 x 76 cm., 19152
Konstrüktivistler sanatsal üretimlerinde ifade dili olarak Kübist eğilim olan asamblaj tekniğinin yanı sıra kolaj tekniğini de kullanmışlardır. Bir yandan bilimsel ve teknolojik yeniliklerin sanatla buluşması hız kazanırken bir yandan da sanatçıların yaşadığı ekonomik sıkıntılar onları para kazanabileceği üretimlere yöneltmiştir. Sanatçıların birçoğu afiş, reklam panosu ve tiyatro sahnelerine dekor tasarımı gibi işler yapmaya başlamıştır. Bu sanatçılardan; ilk olarak kübist tarzda eserler veren ve sonrasında Süpramatizm tarzına yönelen Lyubov Popova, kısa bir süre sürdürmüş olduğu resim çalışmalarının ardından burjuvaziye hitap ettiğini düşündüğü tuval resmini reddederek tasarımlara yönelmiştir. Sanatçı; birçok kitap kapağı, kostüm tasarımı ve Konstrüktivist ilkelerini başarıyla kullandığı sahne tasarımları yaparak tasarımda çok önemli bir yer edinmiştir. Sanatçı, Meyerhold tarafından Aktörler Tiyatrosu'nda sahnelenen "Aldatılan Alicenap Erkek" oyunu için hazırladığı sahne dekorunun posterini ise (Resim 21) kolaj tekniğini kullanarak hazırlamıştır.
1
Norbert Lynton, a.g.e., s. 102.
2
Resim 21: Lyubov Popova, poster, kolaj, 19221
Diğer Konstrüktivist sanatçı El Lissitzki; yapmış olduğu Proun serisinden biri olan "Proun 19D" adlı eserinde kolaj tekniğini kullanmıştır. Sanatçı hemen ardından da insanların rahatça girebileceği, kare biçiminde, üst kısmından aydınlatılan üç boyutlu bir hücre tasarlamıştır. "Proun Odası" (Resim 22) adını verdiği hücrenin içini, çizimler ve üç boyutlu nesnelerle de zenginleştiren Lissitzki, bu eseri ile "...daha sonra çağdaş sanatta bol bol denenecek olan yerleştirmelerin bir nevi öncüsü..."2
olmuştur.
Resim 22: El Lissitzki, "Proun Odası", 19233
1
http://www.londontheatreblog.co.uk/wp-content/uploads/2009/02/popova-4.jpg, (04.10.2011).
2
Mehmet Yılmaz, Modernizmden Postmodernizme..., s.93.
3
http://www.avizora.com/publicaciones/biografias/textos/textos_e/0005_el_lissitzky.htm, (04.10.2011).